c&
c&
c&
OGÓLNIE O RYZYKU c&
1. Wprowadzenie
Na przełomie wieków doszło do sytuacji, w której na skutek działalności
gospodarczej człowieka występują i są ciągłym zagrożeniem katastrofy zarówno
naturalne jak i przemysłowe. Można w tym miejscu podać wiele przykładów z
ostatnich lat: powodzie w Polsce w latach 1997 i 2001, czy awaria w Czarnobylu,
to tylko te o największych skutkach. Najpoważniejsze z nich wystąpić mogą w
energetyce jądrowej, przemyśle chemicznym, przemyśle wydobywczym
i transporcie.
Według Światowej Organizacji Zdrowia rocznie umiera na świecie 55 965 tys.
osób (dane dotyczą 1999 roku). Z tego 16 970 tys. osób umiera w wyniku
komplikacji sercowo-naczyniowych (co stanowi 30,3% ogółu zgonów), 2 673 tys.
umiera na HIV/AIDS. Poważna część zgonów jest wynikiem różnego rodzaju
obrażeń prowadzących do śmierci. Ludność świata w 1999 roku, z tego powodu,
zmniejsza się o 5 101 tys. osób, co stanowi 9,1% ogółu zgonów. W tej grupie
przyczyn, 1 230 tys. osób straciło życie w wyniku wypadków drogowych (stanowi
to 2,2% ogółu zgonów w 1999 roku).
W sierpniu 2000 roku - za pośrednictwem mediów - byliśmy obserwatorami
tragedii okrętu podwodnego  Kursk . Zginęło 118 osób. Zdarzenie to poruszyło
miliony ludzi. Niewielu uświadamia sobie jednak, że co tydzień na polskich
drogach mamy do czynienia z jeszcze większym nieszczęściem. W tym czasie
ginie około 140 osób, a spośród 1500 rannych setki zostają kalekami do końca
życia.
Z danych statystycznych demograficznych wynika, że wpływ wypadków
drogowych na mieszkańców Unii Europejskiej można przedstawić m.in.
następująco: co 3-cia osoba w ciągu swego życia znajdzie się w szpitalu, co 20-ta
osoba umrze lub zostanie kaleką, co 80-ta osoba umrze o 40 lat za wcześnie,
przeciętna długość życia zostanie skrócona o 6 miesięcy, średnio o 2,5 roku
wcześniej ludzie tracą zdrowie, ryzyko odniesienia obrażeń w wypadku drogowym
jest 40-krotnie większe niż podczas pracy w przemyśle.
Prognoza ONZ przewiduje, że liczba mieszkańców Ziemi ustabilizuje się pod
koniec XXI wieku na poziomie jedenastu miliardów. Większość społeczeństw
ludzkich żyje w warunkach hołdujących konsumpcyjnemu stylowi życia. Ludzkość
c&
Dla potrzeb dydaktycznych  na podstawie literatury przedmiotu  zebrał, opracował
i zredagował Adam Kadziński, e-mail: [e-mail]
2 A. Kadziński
generuje wzrastający popyt na dobra cywilizacji technicznej, a to implikuje coraz
większe zagrożenie dla jej istnienia, powodowane przez ujemne skutki produkcji
tych dóbr. Wzrost ekonomiczny jest fetyszem. Nic nie wskazuje na to, aby
tendencję tę można było zatrzymać.
Dynamiczny postęp techniki bezpieczeństwa wsparty badaniami naukowymi
nie wyeliminował wypadków i awarii w systemach technicznych, chociaż w
niektórych branżach przemysłowych i rodzajach transportu, ich liczba wskazuje
tendencję spadkową. Z drugiej strony wzrost liczby instalacji technologicznych i
stopnia ich złożoności powodują, że ryzyko wystąpienia stanów awaryjnych jest
nadal znaczące i należy dążyć w racjonalny sposób do jego redukcji.
Lądowy transport towarów i ludzi stał się w ostatnich latach jednym z
ważniejszych elementów działalności przemysłowej. Rosnąca ilość przewożonej
masy transportowej, coraz większe prędkości i intensywność ruch pojazdów
stwarzają w systemach transportowych nową skalę zagrożenia. Narażeniu
podlegają zarówno uczestnicy ruchu drogowego i kolejowego, jak również
mieszkańcy obszarów, przez które przebiegają szlaki transportowe. Zagrożenie
dotyczy także wartości materialnych oraz środowiska naturalnego - gleby, wody,
powietrza i przyrody ożywionej.
Spowodowało to konieczność wzrostu aktywności człowieka, mającej na celu
zmniejszanie poziomu tych zagrożeń. Rozwinęła się nauka o bezpieczeństwie
(NoB). Powstało szereg wyspecjalizowanych instytucji zajmujących się
problematyką bezpieczeństwa pracy i ochroną człowieka w środowisku pracy, ich
działalność opiera się na przepisach i normach, często o międzynarodowym
charakterze. Ograniczenie ujemnych skutków techniki jest dziś nieodzownym
elementem każdego przedsięwzięcia produkcyjnego.
Podstawowym pojęciem nauki o bezpieczeństwie jest pojęcie ryzyka. Autor
jednej z prac podaje, że NoB jest dyscypliną badającą ryzyko w układzie człowiek
- technika - środowisko. Jedna z definicji bezpieczeństwa mówi: bezpieczeństwo
oznacza brak ryzyka lub ochronę przed ryzykiem. Mówiąc, że określony system
jest bezpieczny rozumie się, iż jest on bezpieczny dla siebie samego oraz
względem elementów otoczenia, w którym się znajduje. W jednej z prac zawarte
jest stwierdzenie, że żaden system (instalacja) nie może być rozpatrywany jako
całkowicie wolna od ryzyka i tak zwane nieprawdopodobne wypadki często
składają się z zupełnie zwyczajnych zdarzeń. W związku z powyższym stworzono
instytucje oceniające ryzyko związane z określonym wytworem techniki oraz
zmniejszające ryzyko zagrożenia bezpieczeństwa ludziom pracującym i
bezpieczeństwa publicznego. Stało się niezbędnym ocenianie ryzyka i zarządzanie
nim we wszystkich fazach działalności - od projektowania aż po eksploatację
systemów i/lub obiektów.
 Ogólnie o ryzyku 3
2. Pojęcia związane z ryzykiem
2.1. Definicje ryzyka
Pojecie ryzyka używane jest bardzo często w mowie potocznej. Wyraża ono
wtedy najczęściej działanie w warunkach zagrożenia lub brak pewności, co do
wyniku podjętych decyzji.
Pojecie ryzyko jest pochodzenia arabskiego, pochodzi od słowa RISQU, które w
średniowieczu zostało przejęte w języku włoskim jako RISICO dla wyrażenia stanu
zagrożenia lub niepewności w podejmowanych działaniach.
Nie ma jednej akceptowanej przez wszystkich definicji ryzyka. Najczęściej jednak
ryzyko wiązane jest z pojęciami: szkoda (strata), zagrożenie, zdarzenia
niebezpieczne (niepożądane). Definicję tych pojęć podaje norma PN-IEC 300-3-9
 Analiza ryzyka w systemach technicznych , a mianowicie:
" szkoda - uraz fizyczny lub uszczerbek na zdrowiu, utrata mienia lub
degradacja środowiska;
" zagrożenie - z
ródło potencjalnej szkody lub okoliczności potencjalnie
szkodliwej;
" zdarzenie niebezpieczne / niepożądane - zdarzenie, które może spowodować
szkodę.
Definicje ryzyka wiążące je bezpośrednio ze stratami (szkodami) są
następujące:
1. Ryzyko - jest możliwością powstania strat.
2. Ryzyko - jest wielkością możliwych strat.
3. Ryzyko - jest kombinacją możliwości i wielkości strat.
Kombinacja, w definicji 3, jest interpretowana przez pewną funkcję lub wektor
możliwości powstania strat oraz wielkości strat.
4. Ryzyko - jest iloczynem strat i prawdopodobieństwa, z którym się one
zwykle pojawiają, czyli jako wartość oczekiwana negatywnych wyników jakieś
sytuacji lub akcji.
Definicje ryzyka określane jest przez pojęcie zdarzenia niepożądanego
(niebezpiecznego).
5. Ryzyko - jest możliwością wystąpienia zdarzeń niepożądanych.
6. Ryzyko - jest potencjałem do realizacji niechcianej, negatywnej
konsekwencji zdarzenia.
Warto zwrócić uwagę, że pojęcie ryzyka często mylone jest z pojęciem
zagrożenia. Zagrożenie jest to warunkowa możliwość powstania strat, pojawiająca
się w wyniku zajścia pojedynczego zdarzenia niepożądanego w określonym
systemie człowiek - technika - środowisko. W przypadku niektórych systemów
4 A. Kadziński
takich zdarzeń w określonym czasie może być więcej niż jedno. Dlatego pojęcie
ryzyka odniesiono do jednostki czasu.
7. Ryzyk - jest to możliwość pojawienia się strat w wyniku zdarzeń
niepożądanych, które mogą powstać w rozpatrywanym systemie człowiek -
technika - środowisko w określonym przedziale czasu.
8. Ryzyko - jest kombinacją prawdopodobieństwa wystąpienia niepożądanego
wydarzenia i jego skutków lub konsekwencji.
9. Ryzyko - jest oczekiwaną liczbą wypadków w roku wynikającą z losowych
zdarzeń.
10. Ryzyko - jest prawdopodobieństwem zdarzenia powodującego zranienie
lub zniszczenie w ustalonym (specyficznym) okresie.
Terminu  ryzyko używa się zwykle w skojarzeniach z nazwami rodzajów strat,
np.: ryzyko strat finansowych, ryzyko skażenia środowiska, ryzyko strat dóbr
kulturalnych, ryzyko strat ludzkich. W przypadku rozpatrywania strat ludzkich
używa się terminu ryzyko indywidualne, jeśli ryzyko odnosi się do jednej
wskazanej osoby. Jeśli ryzyko odnoszone jest do grupy ludzi, społeczności, narodu,
rodzaju ludzkiego - to mówi się o ryzyku zbiorowym (społecznym).
2.2. Ryzyko indywidualne
Indywidualne ryzyko może być zdefiniowane jako ryzyko dla pojedynczej
osoby w pobliżu niebezpieczeństwa. Stwierdzenie ryzyka łączy w sobie
następujące aspekty: natura zła, krzywda indywidualnej osoby,
prawdopodobieństwo zdarzenia i pomiar czasu narażenia na niebezpieczeństwo.
Najczęściej rozpatrywaną krzywdą jest śmierć, ale bierze się także pod uwagę
poważne zranienia. Przy wyznaczaniu ryzyka indywidualnego ważne jest, aby
określić czy wyznaczane jest ryzyko maksymalne (dla najbardziej narażonych
osób) czy przeciętne.
Ryzyko indywidualne uzależnione jest od wielu czynników m.in. od:
wykonywanego zawodu, wieku osoby, miejsca zamieszkania, położenia
geograficznego czy narodowości.
Wyznaczenie ryzyka indywidualnego pozwala określić w jakim stopniu
narażone są osoby pełniące różne funkcje w danym systemie człowiek - maszyna
- środowisko, np. w transporcie kolejowym można obliczyć indywidualne ryzyko
dla maszynisty, manewrowego, pasażera, osoby postronnej, itd. Umożliwia to
podjęcie właściwych działań dla zwiększenia bezpieczeństwa i sprawdzenie ich
skuteczności.
2.3. Ryzyko zbiorowe
Ryzyko zbiorowe może być wyznaczane dla pewnej grupy ludzi (pracowników
jednej fabryki, zamieszkujących dany obszar, dla grupy wiekowej) lub dla całego
 Ogólnie o ryzyku 5
społeczeństwa. W literaturze zawarto kilka definicji ryzyka zbiorowego lecz nie
ma pomiędzy nimi zasadniczych różnic merytorycznych, wszystkie odnoszą się do
liczby ofiar w roku:
1. Ryzyko wielokrotnie powtarzalnych wypadków śmiertelnych.
Prawdopodobieństwo przekroczenia liczby śmiertelnych wypadków w roku.
2. Ryzyko społeczne - całkowita, oczekiwana w roku liczba wypadków
śmiertelnych lub poważnych zranień.
3. Ryzyko grupowe jest częstotliwością, z jaką wystąpić może w pojedynczym
zdarzeniu określona liczba poszkodowanych. Ryzyko dla społeczeństwa - jest to
oczekiwana w roku liczba wypadków śmiertelnych (poważnych zranień)
wynikająca ze zdarzeń losowych, występujących w określonym systemie.