ARCH. MED. S
D. KRYM., 2005, LV, 185-189 PRACE ORYGINALNE
Jarosław Bednarek, Elżbieta Bloch-Bogusławska, Piotr Engelgardt, Ewa Wolska,
Karol Åšliwka
Wykorzystanie stopnia zarastania szwów czaszkowych do szybkiej
śródsekcyjnej oceny wieku osób dorosłych
The degree of closure of the cranial suture as a quick adult age evaluation
tool during autopsy
Z Katedry Medycyny SÄ…dowej AM w Bydgoszczy
Kierownik: prof. dr hab. Karol Åšliwka
Celem pracy była ocena możliwości szybkiego określania Kwestia możliwości odtworzenia wieku człowie-
wieku podczas sekcji zwłok na podstawie stopnia zaro- ka na podstawie jego cech biologicznych stanowi
śnięcia szwów czaszkowych. Wykorzystując szew strzał- jeden z ważnych problemów medycyny sądowej
kowy i fragmenty szwów wieńcowego i węgłowego doko- i antropologii. Metody rekonstrukcji wieku rozwojo-
nano określenia wieku 20 kobiet i 20 mężczyzn. Wyniki wego i w dalszej konsekwencji wieku chronologicz-
porównano z wiekiem metrykalnym ustalonym na podsta- nego wykorzystywane są przy identyfikacji osób
wie dat urodzeń i śmierci badanych. W wielu przypadkach żywych nieznanego pochodzenia (np. nielegalnych
stwierdzono niewielkie przeszacowanie wieku w chwili imigrantów, uchodz
ców itp.) [6]. Jednak przede
śmierci. Uzyskane wyniki wskazują, że precyzyjna ocena wszystkim znajdują one zastosowanie w toku
wieku na podstawie stopnia zarastania szwów nie jest identyfikacji osób zmarłych na podstawie ich szcząt-
możliwa bez maceracji pokrywy czaszki. ków kostnych.
Ocena wieku na podstawie szkieletu dokonywa-
The aim of this paper was to test a method of quick na jest zwykle w sytuacji gdy zostały odnalezione
evaluation of age of deceased during autopsies based szczątki, które uległy kompletnemu lub prawie kom-
on examination of cranial suture closure. The age of 20 pletnemu zeszkieletowieniu i nie stwierdzono przy
males and 20 females was evaluated based on sagittal nich żadnych przedmiotów pozwalających na usta-
and fragments of the coronal and lambdoid sutures. The lenie tożsamości. Oceny wieku osób, których ciała
results were compared with the actual chronological age nie zostały zmienione w wyniku procesów pośmiert-
of the deceased calculated on the basis of their dates of nych dokonują zwykle funkcjonariusze organów śled-
birth and demise. In many cases, a slight overestimation czych na miejscu znalezienia zwłok, na podstawie
occurred in evaluating the age by analyzing the sutures. wyglądu zmarłego. Postępowanie takie nie ma żad-
Thus the results show that a precise and thorough nych podstaw naukowych i opiera siÄ™ na subiektyw-
evaluation of the deceased s age is not possible on the nym skojarzeniu cech morfologicznych twarzy z wy-
basis of the cranial suture closure without maceration of obrażeniem o typowym wyglądzie osób w danym
the skull. wieku. Dla potrzeb identyfikacji zmarłego, którego
zwłoki nie uległy rozkładowi czy też zniszczeniu pro-
Słowa kluczowe: identyfikacja, wiek, szwy czasz- cedura taka wydaje się być wystarczająca.
kowe W pewnych przypadkach konieczna jest szcze-
Keywords: identification, age, cranial sutures gółowa analiza cech biologicznych osoby zmarłej,
której celem jest szybka i w miarę możliwości pre-
cyzyjna ocena wieku. Sytuacja taka dotyczy prze-
ważnie zwłok w stanie zaawansowanego rozkładu
186 Jarosław Bednarek, Elżbieta Bloch-Bogusławska, Piotr Engelgardt Nr 3
w przypadkach gdy charakter prowadzonego do- sza i łatwiejsza ponieważ nie wymaga żadnych do-
chodzenia wymusza konieczność określenia wie- datkowych czynności wykraczających poza stan-
ku nieznanej osoby zmarłej już podczas sekcji. dardy typowej sekcji. W związku z tym druga z wy-
Zadanie takie jest niezwykle trudne nawet dla mienionych opcji wydaje siÄ™ najkorzystniejsza dla
najbardziej doświadczonych lekarzy sądowych i an- celów szybkiej oceny wieku. Weryfikacja tej hipote-
tropologów. Podstawowy problem stanowi w tym zy była przedmiotem niniejszych badań.
przypadku czas jaki jest niezbędny by ocenić stan
cech świadczących o wieku. Z tego powodu należy
MATERIAA
I METODY
wykluczyć wykorzystanie spojenia łonowego [7] lub
końców mostkowych żeber [4] ponieważ należy je
uprzednio poddać maceracji. Długotrwałej obróbki Badania przeprowadzano w Katedrze i Zakładzie
wstępnej pobranych fragmentów kości wymagają Medycyny Sądowej Akademii Medycznej w Bydgosz-
również metody histologiczne i chemiczne. czy. Analizowany materiał pochodził od 20 kobiet
Poważne ograniczenia wiążą się także z wyko- i 20 mężczyzn. Wykorzystano pokrywy czaszek, które
rzystaniem zębów. Opracowana przez Gustafson podczas sekcji odpiłowywane są standardowo w celu
metoda szlifów zębowych [3] jest czasochłonna otwarcia puszki mózgowej. Po oddzieleniu i obmy-
i wymaga odpowiedniego sprzętu. Z kolei cechy zę- ciu pobranych fragmentów czaszki, dokonano me-
bów jednokorzeniowych, choć pozwalają na szyb- chanicznego usunięcia okostnej przy pomocy na-
ką i łatwą ocenę wieku, są bezużyteczne w sytuacji rzędzi sekcyjnych  na tępo . Po sekcji pokrywy zo-
gdy występują zaawansowane zmiany w przyzębiu stały ponownie zespolone ze zwłokami.
i patologie korzeni zębowych [2]. Poza tym niezwy- Rzeczywisty wiek metrykalny badanych osób
kle trudno zdecydować się na pobranie zębów gdyż ustalono na podstawie daty urodzenia i daty śmierci
powoduje to oszpecenie zwłok, co może mieć ne- podanych do protokołów sekcyjnych przez organa
gatywne konsekwencje podczas okazania ich ro- zlecajÄ…ce sekcje. Oceny wieku rozwojowego doko-
dzinie. Podczas ekstrakcji może dojść do ułamania nano na podstawie zewnętrznych części szwów
fragmentu korzenia i pozostawienia go w zębodo- znajdujących się na odpiłowanej części mózgo-
le. Może to doprowadzić do znacznego niedosza- czaszki czyli szwu wieńcowego (bez odcinków pars
cowania wieku osobnika ponieważ każdy milimetr temporalis), strzałkowego oraz górnego fragmentu
stanowiący o długości korzenia i prześwitu korze- szwu węgłowego (pars lambdoidea) (ryc. 1). Ponie-
niowego ma w tym przypadku istotne znaczenie. waż pozostałe szwy czaszkowe wykorzystywane do
Oprócz tego obydwie metody nie są przydatne je-
żeli zmarły utracił zęby za życia.
Ryc. 1. Odcinki szwów sklepienia czaszki. Szew wieńco-
Pozostają więc dwie możliwości: ocena wieku
wy: C1  pars bregmatica, C2  pars complicata, C3 
na podstawie przekroju strzałkowego przez koniec
pars temporalis; szew strzałkowy: S1  pars bregmatica,
bliższy kości ramiennej lub na podstawie stopnia
S2  pars verticalis, S3  pars obelica, S4  pars lamdo-
zaawansowania obliteracji szwów czaszkowych.
idea; szew węgłowy: L1  pars lamdoidea, L2  pars
Pierwsza z wymienionych metod została opraco- media, L3  pars asterica
wana już pod koniec XIX wieku przez Wachholza
Fig. 1. Sections of cranial vault sutures. Coronal: C1  pars
i jest obecnie powszechnie stosowana w Polsce [8].
bregmatica, C2  pars complicata, C3  pars temporalis;
Z kolei zarastanie szwów czaszkowych jako wy- sagittal: S1  pars bregmatica, S2  pars verticalis, S3 
znacznik wieku rozwojowego znane było już od XVI
pars obelica, S4  pars lamdoidea; lambdoid: L1  pars
wieku i doczekało się bardzo wielu opracowań. Prze- lamdoidea, L2  pars media, L3  pars asterica
glądu prac poświęconych temu zagadnieniu auto-
rzy dokonali we wcześniejszej publikacji [1].
Metoda Wachholza posiada pewne ogranicze-
nia. Wiek może być określany w stosunkowo sze-
rokich ramach przez co dokładność oceny nie za-
wsze jest wystarczajÄ…ca. Poza tym wymagane jest
odsłonięcie i przekrojenie kości ramieniowej co
wydłuża czas sekcji.
Porównanie czasowej skali zmian zachodzących
z wiekiem w kości ramieniowej i analogicznej skali
dla zarastania szwów czaszkowych wskazuje na
możliwość dokładniejszego oznaczenia wieku w opar-
ciu o szwy czaszkowe. Poza tym metoda ta jest szyb-
Nr 3 WYKORZYSTANIE STOPNIA ZARASTANIA SZWÓW 187
Tabela I. Uproszczony schemat obliteracji szwów czaszkowych w badanych odcinkach wg różnych autorów [5].
Objaśnienia: <50%  obliteracja obejmuje mniej niż 50% odcinka, >50%  obliteracja obejmuje ponad 50% odcinka
lub cały odcinek.
Table I. Simplified pattern of cranial suture closure at examined sections according to different authors [5]. Abbreviations:
<50%  less than 50% closured, >50%  more than 50% closured or complete closure.
Szew Odcinek Wiek obliteracji (w latach)
Suture Pars Age of closure (years)
Mężczyz
ni Kobiety
Males Females
<50% >50% <50% >50%
Strzałkowy S1 (pars bregmatica) 50-54 55-59 50-54 55-59
S2 (pars verticalis) 35-39 40-44 43-47 48-52
Sagittal S3 (pars obelica) 20-24 25-29 25-29 30-34
S4 (pars lambdoidea) 38-47 55-64 43-47 48-52
Wieńcowy C1 (pars bregmatica) 45-49 50-54 55-59 60-64
Coronal C2 (pars complicata) 70-" 80-"
Węgłowy L1 (pars lambdoidea) 55-59 60-64 60-64 65-69
Lamboid
oceny wieku znajdowały się poza obrębem odpiło- opublikowany przez Piontka, stanowiący syntezę
wanej pokrywy konieczne było podjęcie próby opra- wyników badań różnych autorów [5]. Skala została
cowania skali stanowiącej podstawę do określania zaprezentowana w tabeli I.
wieku wyłącznie na bazie szwów sklepienia czasz- Po określeniu wieku na podstawie szwów, po-
ki. Do opracowania tej skali wykorzystano schemat równywano go z rzeczywistym wiekiem chronolo-
Tabela II. Wiek chronologiczny i wiek określony na podstawie obliteracji szwów czaszkowych.
Table II. Chronological age of death and age estimated based on cranial suture closure.
Numer Mężczyz
ni Kobiety
badanego Males Females
Number of Wiek Wiek Wiek Wiek
examinated chronologiczny oznaczony chronologiczny oznaczony
person Chronological Estimated Chronological Estimated
age death age death age death age death
1 49 60-64 44 48-52
2 75 > 70 57 60-64
3 65 > 70 57 60-64
4 59 60-64 82 > 80
5 51 60-64 73 > 80
6 42 45-49 72 > 80
7 75 > 70 73 65-69
8 50 55-59 52 60-64
9 72 > 70 49 48-52
10 54 60-64 35 38-42
11 35 35-39 48 50-54
12 36 35-39 29 30-34
13 59 60-64 44 48-52
14 38 40-44 36 38-42
15 54 50-54 50 48-52
16 48 55-59 55 60-64
17 59 50-54 68 > 80
18 51 55-59 47 50-54
19 40 45-49 45 50-54
20 37 35-39 51 50-54
188 Jarosław Bednarek, Elżbieta Bloch-Bogusławska, Piotr Engelgardt Nr 3
gicznym zmarłego w celu stwierdzenia czy istnieje cowano metodykę oceny wieku. W prawie wszyst-
pomiędzy nimi zgodność, czy też wnioski dotyczą- kich przypadkach przeszacowania, wiek badanej
ce prawdopodobnego wieku chronologicznego osoby przypisano do zakresu starszego tylko o je-
wskazują na jego niedoszacowanie lub przeszaco- den poziom. Być może dane będące podstawą skali
wanie. oceny wieku zostały otrzymane w wyniku badań prze-
prowadzonych w populacjach, w których procesy
obliteracyjne zachodzÄ… nieco wolniej. PrzyczynÄ… roz-
WYNIKI
bieżności mogły więc być różnice wynikające ze
zmienności międzypopulacyjnej, które utrudniają oce-
Rzeczywisty wiek chronologiczny badanych nę wieku nie tylko podczas sekcji zwłok ale i w każ-
osób oraz wiek ustalony na podstawie dostępnych dym innym przypadku.
odcinków szwów czaszkowych wraz z oceną ich Jednak najistotniejszy problem stanowi pokry-
zgodności zaprezentowano w tabeli II. Jak wynika wająca mózgoczaszkę okostna. Całkowite, mecha-
z przedstawionych danych zgodność wieku chro- niczne usunięcie tej błony bez maceracji okazało
nologicznego z zakresem wyznaczonym na pod- się niemożliwe. Znajdujące się na powierzchni
stawie stanu obliteracji została osiągnięta jedynie szwów drobne resztki okostnej, o barwie bardzo
w 10 przypadkach (25%) czego 7 dotyczy męż- podobnej do barwy kości mogły mieć wpływ na
czyzn a tylko 3 kobiet. Zakresy wieku oszacowane precyzję oceny wieku poprzez przesłonięcie nieza-
dla jednego z mężczyzn i jednej z kobiet mieściły rośniętych fragmentów szwów i stworzenie wraże-
się poniżej ich wieku chronologicznego. W pozo- nia obliteracji. Stąd też zapewne tak duży odsetek
stałych 28 przypadkach (70%) wiek wyznaczony na przypadków przeszacowania wieku.
podstawie dostępnych szwów był nieco starszy niż Wyniki naszych badań wskazują, że próba pre-
w rzeczywistości. Przeszacowanie takie miało miej- cyzyjnej i szybkiej oceny wieku podczas sekcji zwłok
sce w odniesieniu do 12 mężczyzn i 16 kobiet. na podstawie stopnia zarastania szwów sklepienia
czaszki wypadła nie całkiem pomyślnie. Głównym
czynnikiem uniemożliwiającym właściwą ocenę wie-
DYSKUSJA
ku był najprawdopodobniej brak możliwości dokład-
nego oczyszczenia badanego fragmentu czaszki.
Analizując wyniki zamieszczone w tabeli I można W takiej sytuacji należy rozważyć czy podejmowa-
zauważyć, że choć wielokrotnie rzeczywisty wiek nie próby oceny wieku już podczas sekcji jest za-
zmarłego nie mieści się w oznaczonym zakresie to sadne lub też doprowadzić do wypracowania me-
jednak równie często wykracza poza niego o 1-2 lata. tod pozwalających na natychmiastowe kompletne
W praktyce identyfikacji osobniczej błąd taki nie jest usunięcie części miękkich z pokrywy czaszki.
na tyle istotny by mógł utrudnić ustalenie podstawo- Antropologiczne techniki rekonstrukcji wieku zo-
wego parametru jakim jest wiek przy ocenie tożsa- stały opracowane na podstawie całkowicie zeszkie-
mości. Z kolei dwa przypadki niedoszacowania wie- letowionych lub dokładnie wymacerowanych
ku mogą być konsekwencją odmiennego działania szczątków kostnych. Szkieletowe wskaz
niki wieku
czynników środowiska życia na przebieg ontogene- mają często bardzo niewielkie rozmiary. Dotyczy
zy badanych osób. Obliteracja zachodzić mogła to szczególnie szwów czaszkowych, cech spoje-
w ich przypadku w tempie wolniejszym niż u więk- nia łonowego, żeber i zębów. Niedokładne oczysz-
szości przedstawicieli badanej populacji. czenie kości może przyczynić się do niewłaściwej
Wyniki przeprowadzonych przez nasz zespół analizy badanego materiału. Cechy kluczowe dla
badań wskazują, że mimo wymienionych zalet tech- rozpoznania wieku mogą być niedostrzeżone lub
nika ta nie jest wolna od ograniczeń. Świadczy niewłaściwie zinterpretowane. Żaden z uznanych
o tym wielokrotny brak zgodności wieku chronolo- w świecie podręczników antropologii sądowej nie
gicznego z zakresami wieku ustalonego na podsta- wspomina o możliwości wykonania szybkich ba-
wie badań. Fakt ten można tłumaczyć istnieniem dań wstępnych podczas sekcji zwłok. Ponadto
kilku niekorzystnych czynników. okres czasu niezbędny do oczyszczenia kości z po-
Pierwszym z nich jest liczba wskaz
ników wieku. zostałości tkanek miękkich nie jest aż tak długi aby
Do badania wykorzystano wyłącznie szwy znajdu- ryzykować dokonanie niedokładnej ekspertyzy
jące się w obrębie oddzielonej od zwłok pokrywy wstępnej. W związku z tym nasuwa się wniosek, że
czaszki. Ogranicza to zakres informacji niezbędnych ostateczna ocena wieku nie powinna być dokony-
do prawidłowej oceny wieku badanej osoby. Kolej- wana podczas sekcji jeżeli nie ma pewności co do
nym niekorzystnym czynnikiem może być odmien- możliwości właściwego przygotowania badanego
na specyfika populacji, na podstawie których opra- materiału do badań.
Nr 3 WYKORZYSTANIE STOPNIA ZARASTANIA SZWÓW 189
Powyższa konkluzja nie musi mieć jednak cha- 5. Piontek J.: Biologia populacji pradziejowych,
rakteru ostatecznego. Prawdopodobnie możliwe Wydawnictwo UAM, Poznań, 1996.
jest opracowanie skutecznej metody dokładnego 6. Ritz-Timme S., Cattaneo C., Collins M. J., Wa-
i szybkiego oczyszczania pobranego materiału kost- ite E. R., Schutz H. W., Kaatsch H. J., Borrman H. I.:
nego przy pomocy metod chemicznych lub mecha- Age estimation: the state of the art in relation to the
nicznych nie zmieniajÄ…cych struktury tkanki kost- specific demands of forensic practise, Int. J. Legal
nej. Wymaga to jednak dokonania szeregu badań Med., 2000, 113(3), 129-136.
i eksperymentów. Autorzy pracy planują podjęcie 7. Suchey J. M. and D. Katz 1998. Application of
tego zadania w przyszłości. pubic age determination I a forensic setting. W: K.
Reichs (red.), Forensic Osteology: Advances in the
Identification of Human Remains, C. C. Thomas,
Springfield IL, 1998, 204-236.
PIÅšMIENNICTWO
8. Wachholz L.: Über die alterbestimmung an
leichen auf grund des ossificationsprozesses im
1. Bednarek J., Bloch-Bogusławska E., Śliwka oberen humerusende, Friedreichs Blatter Gerichtl.
K.: Rozwój współczesnych metod oceny wieku na Med., 1894, 45, 210.
podstawie zarastania szwów czaszkowych, Arch.
Med. SÄ…d i Krym., 2002, 52(3), 295-304.
2. Foti B., Adalian P., Signoli M., Ardagna Y., Duto-
ur O., Leonetti G.: Limits of the Lamendin method in
age determination, Forensic Sci. Int., 2001, 122(2-3), Adres do korespondencji:
101-106. Jarosław Bednarek
3. Gustafson G.: Age Determination on Teeth, Katedra Medycyny SÄ…dowej
J. Amer. Dental Assoc., 1950, 41, 45-54. AM w Bydgoszczy
4. Iscan M. Y., Loth S.R.: Determination of age ul. Skłodowskiej-Curie 9
from the sternal rib in white males: a test of the pha- 85-094 Bydgoszcz
se method, J. Forensic Sci., 1986, 31(1), 122-132. e-mail: [e-mail]