MateriaÅ‚y szkoleniowe NIELASEROWE PROMIENIOWANIE OPTYCZNE ZAGROÅ»ENIA I PROFILAKTYKA Serwis internetowy BEZPIECZNIEJ CIOP-PIB Wer. 2013 [1.] WstÄ™p Promieniowanie optyczne jest to część widma promieniowania elektromagnetycznego o dÅ‚ugoÅ›ciach fal z przedziaÅ‚u 100 nm 1 mm. Promieniowanie optyczne dzieli siÄ™ na promieniowanie nadfioletowe, widzialne i podczerwone. Zgodnie z polskÄ… normÄ… PN-E: 01005:1990 Technika Å›wietlna. Terminologia poszczególnym zakresom promieniowania optycznego odpowiadajÄ… przedstawione w tabeli 1.1 zakresy dÅ‚ugoÅ›ci fal. Tabela 1.1. Zakresy promieniowania optycznego. Nazwa zakresu promieniowania Zakres dÅ‚ugoÅ›ci fal Nadfiolet (UV): 100 - 400 nm 4. Nadfiolet bliski (UVA) 315 - 400 nm 5. Nadfiolet Å›redni (UVB) 280 - 315 nm 6. Nadfiolet daleki (UVC) 100 - 280 nm Widzialne (VIS) 380 - 780 nm PodczerwieÅ„ (IR): 780 nm 1 mm 7. PodczerwieÅ„ bliska (IRA) 780 1400 nm 8. PodczerwieÅ„ Å›rednia (IRB) 1400 3000 nm 9. PodczerwieÅ„ daleka (IRC) 3000 nm 1 mm Promieniowanie optyczne jest ważnym czynnikiem Å›rodowiska o dużej aktywnoÅ›ci biologicznej niezbÄ™dnym do prawidÅ‚owego rozwoju i dziaÅ‚alnoÅ›ci czÅ‚owieka. Jednak jego nadmiar powoduje szereg niekorzystnych efektów biologicznych. Promieniowanie optyczne wystÄ™puje jako naturalny skÅ‚adnik promieniowania sÅ‚onecznego oraz wytwarzane jest w sposób sztuczny przez czÅ‚owieka i wykorzystywane w różnych procesach technologicznych, medycynie, kosmetyce czy pracach badawczych. Promieniowanie to stanowi również produkt uboczny dziaÅ‚alnoÅ›ci zawodowej czÅ‚owieka [Wolska A, DybczyÅ„ski W. Nielaserowe promieniowanie optyczne, rozdziaÅ‚ 3.8. w BezpieczeÅ„stwo i Higiena Pracy, pod redakcjÄ… Prof. D. Koradeckiej, CIOP-PIB, Warszawa 2008, str.: 319-338]. Nadmierna ekspozycja na promieniowanie optyczne w Å›rodowisku pracy może wywoÅ‚ywać skutki szkodliwe dla zdrowia. Z tego wzglÄ™du promieniowanie to zalicza siÄ™ do czynników szkodliwych w Å›rodowisku pracy i w 2006 r. Parlament Europejski ustanowiÅ‚ nowa dyrektywÄ™ szczegółowÄ… dotyczÄ…cÄ… ekspozycji zawodowej na sztuczne promieniowanie optyczne. Jest to Dyrektywa 2006/25/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 6 kwietnia 2006 r. w sprawie minimalnych wymagaÅ„ w zakresie ochrony zdrowia i bezpieczeÅ„stwa dotyczÄ…cych narażenia pracowników na ryzyko spowodowane czynnikami fizycznymi (sztucznym promieniowaniem optycznym) (dziewiÄ™tnasta dyrektywa szczegółowa w rozumieniu art. 16.1 dyrektywy 89/391/EWG). Zawiera minimalne wymagania dotyczÄ…ce podejmowania niezbÄ™dnych Å›rodków ochrony pracowników przed sztucznym promieniowaniem optycznym w zwiÄ…zku z jego potencjalnie szkodliwym wpÅ‚ywem na zdrowie i bezpieczeÅ„stwo. Ustanowienie tej dyrektywy podkreÅ›liÅ‚o znaczenie promieniowania optycznego jako czynnika potencjalnie szkodliwego w Å›rodowisku pracy. Polska, jako kraj czÅ‚onkowski Unii Europejskiej, zobowiÄ…zana byÅ‚a do 27 kwietnia 2010 r. implementować do prawa krajowego zapisy treÅ›ci Dyrektywy 2006/25/WE oraz zawarte w jej zaÅ‚Ä…cznikach wartoÅ›ci graniczne ekspozycji na nielaserowe i laserowe promieniowanie optyczne. W istniejÄ…cym systemie prawnym Polski transpozycja każdej dyrektywy, w tym również dyrektywy 2006/25/WE, nie mogÅ‚a nastÄ…pić jednym aktem prawnym i szczegółowe przepisy okreÅ›la w Polsce 8 rozporzÄ…dzeÅ„. [2.] Stan prawny dotyczÄ…cy promieniowania optycznego w Å›rodowisku pracy RozporzÄ…dzeniami bezpoÅ›rednio transponujÄ…cymi zapisy dyrektywy 2006/25/WE sÄ…: - RozporzÄ…dzenie MPiPS w sprawie bhp przy pracach zwiÄ…zanych z ekspozycjÄ… na promieniowane optyczne z dnia 27 maja 2010 r. (wraz z rozporzÄ…dzeniem MPiPS z dnia 25 czerwca 2012 r. zmieniajÄ…cym rozporzÄ…dzenie w sprawie bezpieczeÅ„stwa i higieny pracy przy pracach zwiÄ…zanych z ekspozycjÄ… na promieniowanie optyczne), - RozporzÄ…dzenie Ministra Pracy i Polityki SpoÅ‚ecznej z dnia 29 lipca 2010 r. zmieniajÄ…ce rozporzÄ…dzenie w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeÅ„ i natężeÅ„ czynników szkodliwych dla zdrowia w Å›rodowisku pracy. Ponadto w przypadku stanowisk pracy, na których wystÄ™puje ekspozycja na promieniowanie optyczne należy stosować również inne rozporzÄ…dzenia, które implementujÄ… i uszczegóławiajÄ… wymagania dyrektywy 2006/25/WE. SÄ… to: - RozporzÄ…dzenie Ministra Zdrowia z dnia 2 lutego 2011 r. w sprawie badaÅ„ i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w Å›rodowisku pracy - RozporzÄ…dzenie Ministra Zdrowia z dnia 8 grudnia 2010 r. zmieniajÄ…ce rozporzÄ…dzenie w sprawie przeprowadzenia badaÅ„ lekarskich pracowników, zakresu profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracownikami oraz orzeczeÅ„ lekarskich wydawanych do celów przewidzianych w Kodeksie pracy - RozporzÄ…dzenie Rady Ministrów z dnia 24 sierpnia 2004 r. w sprawie wykazu prac wzbronionych mÅ‚odocianym i warunków ich zatrudniania przy niektórych z tych prac [9], - RozporzÄ…dzenie Rady Ministrów z dnia 10 wrzeÅ›nia 1996 r. w sprawie wykazu prac szczególnie uciążliwych lub szkodliwych dla zdrowia kobiet - RozporzÄ…dzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 27 lipca 2004 r. w sprawie szkolenia w dziedzinie bezpieczeÅ„stwa i higieny pracy RozporzÄ…dzenie w sprawie bhp przy pracach zwiÄ…zanych z ekspozycjÄ… na promieniowane optyczne okreÅ›la minimalne wymagania bhp przy ekspozycji na sztuczne promieniowanie optyczne: nielaserowe i laserowe, dotyczÄ…ce w szczególnoÅ›ci: a) Wyznaczania poziomu ekspozycji b) Oceny ryzyka zawodowego c) Unikania lub ograniczania ryzyka zawodowego d) Informowania i szkolenia pracowników RozporzÄ…dzenie zmieniajÄ…ce rozporzÄ…dzenie w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeÅ„ i natężeÅ„ czynników szkodliwych dla zdrowia w Å›rodowisku pracy okreÅ›la w zaÅ‚Ä…czniku nr 2 Wykaz wartoÅ›ci najwyższych dopuszczalnych natężeÅ„ fizycznych czynników szkodliwych dla zdrowia w Å›rodowisku pracy część D: nowe kryteria i wartoÅ›ci maksymalnych dopuszczalnych ekspozycji (MDE) na promieniowanie optyczne zgodnie z dyrektywÄ… 2006/25/WE. RozporzÄ…dzenie Ministra Zdrowia w sprawie badaÅ„ i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w Å›rodowisku pracy okreÅ›la: - tryb, metody i czÄ™stotliwość wykonywania pomiarów, - wymagania, jakie powinny speÅ‚niać laboratoria wykonujÄ…ce badania i pomiary - sposób rejestrowania i przechowywania wyników badaÅ„ i pomiarów; - wzory dokumentów oraz sposób udostÄ™pniania wyników badaÅ„ i pomiarów pracownikom Zgodnie z ww. rozporzÄ…dzeniem badania i pomiary promieniowania optycznego nielaserowego wykonuje siÄ™, jeżeli sÄ… eksploatowane zródÅ‚a tego promieniowania inne niż zródÅ‚a Å›wiatÅ‚a sÅ‚użące do oÅ›wietlania pomieszczeÅ„ lub stanowisk pracy, stosowane w przeznaczonych dla nich oprawach oÅ›wietleniowych oraz w odpowiedniej odlegÅ‚oÅ›ci od eksponowanych części ciaÅ‚a. Natomiast czÄ™stotliwość wykonywania badaÅ„ promieniowania optycznego nielaserowego okreÅ›la siÄ™ w zależnoÅ›ci od krotnoÅ›ci maksymalnej dopuszczalnej ekspozycji ( MDE ), które wykonuje siÄ™: - co najmniej raz na dwa lata jeżeli podczas ostatniego badania i pomiaru stwierdzono poziom ekspozycji powyżej 0,4 do 0,7 wartoÅ›ci maksymalnej dopuszczalnej ekspozycji (MDE), - co najmniej raz w roku jeżeli podczas ostatniego badania i pomiaru stwierdzono poziom ekspozycji powyżej 0,7 wartoÅ›ci MDE. Jeżeli podczas dwóch ostatnich badaÅ„ i pomiarów promieniowania optycznego, wykonanych w odstÄ™pie dwóch lat, poziom ekspozycji nie przekraczaÅ‚ 0,4 wartoÅ›ci MDE, pracodawca może odstÄ…pić od wykonywania pomiarów. RozporzÄ…dzenie w sprawie przeprowadzenia badaÅ„ lekarskich pracowników, zakresu profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracownikami oraz orzeczeÅ„ lekarskich wydawanych do celów przewidzianych w Kodeksie pracy okreÅ›lÄ…: - Zakres i czÄ™stotliwość badaÅ„ lekarskich wstÄ™pnych i okresowych osobno dla nielaserowego: UV, VIS i IR oraz dla promieniowania laserowego. - W przypadku, gdy pracownicy wykonujÄ… prace w warunkach przekroczeÅ„ MDE na promieniowanie optyczne oraz w przypadku gdy w wyniku badaÅ„ lekarskich stwierdzono chorobÄ™ lub niekorzystne dla zdrowia skutki, które w opinii lekarza sÄ… wynikiem narażenia na promieniowanie optyczne w pracy, lekarz sprawujÄ…cy opiekÄ™ zdrowotnÄ…: żð Zawiadamia pracowników o wynikach badaÅ„ lekarskich oraz informuje, jakim badaniom powinni siÄ™ poddać po ustaniu narażenia napromieniowanie optyczne Dokonuje okresowych analiz wyników kontroli zdrowia pracowników oraz informuje pracodawcÄ™ o wynikach tych analiz z uwzglÄ™dnieniem tajemnicy lekarskiej. RozporzÄ…dzenie w sprawie wykazu prac wzbronionym mÅ‚odocianym okreÅ›la, w ZaÅ‚Ä…czniku 1 pkt. 3. Prace w narażeniu na szkodliwe dziaÅ‚anie czynników fizycznych prace wzbronione mÅ‚odocianym, do których zalicza siÄ™: - Prace w warunkach narażenia na promieniowanie laserowe, - prace w warunkach narażenia na promieniowanie nadfioletowe, zwÅ‚aszcza emitowane przez technologiczne urzÄ…dzenia przemysÅ‚owe, w tym w szczególnoÅ›ci przy spawaniu, ciÄ™ciu i napawaniu metali. - prace w warunkach narażenia na promieniowanie podczerwone, w tym w szczególnoÅ›ci przy piecach hutniczych i grzewczych oraz spiekaniu, odlewaniu, walcowaniu i kuciu metali RozporzÄ…dzenie w sprawie wykazu prac wzbronionym kobietom okreÅ›la, w Wykazie prac wzbronionym kobietom dla kobiet w ciąży ograniczenie wartoÅ›ci MDE do ź wartoÅ›ci najwyższych dopuszczalnych natężeÅ„ promieniowania nadfioletowego, okreÅ›lonych w przepisach w sprawie NDS i NDN czynników szkodliwych dla zdrowia w Å›rodowisku pracy. RozporzÄ…dzenie w sprawie szkolenia w dziedzinie bezpieczeÅ„stwa i higieny pracy. RozporzÄ…dzenie to okreÅ›la: 1) szczegółowe zasady szkolenia w dziedzinie bezpieczeÅ„stwa i higieny pracy, zwanego dalej "szkoleniem"; 2) zakres szkolenia; 3) wymagania dotyczÄ…ce treÅ›ci i realizacji programów szkolenia; 4) sposób dokumentowania szkolenia; 5) przypadki, w których pracodawcy lub pracownicy mogÄ… być zwolnieni z okreÅ›lonych rodzajów szkolenia. RozporzÄ…dzenie to okreÅ›la ogólne zasady organizacji i zakresu szkoleÅ„ wstÄ™pnych okresowych oraz instruktażu stanowiskowego. Zapisy ż9.1. rozporzÄ…dzenia w sprawie bhp przy pracach zwiÄ…zanych z ekspozycjÄ… na promieniowanie optyczne uszczegółowiajÄ… jaki zakres informacji powinien być przekazany pracownikowi. [3.] ObowiÄ…zujÄ…ce normy w zakresie promieniowania optycznego w Å›rodowisku pracy Zgodnie z zapisami RozporzÄ…dzenia w sprawie bhp przy pracach zwiÄ…zanych z ekspozycjÄ… na promieniowane optyczne pracodawca może ustalić poziom promieniowania na podstawie pomiarów lub na podstawie danych producenta urzÄ…dzenia, zawierajÄ…cych wyniki pomiarów emitowanych poziomów promieniowania. Sposób wykonywania pomiarów parametrów promieniowania optycznego w celu wyznaczenia poziomu ekspozycji lub poziomów promieniowania emitowanych przez urzÄ…dzenia okreÅ›lajÄ… polskie normy. Sposób wykonywania pomiarów parametrów promieniowania optycznego do celów oceny zagrożenia nielaserowym promieniowaniem optycznym na stanowiskach pracy okreÅ›lajÄ… normy: - PN-T-06589: 2002 Ochrona przed promieniowaniem optycznym Metody pomiaru promieniowania nadfioletowego na stanowiskach pracy - PN-T-05687: 2002 Ochrona przed promieniowaniem optycznym Metody pomiaru promieniowania widzialnego i podczerwonego na stanowiskach pracy (norma wycofana) - PN-EN 14255-1: 2010 Pomiar i ocena ekspozycji osób na niespójne promieniowanie optyczne. Część 1 : promieniowanie nadfioletowe emitowane przez zródÅ‚a sztuczne na stanowiskach pracy. - PN-EN 14255-2: 2010 Pomiar i ocena ekspozycji osób na niespójne promieniowanie optyczne. Część 2: Promieniowanie widzialne i podczerwone emitowane przez zródÅ‚a sztuczne na stanowiskach pracy. Pomimo, iż norma PN-T-05687: 2002 jest normÄ… wycofana przez Polski Komitet Normalizacyjny, to nie znaczy, że nie można korzystać z jej zapisów, zwÅ‚aszcza przydatnych w zakresie sposobu przeliczania natężenia napromienienia na luminancje energetycznÄ…. Takich informacji nie zawiera norma PN-EN 14255-2: 2010, która zastÄ…piÅ‚a ww. normÄ™ wycofanÄ…. Uzyskane wyniki pomiarów, przy uwzglÄ™dnieniu kryteriów oceny zagrożenia promieniowaniem optycznym przedstawionych w rozdziale 4 porównuje siÄ™ z odpowiednimi wartoÅ›ciami MDE i na tej podstawie okreÅ›la ryzyko zawodowe zwiÄ…zane z tym czynnikiem. Zgodnie z zapisami zawartymi w rozporzÄ…dzeniu dotyczÄ…cym bhp przy pracach zwiÄ…zanych z ekspozycjÄ… na promieniowane optyczne ocenÄ™ ryzyka zawodowego można wykonać bez koniecznoÅ›ci wykonywania wczeÅ›niej pomiarów, jeÅ›li dysponujemy informacjami dostarczanymi przez producentów zródeÅ‚ promieniowania i zwiÄ…zanych z nimi urzÄ…dzeniami (np. podanie przez producenta oznaczenia klasyfikacji zródeÅ‚ promieniowania nielaserowego czy kategorii emisji maszyny). Normy zwiÄ…zane z ocenÄ… emisji promieniowania optycznego przez zródÅ‚a lub maszyny to: - PN-EN 62471:2010 BezpieczeÅ„stwo fotobiologiczne lamp i systemów lampowych - PN-EN 12198-1: 2010 BezpieczeÅ„stwo maszyn. Ocena i zmniejszenie ryzyka wynikajÄ…cego z promieniowania emitowanego przez maszyny: Część 1. Zasady ogólne - PN-EN 12198-2: 2010 BezpieczeÅ„stwo maszyn. Ocena i zmniejszenie ryzyka wynikajÄ…cego z promieniowania emitowanego przez maszyny: Część 2. Sposób pomiaru emitowanego promieniowania Na podstawie informacji uzyskanej od producenta (potwierdzonej Å›wiadectwem wykonania odpowiednich pomiarów) dotyczÄ…cej: - grupy ryzyka danego typu zródÅ‚a (urzÄ…dzenia oÅ›wietleniowego) wyznaczonej zgodnie z PN-EN 62471:2010 lub - kategorii emisji maszyny wyznaczonej zgodnie z PN-EN 12198-1: 2010 można ocenić poziom promieniowania i ekspozycji niezbÄ™dny do oceny ryzyka zawodowego bez koniecznoÅ›ci wykonania pomiarów. [4.] yródÅ‚a ekspozycji w Å›rodowisku pracy i życia PodziaÅ‚ zródeÅ‚ promieniowania optycznego: - naturalne (SÅ‚oÅ„ce oraz Księżyc, gwiazdy, nieboskÅ‚on) - sztuczne. SkÅ‚ad procentowy promieniowania docierajÄ…cego do Ziemi ze SÅ‚oÅ„ca: 7% nadfioletu, 50% podczerwieni i 43% promieniowania widzialnego. Zakres widmowy tego promieniowania od okoÅ‚o 290 nm do 2 700 nm. PodziaÅ‚ sztucznych zródeÅ‚ promieniowania: - zródÅ‚a elektryczne, - procesy technologiczne. yródÅ‚a elektryczne mogÄ… emitować promieniowani nadfioletowe, widzialne oraz podczerwone. Zalicza siÄ™ do nich: - promienniki nadfioletu (w zakresie A, B i C) - (Å›wietlówkowe lub rtÄ™ciowe promienniki UV, promienniki rtÄ™ciowe, diody LED UV, - zródÅ‚a emitujÄ…ce tylko promieniowanie widzialne (żarówki głównego szeregu, Å›wietlówki, zródÅ‚a ledowe), - zródÅ‚a emitujÄ…ce oprócz promieniowania widzialnego promieniowanie nadfioletowe (żarówki halogenowe, lampy metalohalogenkowe, rtÄ™ciowe, ksenonowe), - promienniki podczerwieni (żarówki IR, promienniki ceramiczne, suszarki do wÅ‚osów, lokówki, żelazka, prodiże, piekarniki). Rodzaje procesów technologicznych: - spawanie elektryczne i gazowe, ciÄ™cie Å‚ukiem plazmowym lub tlenem, - zgrzewanie, - wanny szklarskie, - piece hutnicze, hartownicze, wytop metali, itp. 4.1. yródÅ‚a elektryczne 4.1.1. Promienniki nadfioletu Promienniki nadfioletu sÄ… idealnym zródÅ‚em energii wykorzystywanym w wielu procesach fizycznych, chemicznych i biochemicznych. Obecnie jako elektryczne zródÅ‚a promieniowania nadfioletowego wykorzystuje siÄ™ różnego rodzaju lampy wyÅ‚adowcze. Wysokoprężne promienniki emitujÄ…ce głównie pasmo UV-A, z maksimum dla dÅ‚ugoÅ›ci fali 366 nm, wykorzystywane sÄ… np. do analiz laboratoryjnych, wywoÅ‚ywania różnego rodzaju reakcji fotochemicznych, identyfikacji materiałów, diagnostyki chorób skórnych. Niskoprężne lampy emitujÄ… ponad 80% caÅ‚kowitej energii promieniowania w jednej dÅ‚ugoÅ›ci fali - 253,7 nm. Lampy te stosuje siÄ™ głównie do odkażania powietrza, odzieży, wody i innych substancji, ponieważ ich promieniowanie jest silnie bakteriobójcze. SÄ… to np. lampy owadobójcze oraz testery do banknotów. Zastosowanie promienników nadfioletu obejmuje wiele gaÅ‚Ä™zi przemysÅ‚u, w tym głównie: spożywczy (dezynfekcja produktów), elektroniczny (utwardzanie lakierów UV pokrywajÄ…cych odwody drukowanych), chemiczny, meblarski, poligraficzny, farmaceutyczny, kosmetyczny oraz medycynÄ™ (leczenie żółtaczki fizjologicznej, Å‚uszczycy, urzÄ…dzenia terapeutyczne), kosmetykÄ™ (solaria, fototerapia), przedsiÄ™biorstwa wodociÄ…gowe, stacje dializ oraz baseny (dezynfekcja). Jedno z najwiÄ™kszych zastosowaÅ„ promieniowania nadfioletowego wystÄ™puje w przemyÅ›le poligraficznym. ZwiÄ…zane jest ono z coraz bardziej rosnÄ…cym wykorzystaniem farb i lakierów utwardzanych za pomocÄ… promieniowania UV. NajwiÄ™cej stosuje siÄ™ ich w sitodruku i fleksodruku, na kolejnych miejscach sÄ… lakierowanie i offset. Druk farbami UV w najwiÄ™kszym stopniu wykorzystuje siÄ™ przy zadruku nienasiÄ…kliwych materiałów, głównie dziÄ™ki ich zdolnoÅ›ci do momentalnego utwardzenia. Lakier UV stosuje siÄ™ do uszlachetniania gotowych druków. PeÅ‚ni on funkcjÄ™ ochronnÄ… i estetycznÄ… ze wzglÄ™du wysokiej jakoÅ›ci poÅ‚ysk. Można również stosować lakier matowy. Warstwa lakieru stanowi również bardzo doskonaÅ‚Ä… ochronÄ™ druku i wydruków przed zarysowaniem, chemikaliami, olejami, tÅ‚uszczami, wilgociÄ…, mrozem, wysokimi temperaturami. Wydruki takie można zginać, tÅ‚oczyć, jest możliwe także tÅ‚oczenie gorÄ…cÄ… foliÄ…. Również w kopioramach, które sÅ‚użą do naÅ›wietlania klisz, stosowane sÄ… promienniki UV-A o Å‚Ä…cznej mocy rzÄ™du 2 kW. W maszynach poligraficznych zastosowane sÄ… przede wszystkim liniowe rtÄ™ciowe zródÅ‚a wysokoprężne o dużych mocach. Promienniki te wykonane sÄ… ze szkÅ‚a kwarcowego, które w niektórych typach lamp domieszkowane jest tlenkiem tytanu w celu wyeliminowania krótkich fal promieniowania nadfioletowego odpowiedzialnego za powstawanie ozonu. SÄ… to promienniki o bardzo dużych mocach, od 1 kW do 20 kW i napiÄ™ciu pracy kilku kilowoltów. Stosowane sÄ… one przy wykonywaniu matryc sitodrukowych, suszeniu lakierów akrylowych, farb oraz w procesach fotochemicznych. Natomiast promienniki o wyższym ciÅ›nieniu gazów w baÅ„ce wyÅ‚adowczej stosowane sÄ… przy suszeniu lakierów poliestrowych oraz również w procesach fotochemicznych. W procesach produkcji pÅ‚yt offsetowych oraz pÅ‚ytek drukowanych, jak również w suszeniu lakierów stosowane sÄ… promienniki metalohalogenkowe. EmitujÄ… one promieniowanie z zakresu 300 440 nm i sÄ… produkowane o mocach od 400 do 1 750 W. Jednym z najpopularniejszych zastosowaÅ„ promieniowania nadfioletowego jest dezynfekcja. Wyróżnia siÄ™ dezynfekcjÄ™: - powietrza: szpitale, wytwarzanie żywnoÅ›ci, systemy wentylacji, oczyszczacze powietrza, - powierzchniowÄ…: opakowania, warzywa, przyprawy (przemysÅ‚ spożywczy), - pÅ‚ynów: woda pitna, woda technologiczna, stawy rybne, akwaria, Å›cieki. W przypadku systemów dezynfekcji wystÄ™pujÄ… dwie wersje: otwarta, w której promienniki emitujÄ… nadfiolet bezpoÅ›rednio w przestrzeÅ„ oraz zamkniÄ™ta w postaci urzÄ…dzeÅ„ typu przepÅ‚ywowego. UrzÄ…dzenia przepÅ‚ywowe sÄ… bardziej uniwersalne, gdyż nie wystÄ™pujÄ… wówczas zagrożenia tym promieniowaniem. W procesie uzdatniania wody ozon stosowany jest do utleniania zanieczyszczeÅ„ i dezynfekcji wody. Po tym procesie w wodzie pozostaje wolny ozon, który promienie UV katalizujÄ… do nieszkodliwej postaci tlenu. W procesie otrzymywania ultra czystej wody promienie UV używane sÄ… do usuwania z wody organicznych zwiÄ…zków wÄ™gla. Promieniowanie UV powoduje powstawanie rodników, które utleniajÄ… organiczne zwiÄ…zki wÄ™gla do dwutlenku wÄ™gla i wody. Promieniowanie UV może być również wykorzystywane do destrukcji wolnego chloru i chloramin jako alternatywa dla tradycyjnych metod tj. adsorpcji na wÄ™glu aktywnym lub dozowaniu chemikaliów. 4.1.2. Charakterystyka promienników podczerwieni Sztuczne zródÅ‚a promieniowania podczerwonego sÄ… to najczęściej: - lampy Å‚ukowe, - żarowe promienniki podczerwieni, lampy ksenonowe, - urzÄ…dzenia do ogrzewania, - ceramiczne lub kwarcowe promienniki podczerwieni. Szczególnie powszechnie stosowane sÄ… ceramiczne lub kwarcowe promienniki podczerwieni ze wzglÄ™du na ich uniwersalność, wysokÄ… odporność korozyjnÄ…, odporność na Å›rodowiska agresywne, sterylność, możliwość sterowania pracÄ…, czy niskÄ… bezwÅ‚adnoÅ›ciÄ… temperaturowÄ…. DÅ‚ugość fali, przy której wystÄ™puje maksymalna emisja promieniowania podczerwonego zależy od temperatury ciaÅ‚ emitujÄ…cych to promieniowanie. Im mniejsza temperatura tego ciaÅ‚a tym dÅ‚ugość fali promieniowania jest wiÄ™ksza. W lampowych promiennikach podczerwieni zródÅ‚em promieniowania jest drut wolframowy podgrzany do temperatury 2 300 ÷ 2 500 K. Promieniowanie o takiej temperaturze zawiera zarówno podczerwieÅ„ jak i promieniowanie widzialne. Jednak istotny wpÅ‚yw na widmo promieniowania lamp ma charakterystyka przepuszczalnoÅ›ci materiaÅ‚u ich baÅ„ki. Podstawowe zastosowania elektrycznych zródeÅ‚ podczerwieni to: - przemysÅ‚ drukarski i papierniczy - wielkoformatowe wydruki, nadruk na papierze i innych podÅ‚ożach, klisze drukarskie, druk offsetowy i sitowy, suszenie powÅ‚ok tekstyliów i plastików, - lakiernie i farbiarniach do suszenia lakieru, - przemysÅ‚ spożywczy, gastronomia (podgrzewanie, rozmrażanie), - przemysÅ‚ drzewny - suszenie, produkcji forniru drewnianego, - hodowla zwierzÄ…t, - technice medycznej urzÄ…dzenia terapeutyczne, - przemysÅ‚ tytoniowy, herbaciany, proszkowy - suszenie, - przemysÅ‚ papierniczy, - ogrzewanie wnÄ™trz, osuszanie, - ogrodnictwo, - ogrzewania wody, - procesy przemysÅ‚owe - utrzymywanie staÅ‚ej temperatury, - przemysÅ‚ tworzyw sztucznych - technologia powierzchni - ksztaÅ‚towanie i kurczenie plastików, - przemysÅ‚ tekstylny, produkcja dywanów i wykÅ‚adzin podÅ‚ogowych. Również w poligrafii promieniowanie podczerwone znalazÅ‚o bardzo duże zastosowanie. W suszarniach offsetowych wykorzystuje siÄ™ krótkofalowe promieniowanie podczerwone (IR-A) w poÅ‚Ä…czeniu z cyrkulacjÄ… gorÄ…cego i zimnego powietrza. Promieniowanie to nie podgrzewa powietrza (przez co nie ma strat), a energia wnika w gÅ‚Ä…b zarówno farby bÄ…dz lakieru, jak i drukowanego substratu. Przeznaczona jest do suszenia farb drukarskich i lakierów rozpryskiwanych. W urzÄ…dzeniach tych stosuje siÄ™ promienniki Å›rednio- i krótkofalowe o mocach od 1 do kilkunastu kW. 4.1.3. Charakterystyka zródeÅ‚ promieniowania widzialnego Promieniowanie widzialne (o dÅ‚ugoÅ›ci fal od 380 do 780 nm) emitowane jest przez elektryczne zródÅ‚a Å›wiatÅ‚a. Ze wzglÄ™du na sposób wytwarzanego Å›wiatÅ‚a (rozgrzany wskutek przepÅ‚ywu prÄ…du elektrycznego żarnik z drutu wolframowego) żarówki oraz żarówki halogenowe zaliczane sÄ… do grupy zródeÅ‚ termicznych. Druga grupa to zródÅ‚a luminescencyjne, znacznie bardziej efektywne niż zródÅ‚a termiczne. Najczęściej spotykanymi zródÅ‚ami luminescencyjnymi sÄ…: lampy rtÄ™ciowe niskoprężne - Å›wietlówki klasyczne i kompaktowe, lampy rtÄ™ciowe wysokoprężne, sodowe, lamy ksenonowe, diody elektroluminescencyjne (LED). Elektryczne zródÅ‚a Å›wiatÅ‚a emitujÄ…ce promieniowanie widzialne stosowane sÄ… przede wszystkim do oÅ›wietlania wnÄ™trz, terenów otwartych, ulic oraz podÅ›wietlania obiektów architektonicznych. yródÅ‚a te sÄ… również wykorzystywane np. w poligrafii (kopioramy - naÅ›wietlanie warstw Å›wiatÅ‚oczuÅ‚ych) czy podczas czynnoÅ›ci kontroli wzrokowej w przemyÅ›le elektronicznym. W tym ostatnim przypadku może to być podÅ›wietlany blat stoÅ‚u. Kopiorama jest to urzÄ…dzenie do stykowego kopiowania, czyli naÅ›wietlania materiaÅ‚u Å›wiatÅ‚oczuÅ‚ego poprzez kliszÄ™ (z wywoÅ‚anym obrazem) leżącÄ… bezpoÅ›rednio na tym materiale. Profesjonalne kopioramy sÄ… wbrew pozorom urzÄ…dzeniami skomplikowanymi z powodu wymogu idealnie takiego samego oÅ›wietlenia caÅ‚ego pola naÅ›wietlania oraz możliwoÅ›ci precyzyjnego dozowania iloÅ›ci Å›wiatÅ‚a. Dodatkowym wymogiem jest usuniÄ™cie powietrza spomiÄ™dzy kliszy z obrazem i naÅ›wietlanego podÅ‚oża w celu unikniÄ™cia pierÅ›cieni Newtona. W kopioramach stosowane sÄ… zródÅ‚a Å›wiatÅ‚a o mocach od 0,5 do 8 kW. 4.2. Procesy technologiczne 4.2.1. Spawanie Pod pojÄ™ciem spawania (spajania) metali rozumie siÄ™ scalanie ich przy użyciu ciepÅ‚a, albo przez nadtopienie Å‚Ä…czonych części, albo przy użyciu Å›rodka (dodatku) spawalniczego. Podczas tego procesu powstaje Å‚uk spawalniczy, który jest szczególnym rodzajem zródeÅ‚ promieniowania. PodziaÅ‚ metod spajania zależy od: - spawania z lub bez dodatku spawalniczego, - rodzaju noÅ›nika energii, - materiaÅ‚u podÅ‚oża, - sposobu wykonania, - celu spajania, - przebiegu spajania. W zwiÄ…zku z tym rozróżniamy nastÄ™pujÄ…ce rodzaje spawania: - Å‚ukiem swobodnym (rÄ™czne), - Å‚ukiem krytym (w peÅ‚ni zautomatyzowane), - Å‚ukowe w osÅ‚onie gazowej, - elektrodÄ… topliwÄ… w gazie aktywnym (MAG), - w gazie obojÄ™tnym: elektrodÄ… topliwÄ… (MIG) i elektrodÄ… wolframowÄ… (WIG). Promieniowanie emitowane podczas spawania skÅ‚ada siÄ™ z intensywnego promieniowania termicznego rozgrzanych do wysokiej temperatury gazów spawalniczych, elementów spawanych lub ciÄ™tych, materiaÅ‚u elektrody i topnika. Ponieważ temperatura pÅ‚omienia palnika gazowego nie przekracza na ogół 2 000 K, to promieniowanie to skÅ‚ada siÄ™ głównie z podczerwieni i Å›wiatÅ‚a. Jedynie palniki wodorowe i acetylenowe, charakteryzujÄ…ce siÄ™ wyższÄ… temperaturÄ… spalania, mogÄ… emitować bliski nadfiolet. Natomiast temperatura w Å‚uku elektrycznym i plazmowym przekracza 4 000 K, a gdy spawanie odbywa siÄ™ w osÅ‚onie gazów obojÄ™tnych może siÄ™gać nawet 30 000 K. UrzÄ…dzenia te emitujÄ… wiÄ™c intensywne Å›wiatÅ‚o niebieskie i promieniowanie nadfioletowe, w tym nadfiolet krótkofalowy. Natężenie napromienienia w zakresie UV w odlegÅ‚oÅ›ci od 0,7 m do 1 m od Å‚uku elektrycznego lub plazmowego wynosi od kilku do kilkunastu W/m2, w zależnoÅ›ci od rodzaju elektrody i warunków spawania. W zwiÄ…zku z tym, spoÅ›ród wszystkich zródeÅ‚ nadfioletu, spawanie elektryczne stanowi najwiÄ™ksze zagrożenie dla zdrowia. 4.2.2. Procesy technologiczne podczas których emitowane jest promieniowanie podczerwone yródÅ‚em promieniowania podczerwonego (cieplnego) sÄ… wszelkie ciaÅ‚a ogrzane do wzglÄ™dnie wysokich temperatur. W zwiÄ…zku z tym promieniowanie to wystÄ™puje na wielu gorÄ…cych stanowiskach pracy, czÄ™sto jako skutek uboczny procesów technologicznych wystÄ™pujÄ…cych, miedzy innymi w: - hutnictwie, - przemyÅ›le metalowym, - meblarskim, - poligraficznym. - Typowymi zródÅ‚ami termicznymi sÄ…: - otwory i Å›ciany pieców topielnych, grzewczych, hartowniczych, ceramicznych, szklarskich, - roztopiony metal lub masa szklarska, - rozgrzane do wysokiej temperatury elementy metalowe lub szklane, obrabiane plastycznie, hartowane lub formowane - paleniska. Temperatury pieców, obrabianych elementów metalowych lub szklarskich wynoszÄ… na ogół od 800 K do 2 000 K. Natężenie ich promieniowania zależy w mniejszym stopniu od temperatury, natomiast głównie od wielkoÅ›ci promieniujÄ…cej powierzchni oraz odlegÅ‚oÅ›ci od niej i zwykle wynosi od kilkuset W/m2 do kilkunastu kW/m2. CiaÅ‚o o temperaturze nieprzekraczajÄ…cej 500 K jest zródÅ‚em tylko promieniowania podczerwonego o dÅ‚ugoÅ›ciach fal wiÄ™kszych od 2 µm. CiaÅ‚a o temperaturze od okoÅ‚o 1 000 K do 1800 K emitujÄ… dodatkowo podczerwieÅ„ bliskÄ… (IR-A) i bardzo niewiele, poniżej 1%, promieniowania widzialnego. Dopiero po przekroczeniu temperatury 3 000 K ciaÅ‚a promieniujÄ… oprócz podczerwieni i promieniowania widzialnego, również okoÅ‚o 0,1% nadfioletu. [5.] Charakterystyka oddziaÅ‚ywania promieniowania optycznego na organizm czÅ‚owieka Biologiczne dziaÅ‚anie może wywoÅ‚ać jedynie promieniowanie pochÅ‚oniÄ™te. Rozróżnia siÄ™ dwa rodzaje rekcji w tkankach biologicznych wywoÅ‚ywanych przez promieniowanie optyczne: fotochemicznÄ… oraz termicznÄ…. Skutki ekspozycji na to promieniowanie zależą od parametrów fizycznych promieniowania (dÅ‚ugość fali, intensywność promieniowania dla poszczególnych dÅ‚ugoÅ›ci fal), wielkoÅ›ci pochÅ‚oniÄ™tej dawki oraz wÅ‚aÅ›ciwoÅ›ci optycznych i biologicznych eksponowanej tkanki. [Wolska A, DybczyÅ„ski W. Nielaserowe promieniowanie optyczne, rozdziaÅ‚ 3.8. w BezpieczeÅ„stwo i Higiena Pracy, pod redakcjÄ… Prof. D. Koradeckiej, CIOP-PIB, Warszawa 2008, str.: 319-338]. 5.1. DziaÅ‚anie promieniowania nadfioletowego DziaÅ‚anie tego promieniowania ma charakter fotochemiczny, a jego skutek biologiczny zależy od iloÅ›ci pochÅ‚oniÄ™tego promieniowania (otrzymywane dawki sumuje siÄ™ w ciÄ…gu caÅ‚ej zmiany roboczej), dÅ‚ugoÅ›ci fali i rodzaju eksponowanej tkanki (oko, skóra). Promieniowanie nadfioletowe może spowodować zarówno korzystne jak i szkodliwe skutki dla organizmu czÅ‚owieka. Korzystny wpÅ‚yw nadfioletu polega m.in. na dziaÅ‚aniu przeciwkrzywicznym (powstawanie witaminy D3), oraz przyczynia siÄ™ do wzrostu odpornoÅ›ci organizmu, obniżenia iloÅ›ci cholesterolu, szybszego gojenia siÄ™ ran, ustÄ™powania infekcji i niektórych chorób skóry. Nadmierna ekspozycja na promieniowanie nadfioletowe może prowadzić do wielu skutków niekorzystnych dla zdrowia czÅ‚owieka w odniesieniu do skóry i oczu. OddziaÅ‚ywanie na skórÄ™ Najbardziej widocznym, najczęściej spotykanym i badanym objawem ekspozycji skóry na nadfiolet jest jej rumieÅ„ (zaczerwienienie), czyli erytema. StopieÅ„ zaczerwienienia i jego przebieg zależą od wielkoÅ›ci napromienienia i dÅ‚ugoÅ›ci fali promieniowania. Wzrost dawki promieniowania powoduje skrócenie okresu utajenia (latencji), po którym pojawia siÄ™ zaczerwienie. Duże dawki promieniowania UV mogÄ… doprowadzić do poparzenia skóry objawiajÄ…cego siÄ™ bolesnymi obrzÄ™kami i pÄ™cherzami. Po ustÄ…pieniu rumienia pojawia siÄ™ pigmentacja, czyli opalenizna skóry, która powstaje na skutek gromadzenia siÄ™ melaniny w naskórku. Wówczas skóra zaczyna nabierać ciemniejszego zabarwienia, przez co zaczyna speÅ‚niać funkcjÄ™ ochronnÄ… przed promieniowaniem nadfioletowym. Mimo, że powtarzajÄ…ca siÄ™ ekspozycja skóry na promieniowanie nadfioletowe uodparnia na jego dziaÅ‚anie to dÅ‚ugotrwaÅ‚e narażenie na wysokie natężenia UV prowadzi do niekorzystnych zmian w naskórku: przyspiesza proces starzenia siÄ™ skóry oraz wywoÅ‚uje zmiany przednowotworowe i nowotworowe. Wielokrotne narażenie skóry na promieniowanie nadfioletowe, szczególnie na promieniowanie o dużym natężeniu, może spowodować nadmierne rogowacenie, które jest czynnikiem sprzyjajÄ…cym powstawaniu nowotworów, takich jak rak podstawnokomórkowy i kolczystokomórkowy oraz czerniak. Proces powstawania nowotworów skóry pod wpÅ‚ywem ekspozycji na dÅ‚ugotrwaÅ‚e dziaÅ‚anie nadfioletu jest zwiÄ…zany z pochÅ‚anianiem tego promieniowania przez DNA. Pod wpÅ‚ywem nadfioletu w DNA powstajÄ… dimery pirimidyn i wÅ‚aÅ›nie temu zjawisku przypisuje siÄ™ głównÄ… rolÄ™ w procesie inicjowania zmian nowotworowych. RozkÅ‚ad widmowy skutecznoÅ›ci karcinogennej nadfioletu dla skóry czÅ‚owieka nie zostaÅ‚ do tej pory jednoznacznie ustalony. Na podstawie wyników badaÅ„ eksperymentalnych przeprowadzanych na zwierzÄ™tach przyjmuje siÄ™, że najbardziej skuteczne pod wzglÄ™dem wywoÅ‚ywania nowotworów jest promieniowanie o dÅ‚ugoÅ›ciach fali zbliżonych do 300 nm [Wolska A. Marzec S., Owczarek G.: Zasady higienicznej oceny nielaserowego promieniowania optycznego, CIOP, Warszawa, 2001]. OddziaÅ‚ywanie na oczy Promieniowanie nadfioletowe pochÅ‚oniÄ™te przez oczy może powodować stany zapalne rogówki, spojówek, uszkodzenie siatkówki i rogówki oraz powstawania zaćmy fotochemicznej. Najczęściej spotykanym, ostrym objawem narażenia oka na nadfiolet jest stan zapalny rogówki i spojówek. Promieniowanie o dÅ‚ugoÅ›ci fali poniżej 290 nm jest silnie pochÅ‚aniane przez rogówkÄ™ i spojówkÄ™ oka. Absorpcja tego promieniowania powoduje stany zapalne rogówki objawiajÄ…ce siÄ™ Å›wiatÅ‚owstrÄ™tem, wzmożonym Å‚zawieniem, uczuciem obcego ciaÅ‚a ( piasku ) w oku, spazmem powiek, niekiedy upoÅ›ledzeniem widzenia. Objawy zapalenia pojawiajÄ… siÄ™ po okresie utajenia zależnym od widma promieniowania i wielkoÅ›ci pochÅ‚oniÄ™tej dawki UV, który może wynosić od 30 minut do nawet 24 godzin. Zapalenie spojówek wywoÅ‚ane nadfioletem powstaje po okresie utajenia okoÅ‚o 5 10 godzin i objawia siÄ™ ich zaczerwienieniem, swÄ™dzeniem, pieczeniem, Å‚zawieniem. Czasami wystÄ™puje Å›wiatÅ‚owstrÄ™t, a w przypadku wiÄ™kszej dawki dochodzi do bólu i zakłócenia prawidÅ‚owego widzenia [Wolska A. Marzec S., Owczarek G.: Zasady higienicznej oceny nielaserowego promieniowania optycznego, CIOP, Warszawa, 2001]. Objawy ustÄ™pujÄ… po upÅ‚ywie od 10 godzin do kilku dni, zależnie od wielkoÅ›ci ekspozycji i intensywnoÅ›ci powstaÅ‚ych zmian. Promieniowanie nadfioletowe dÅ‚uższe od 290 nm jest przepuszczane przez rogówkÄ™ i ciecz wodnistÄ… i dociera do soczewki oka. W soczewce jest silnie pochÅ‚aniane co może doprowadzić do powstawania zjawiska fluorescencji przeszkadzajÄ…cego w procesie widzenia. Natomiast dÅ‚ugotrwaÅ‚e narażenie soczewki na intensywne promieniowanie UV prowadzi do powstania zaćmy (fotochemicznej) czyli trwaÅ‚ego zmÄ™tnienia soczewki. Rozwój zaćmy jest powolny i trwa wiele lat. 5.2. DziaÅ‚anie promieniowania widzialnego W przypadku promieniowania widzialnego można jedynie mówić o jego szkodliwym dziaÅ‚aniu na oczy czÅ‚owieka. Intensywne promieniowanie widzialne, zwÅ‚aszcza tzw. Å›wiatÅ‚o niebieskie, o dÅ‚ugoÅ›ciach fali 400 500 nm, może powodować termiczne lub fotochemiczne uszkodzenia i schorzenia siatkówki oka. Promieniowanie takie wystÄ™puje podczas procesów technologicznych jak np. spawanie oraz jest emitowane przez promienniki elektryczne, np. lampy do naÅ›wietlania warstw Å›wiatÅ‚oczuÅ‚ych. Jest ono także skÅ‚adowÄ… promieniowania sÅ‚onecznego docierajÄ…cego do Ziemi. W praktyce najczęściej dochodzi do uszkodzenia fotochemicznego siatkówki z uwagi na sumowanie siÄ™ skutków ekspozycji w ciÄ…gu caÅ‚odziennego okresu narażenia. Natomiast termiczne uszkodzenie siatkówki zródÅ‚ami przemysÅ‚owymi praktycznie nie zdarza siÄ™ z powodu naturalnego odruchu obronnego oka przed zródÅ‚ami Å›wiatÅ‚a o dużej jaskrawoÅ›ci. 5.3. DziaÅ‚anie promieniowania podczerwonego DziaÅ‚anie podczerwieni na organizm czÅ‚owieka ma przede wszystkim charakter termiczny co objawia siÄ™ wzrostem temperatury narażonej tkanki i tkanek sÄ…siednich, a niekiedy również caÅ‚ego organizmu. Promieniowanie to, po przekroczeniu okreÅ›lonego poziomu natężenia może powodować oparzenia skóry, a także choroby oczu takie, jak zaćma, degeneracja naczyniówki czy siatkówki, które sÄ… zaliczane do chorób zawodowych. Wzrost temperatury napromienianej tkanki zależy od natężenia jej napromienienia, szybkoÅ›ci chÅ‚odzenia, a także czasu ekspozycji. W przypadku ekspozycji dÅ‚uższych niż 0,1 s istotnÄ… rolÄ™ odgrywa chÅ‚odzenie tkanki przez przepÅ‚ywajÄ…cÄ… przez niÄ… krew, a także odprowadzenie ciepÅ‚a drogÄ… przewodnictwa. Dlatego uważa siÄ™, że jeżeli nie doszÅ‚o do uszkodzenia termicznego tkanek dobrze chÅ‚odzonych w ciÄ…gu kilkunastu sekund trwania narażenia, to nie dojdzie do niego również po dÅ‚uższej ekspozycji. Nie dotyczy to oczywiÅ›cie tkanek zle chÅ‚odzonych, np. soczewki oka, której temperatura narasta przez dÅ‚ugi czas [Wolska A. Marzec S., Owczarek G.: Zasady higienicznej oceny nielaserowego promieniowania optycznego, CIOP, Warszawa, 2001]. Należy również pamiÄ™tać, że promieniowanie podczerwone (podobnie jak to byÅ‚o w przypadku nadfioletu) może wywoÅ‚ywać korzystne skutki dla organizmu czÅ‚owieka. W lecznictwie napromieniowanie tkanki podczerwieniÄ… wykorzystuje siÄ™ miÄ™dzy innymi do uzyskania miejscowej poprawy ukrwienia i pobudzenia przez to procesów metabolicznych. Ma to znaczenie szczególnie w leczeniu ograniczonych przewlekÅ‚ych procesów zapalnych tkanek miÄ™kkich koÅ„czyn, stawów oraz niektórych części gÅ‚owy, jak zatoki przynosowe, jama nosowa, ucho zewnÄ™trzne, itp. GÅ‚Ä™boko wnikajÄ…ce promieniowanie IR-A przyspiesza także proces gojenia nastÄ™pstw urazów stawów i części miÄ™kkich koÅ„czyn. OddziaÅ‚ywanie na skórÄ™ Skutek zagrożenia podczerwieniÄ… w niewielkim stopniu zależy od dÅ‚ugoÅ›ci fali promieniowania, a głównie od wÅ‚asnoÅ›ci optycznych i termicznych napromienianej tkanki. PodczerwieÅ„ bliska jest w dużej części odbijana przez skórÄ™, a ponieważ w warstwie naskórka jest sÅ‚abo pochÅ‚aniana, wiÄ™c pozostaÅ‚a część wnika do najgÅ‚Ä™biej poÅ‚ożonych warstw tkanki skórnej, a nawet podskórnej, nagrzewajÄ…c je. Ponieważ obszary te sÄ… dobrze chÅ‚odzone przez przepÅ‚ywajÄ…cÄ… przez nie krew, odprowadzajÄ…cÄ… nadmiar ciepÅ‚a do wnÄ™trza organizmu, przyrost temperatury tkanki jest wolniejszy niż w przypadku braku chÅ‚odzenia, a zatem odczucie parzenia wystÄ™puje pózniej, przy wiÄ™kszych poziomach natężenia napromienienia. Jednak dostarczenie organizmowi dużych iloÅ›ci ciepÅ‚a może doprowadzić do jego przegrzania, dlatego promieniowanie IR-A jest pod tym wzglÄ™dem bardziej niebezpieczne niż promieniowanie dÅ‚ugofalowe, które prawie caÅ‚kowicie zostaje pochÅ‚oniÄ™te w zewnÄ™trznej, nieukrwionej warstwie naskórka i rzadziej jest przyczynÄ… przegrzania, natomiast Å‚atwiej może spowodować oparzenie skóry. Głównym mechanizmem obronnym organizmu przed nadmiernym wzrostem temperatury skóry jest odczuwanie bólu. Receptory ciepÅ‚a znajdujÄ…ce siÄ™ w skórze dostatecznie wczeÅ›nie sygnalizujÄ… nadmierny wzrost jej temperatury i w normalnych warunkach nie notuje siÄ™ oparzenia skóry promieniowaniem podczerwonym. Znacznie bardziej zagrożona jest gaÅ‚ka oczna, nie posiadajÄ…ca receptorów ciepÅ‚a. OddziaÅ‚ywanie na oczy Oczy sÄ… w wiÄ™kszym stopniu niż skóra narażone na szkodliwe dziaÅ‚anie podczerwieni. GaÅ‚ka oczna w zasadzie nie dysponuje mechanizmami (receptorami ciepÅ‚a) ostrzegajÄ…cymi przed tym rodzajem promieniowania. PodczerwieÅ„ jest najsilniej pochÅ‚aniana przez rogówkÄ™: caÅ‚kowicie w paÅ›mie IR-C i częściowo w paÅ›mie IR-B (powyżej 2 500 nm). Rogówka ma receptory wywoÅ‚ujÄ…ce ból, gdy jej temperatura osiÄ…gnie okoÅ‚o 47 °C. Natomiast oparzenie rogówki może wystÄ…pić już w temperaturze o kilka stopni niższej. Dlatego ekspozycja oka na promieniowanie o dużym natężeniu może prowadzić do poparzenia rogówki [Wolska A. Marzec S., Owczarek G.: Zasady higienicznej oceny nielaserowego promieniowania optycznego, CIOP, Warszawa, 2001]. Do soczewki oka dociera przede wszystkim promieniowanie z pasma bliskiej podczerwieni IR-A oraz częściowo z pasma IR-B (o dÅ‚ugoÅ›ciach fali poniżej 2400 nm). Gdy natężenie promieniowania jest duże, nastÄ™puje przegrzanie soczewki uÅ‚atwione brakiem w niej naczyÅ„ krwionoÅ›nych, poprzez które ciepÅ‚o mogÅ‚oby być odprowadzone. W wyniku przegrzania może dojść do zmian chemicznych zwiÄ…zków biaÅ‚kowych soczewki, co objawia siÄ™ powstawaniem zmÄ™tnienia (zaćmy). Tak wiÄ™c najpoważniejszÄ… chorobÄ… zwiÄ…zanÄ… z narażeniem oka na promieniowanie podczerwone jest zaćma podczerwienna (tzw. zaćma hutnicza), czyli zmÄ™tnienie soczewki. Zaćma rozwija siÄ™ wolno, zwykle kilkanaÅ›cie, a nawet kilkadziesiÄ…t lat i jest wynikiem nie tylko bezpoÅ›redniego pochÅ‚aniania promieniowania podczerwonego przez soczewkÄ™, lecz przede wszystkim poÅ›redniego jej nagrzewania przez tÄ™czówkÄ™. Natomiast nadmierne promieniowanie z zakresu IR-A może prowadzić do termicznego uszkodzenia siatkówki oka (np. stany zapalne, poparzenia). DÅ‚ugotrwaÅ‚a ekspozycja na promieniowanie podczerwone może również wywoÅ‚ywać stany zapalne tÄ™czówek i spojówek, wysuszanie powiek i rogówek oraz zapalenie brzegów powiek [Wolska A. Marzec S., Owczarek G.: Zasady higienicznej oceny nielaserowego promieniowania optycznego, CIOP, Warszawa, 2001]. [6.] Kryteria oceny zagrożenia zdrowia promieniowaniem optycznym RozporzÄ…dzenie zmieniajÄ…ce rozporzÄ…dzenie w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeÅ„ i natężeÅ„ czynników szkodliwych dla zdrowia w Å›rodowisku pracy [4] oraz dyrektywa 2006/25/WE [2] okreÅ›lajÄ… kryteria oceny zagrożenia zdrowia promieniowaniem optycznym oraz wartoÅ›ci graniczne ekspozycji. JeÅ›li na stanowisku pracy wystÄ™pujÄ… przekroczenia wartoÅ›ci maksymalnych dopuszczalnych ekspozycji (MDE) dla promieniowania optycznego to wówczas stwierdza siÄ™ duże ryzyko zawodowe i muszÄ… być podjÄ™te natychmiastowe dziaÅ‚ania ograniczajÄ…ce to ryzyko. 6.1. Promieniowanie nadfioletowe Jako kryterium oceny zagrożenia promieniowaniem nadfioletowym przyjÄ™to niedopuszczenie do powstania rumienia skóry, zapalenia rogówki i spojówki oka, rozwoju zmian nowotworowych skóry i zaćmy soczewki. ObowiÄ…zujÄ… nastÄ™pujÄ…ce wartoÅ›ci maksymalnych dopuszczalnych ekspozycji (MDE) [RozporzÄ…dzenie MPiPS z dnia 29 lipca 2010 r zmieniajÄ…ce rozporzÄ…dzenie w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeÅ„ i natężeÅ„ czynników szkodliwych dla zdrowia w Å›rodowisku pracy]: - najwyższe dopuszczalne napromienienie skuteczne Hs promieniowaniem nadfioletowym oka i skóry w ciÄ…gu zmiany roboczej wynosi 30 J/m2, wyznaczane wedÅ‚ug krzywej skutecznoÅ›ci S w zakresie 180 400 nm. - w celu niedopuszczenia do powstania zaćmy UV, dodatkowo ograniczono caÅ‚kowite nieselektywne (niezależne od dÅ‚ugoÅ›ci fali) napromienienie HUVA oczu promieniowaniem pasma 315 400 nm do wartoÅ›ci 10 000 J/m2 w ciÄ…gu zmiany roboczej. RozkÅ‚ad widmowy wzglÄ™dnej skutecznoÅ›ci biologicznej promieniowania nadfioletowego S powodujÄ…cego powstanie rumienia skóry oraz stanów zapalnych rogówki i spojówki oka przedstawiono w rozporzÄ…dzeniu MPiPS z dnia 25 czerwca 2012 r. zmieniajÄ…ce rozporzÄ…dzenie w sprawie bezpieczeÅ„stwa i higieny pracy przy pracach zwiÄ…zanych z ekspozycjÄ… na promieniowanie optyczne oraz w normie PN-T-06589: 2002 Ochrona przed promieniowaniem optycznym Metody pomiaru promieniowania nadfioletowego na stanowiskach pracy. 6.2. Promieniowanie widzialne Rozróżnia siÄ™ dwa rodzaje zagrożenia siatkówki oka promieniowaniem widzialnym: fotochemiczne i termiczne. WidmowÄ… skuteczność uszkodzenia fotochemicznego siatkówki okreÅ›la krzywa B , natomiast uszkodzenia termicznego siatkówki krzywa R , które przedstawiono w rozporzÄ…dzeniu MPiPS z dnia 25 czerwca 2012 r. zmieniajÄ…ce rozporzÄ…dzenie w sprawie bezpieczeÅ„stwa i higieny pracy przy pracach zwiÄ…zanych z ekspozycjÄ… na promieniowanie optyczne oraz w normie PN-T-05687: 2002 Ochrona przed promieniowaniem optycznym Metody pomiaru promieniowania widzialnego i podczerwonego na stanowiskach pracy. OcenÄ™ zagrożenia fotochemicznego siatkówki dokonuje siÄ™ dla promieniowania pasma 300 700 nm (pomimo, iż zakres ten formalnie obejmuje część promieniowania UVB, caÅ‚e UVA i wiÄ™kszość promieniowania widzialnego to zwiÄ…zane z nim zagrożenie okreÅ›la siÄ™ powszechnie mianem zagrożenia Å›wiatÅ‚em niebieskim . W zależnoÅ›ci od kÄ…ta widzenia zródÅ‚a promieniowania (Ä…) i caÅ‚kowitego czasu ekspozycji (t) wyznacza siÄ™ odpowiednio wartoÅ›ci skutecznej luminancji energetycznej (LB) lub skutecznego natężenia napromienienia (EB) z uwzglÄ™dnieniem skutecznoÅ›ci widmowej uszkodzenia fotochemicznego siatkówki oka B(). Maksymalne dopuszczalne ekspozycje (MDE) dla zagrożenia fotochemicznego siatkówki oka promieniowaniem widzialnym w zależnoÅ›ci od czasu ekspozycji i wielkoÅ›ci zródÅ‚a Å›wiatÅ‚a przedstawiono w tabeli 6.1 [RozporzÄ…dzenie MPiPS z dnia 29 lipca 2010 r. zmieniajÄ…ce rozporzÄ…dzenie w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeÅ„ i natężeÅ„ czynników szkodliwych dla zdrowia w Å›rodowisku pracy, Wolska A. Nielaserowe promieniowanie optyczne w Czynniki szkodliwe w Å›rodowisku pracy. WartoÅ›ci dopuszczalne, CIOP-PIB, Warszawa, 2012]. Tabela 6.1. WartoÅ›ci MDE przy ocenie zagrożenia fotochemicznego siatkówki oka [Wolska A. Nielaserowe promieniowanie optyczne w Czynniki szkodliwe w Å›rodowisku pracy. WartoÅ›ci dopuszczalne, CIOP-PIB, Warszawa, 2012] Maksymalne dopuszczalne ekspozycje (MDE) Czas ekspozycji Lp Duże zródÅ‚a MaÅ‚e zródÅ‚a (caÅ‚kowity) Ä… e" 11 mrad Ä… < 11 mrad LB = 106/t [W·m-2·sr-1] EB = 100 /t [W·m-2] t d" 10 000 s (166 min 40 s) 1 LB = 100 [W·m-2·sr-1] EB = 0,01 [W·m-2] t > 10 000 s 2 OcenÄ™ zagrożenia termicznego siatkówki dokonuje siÄ™ dla zródeÅ‚ emitujÄ…cych w zakresie 380- 1400 nm tj. promieniowanie widzialne i bliskÄ… podczerwieÅ„ (IRA). W przypadku zródeÅ‚ emitujÄ…cych tylko promieniowanie widzialne lub emitujÄ…cych zarówno promieniowanie widzialne i bliskÄ… podczerwieÅ„ przyjmuje siÄ™ inne kryteria i wartoÅ›ci MDE niż w przypadku zródeÅ‚ emitujÄ…cych bliskÄ… podczerwieÅ„. W przypadku oceny zagrożenia termicznego promieniowaniem widzialnym rozpatrujemy zródÅ‚a o dużej jaskrawoÅ›ci tj. o luminancji Å›wietlnej wiÄ™kszej niż 1 cd/cm2 (10 000 cd/m2). W zależnoÅ›ci od kÄ…ta widzenia zródÅ‚a promieniowania (Ä…) i jednorazowego czasu ekspozycji (ti) wyznacza siÄ™ odpowiednio wartoÅ›ci skutecznej luminancji energetycznej (LR) z zakresu 380- 1400 nm z uwzglÄ™dnieniem skutecznoÅ›ci widmowej uszkodzenia termicznego siatkówki oka R(). Maksymalne dopuszczalne ekspozycje (MDE) dla zagrożenia termicznego siatkówki oka promieniowaniem 380 1400 nm w zależnoÅ›ci od czasu ekspozycji i wielkoÅ›ci zródÅ‚a Å›wiatÅ‚a (od której zależy współczynnik CÄ… we wzorach na MDE) przedstawiono w tabeli 6.2 [RozporzÄ…dzenie MPiPS z dnia 29 lipca 2010 r. zmieniajÄ…ce rozporzÄ…dzenie w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeÅ„ i natężeÅ„ czynników szkodliwych dla zdrowia w Å›rodowisku pracy]. Tabela 6.2. WartoÅ›ci MDE przy ocenie zagrożenia termicznego siatkówki oka promieniowaniem z zakresu 380-1400 nm [Wolska A. Nielaserowe promieniowanie optyczne w Czynniki szkodliwe w Å›rodowisku pracy. WartoÅ›ci dopuszczalne, CIOP-PIB, Warszawa, 2012] Czas ekspozycji Bezwymiarowy Lp Maksymalne dopuszczalne ekspozycje (MDE) (jednorazowy) współczynnik CÄ… CÄ… = 1,7 dla 2,8 107 2 1 LR [W m sr ] 1 t ie" 10 s Ä… < 1,7 mrad C CÄ… = Ä… dla 5 107 2 1 LR [W m sr ] 2 10-6s d" ti < 10 s 1,7 d" Ä… d" 100 mrad C t0,25 CÄ… = 100 dla 8,89 108 2 1 LR [W m sr ] 3 tii< 10-6 s Ä… > 100 mrad C 6.3. Promieniowanie podczerwone Jako kryterium zagrożenia promieniowaniem podczerwonym przyjmuje siÄ™ niedopuszczenie do powstania uszkodzenia termicznego rogówki, spojówki, soczewki i siatkówki oka oraz skóry. OcenÄ™ zagrożenia termicznego rogówki i soczewki należy dokonywać dla zakresu 780 3 000 nm na podstawie pomiaru caÅ‚kowitego natężenia napromienienia (EIR) w tym zakresie, a wartoÅ›ci MDE zależą od czasu jednorazowej ekspozycji i wynoszÄ… odpowiednio [RozporzÄ…dzenie MPiPS z dnia 29 lipca 2010 r. zmieniajÄ…ce rozporzÄ…dzenie w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeÅ„ i natężeÅ„ czynników szkodliwych dla zdrowia w Å›rodowisku pracy, Wolska A. Nielaserowe promieniowanie optyczne w Czynniki szkodliwe w Å›rodowisku pracy. WartoÅ›ci dopuszczalne, CIOP-PIB, Warszawa, 2012]. EIR = 18 000 ti -0,75 W·m-2 gdy czas jednorazowej ekspozycji ti < 1 000 s, lub: EIR = 100 W·m-2, gdy czas jednorazowej ekspozycji ti 1 000 s. OcenÄ™ obciążenia termicznego skóry należy dokonywać dla caÅ‚ego zakresu 380 - 3000 nm w przypadku, gdy czas jednorazowej ekspozycji ti < 10 s. Wówczas caÅ‚kowite napromienienie skóry Hskóra nie powinno przekraczać wartoÅ›ci okreÅ›lonej równaniem [RozporzÄ…dzenie MPiPS z dnia 29 lipca 2010 r. zmieniajÄ…ce rozporzÄ…dzenie w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeÅ„ i natężeÅ„ czynników szkodliwych dla zdrowia w Å›rodowisku pracy]: Hskóra = 20 000 ti0,25 J·m-2 [7.] Metody badaÅ„ promieniowania optycznego na stanowiskach pracy Wybór metody pomiaru promieniowania optycznego uzależniony jest od nastÄ™pujÄ…cych czynników: - wielkoÅ›ci mierzonej, - rozmiaru kÄ…towego zródÅ‚a promieniowania, - pasma pomiarowego - dÅ‚ugość fali, - zastosowanego urzÄ…dzenia pomiarowego, - kalibracji miernika do pomiaru okreÅ›lonej wielkoÅ›ci, - czasu pomiaru, - czasu trwania badanego procesu, - sposobu wykonania pomiaru, - możliwoÅ›ci obliczenia wyniku ze zmierzonej wielkoÅ›ci. W zwiÄ…zku z powyższymi czynnikami, w praktyce stosowane sÄ… nastÄ™pujÄ…ce rodzaje mierników: - statyczny radiometr szerokopasmowy, - statyczny spektroradiometr z matrycÄ… detektorów, - statyczny spektroradiometr skanujÄ…cy, - dozymetr ochrony osobistej. W zależnoÅ›ci od mierzonej wielkoÅ›ci sondy statycznego radiometru szerokopasmowego mogÄ… być wykalibrowane do pomiarów skutecznego napromienienia (HS), lub skutecznego natężenia napromienienia (ES), lub caÅ‚kowitego napromienienia (He), lub natężenia napromienienia (Ee). Ponadto muszÄ… pokrywać odpowiedni zakres widma zgodny z obowiÄ…zujÄ…cymi MDE. Za pomocÄ… spektroradiometrów można wykonać pomiar widmowego natężenia napromienienia. Natomiast dozymetry ochrony osobistej muszÄ… być wykalibrowane do skutecznego napromienienia (HS). 7.1. Statyczny radiometr szerokopasmowy W praktyce, do wykonywania pomiarów w zakresie wymaganym przez [RozporzÄ…dzenie MPIPS z dnia 16 grudnia 2011 r. zmieniajÄ…ce rozporzÄ…dzenie w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeÅ„ i natężeÅ„ czynników szkodliwych dla zdrowia w Å›rodowisku pracy (Dz. U. z 2011r. nr 274, poz. 1621)] na stanowiskach pracy najwygodniejszym jest przenoÅ›ny radiometr szerokopasmowy z zestawem sond pomiarowych odpowiednio dobranych do zakresu promieniowania oraz rozpatrywanego zagrożenia. Miernik ten umożliwia szybki pomiar oraz bezpoÅ›redni odczyt wartoÅ›ci mierzonej. SondÄ™ pomiarowÄ… należy umieszczać na wysokoÅ›ci badanego narzÄ…du (oko, skóra twarzy lub dÅ‚oni), dla którego jest rozpatrywane zagrożenie. W przypadku wyznaczania ekspozycji poruszajÄ…cych siÄ™ osób niezbÄ™dne jest wykonanie pomiarów w poszczególnych miejscach ich przebywania Wykalibrowanie sond radiometru do pomiarów skutecznego napromienienia (HS) lub skutecznego natężenia napromienienia (ES) oznacza, że ich czuÅ‚ość widmowa musi być skorygowana do wzglÄ™dnej skutecznoÅ›ci widmowej wywoÅ‚ywania uszkodzeÅ„ fotochemicznych S( ). Natomiast do pomiarów skutecznej radiancji (LB) lub skutecznego natężenia napromienienia (EB) Å›wiatÅ‚em niebieskim oznacza, że ich czuÅ‚ość widmowa musi być skorygowana do wzglÄ™dnej skutecznoÅ›ci widmowej wywoÅ‚ywania uszkodzeÅ„ fotochemicznych B( ). W przypadku pomiarów skutecznej radiancji (LR) promieniowania z zakresu VIS i IR-A lub tylko IR-A konieczne jest wykalibrowanie sond pomiarowych do wzglÄ™dnej skutecznoÅ›ci widmowej wywoÅ‚ywania uszkodzeÅ„ termicznych R( ). Do oceny zagrożenia soczewki oka promieniowaniem UV-A, rogówki i soczewki oka promieniowaniem z zakresu IR-A i IR-B oraz skóry z zakresu VIS, IR-A i IR-B sondy nie mogÄ… posiadać żadnej korekcji (ich charakterystyka powinna być liniowa), natomiast ich zakres widmowy musi pokrywać siÄ™ z wymaganym przez MDE. Poza pomiarami radiometrycznymi konieczny jest również pomiar czasu ekspozycji - caÅ‚kowitego lub jednorazowego. CaÅ‚kowity czas ekspozycji wyznaczany jest w przypadku oceny zagrożenia fotochemicznego oka promieniowaniem UV, UV-A i Å›wiatÅ‚em niebieskim oraz skóry promieniowaniem UV. Natomiast jednorazowy czas ekspozycji okreÅ›lany jest w celu oceny zagrożenia termicznego oka oraz skóry promieniowaniem z zakresu VIS, IR-A i IR-B. Ponadto należy wyznaczyć kÄ…t widzenia zródÅ‚a promieniowania (Ä…). Jest to niezbÄ™dne do okreÅ›lenia zagrożenia siatkówki oka fotochemicznego Å›wiatÅ‚em niebieskim oraz promieniowaniem z zakresu VIS i IR-A oraz samego IR-A. PrzykÅ‚adowym szerokopasmowym radiometrem, który można wyposażyć w sondy pomiarowe o różnych zakresach widmowych i charakterystykach jest radiometrem ILT 1700 lub ILT 1400 produkcji International Light USA. SpoÅ›ród sond pomiarowych, które oferuje producent, można dobrać takie, za pomocÄ… których bÄ™dzie można wykonać bezpoÅ›rednie pomiary prawie wszystkich wymaganych parametrów promieniowania optycznego. 7.2. Metoda spektroradiometryczna Za pomocÄ… spektroradiometru, w zależnoÅ›ci od zastosowanego ukÅ‚adu wejÅ›ciowego, można dokonać pomiaru widmowego natężenia napromienienia lub widmowej luminancji energetycznej (radiancji) zródÅ‚a promieniowania. W pierwszym przypadku ukÅ‚adem wejÅ›ciowym bÄ™dzie kula caÅ‚kujÄ…ca, a w drugim teleskop. Metoda spektroradiometryczna przydatna jest tylko w przypadku pomiarów statycznych. Do wyznaczenia ekspozycji poruszajÄ…cych siÄ™ pracowników niezbÄ™dnie jest wykonanie kilku pomiarów. Statyczny spektroradiometr z matrycÄ… detektorów zapewnia szybki pomiar widmowego natężenia napromienienia zródeÅ‚ promieniowania staÅ‚ych lub zmieniajÄ…cych siÄ™ w czasie. Natomiast skanujÄ…cy spektroradiometr statyczny zapewnia bardzo dokÅ‚adny pomiar widmowego natężenia napromienienia, ale z powodu dÅ‚ugiego czasu pomiaru i sekwencyjnego skanowania, nadaje siÄ™ tylko do pomiaru nie zmieniajÄ…cych siÄ™ w czasie zródeÅ‚ promieniowania. W przypadku wyznaczania skutecznego natężenia napromienienia w zakresie dÅ‚ugoÅ›ci fal od 180 do 400 nm niezbÄ™dny jest pomiar czasu oraz przeliczenie wyników pomiarów z uwzglÄ™dnieniem krzywej skutecznoÅ›ci widmowej S(). Natomiast w przypadku wyznaczania natężenia napromienienia w zakresie od 315 do 400 nm konieczny jest tylko dodatkowy pomiar czasu. Stosowanie spetroradiometru z matrycÄ… detektorów nie jest zalecane przez normÄ™ [PN-EN 14255-2] do oceny zagrożenia Å›wiatÅ‚em niebieskim (pomiar radiacji Å›wiatÅ‚a niebieskiego) w przypadku gdy rozmiar kÄ…towy zródÅ‚a promieniowania Ä… jest poniżej 11 mrad. Natomiast w przypadku oceny zagrożenia termicznego siatkówki (pomiar radiacji w zakresie 380 do 1 400 nm lub w zakresie 780 do 1 400 nm) w normie [PN-EN 14255-2] podane sÄ… ograniczenia dotyczÄ…ce wielkoÅ›ci kÄ…ta odbioru lunety spektroradiometru. Zgodnie z normÄ… [PN-EN 14255-2] metoda wykorzystujÄ…ca skanujÄ…cy spektroradiometr statyczny nadaje siÄ™ do wyznaczania oceny zagrożenia: - fotochemicznego siatkówki oka Å›wiatÅ‚em niebieskim, - termicznego siatkówki oka promieniowaniem VIS i IR-A oraz tylko IR-A - termicznego rogówki i soczewki oka promieniowaniem IR-A i IR-B, - termicznego skóry promieniowaniem VIS, IR-A i IR-B tylko w przypadku zródeÅ‚ o staÅ‚ym w czasie natężeniu promieniowania. Również zgodnie z normÄ… [PN-EN 14255-2] do wyznaczania oceny zagrożenia termicznego skóry w zakresie od 380 do 3 000 nm nie można wykorzystać żadnego rodzaju spektroradiometru. 7.3. Metoda dozymetryczna Metoda dozymetryczna polega na stosowaniu przez osoby badane dozymetrów ochrony osobistej. Stosuje siÄ™ ja tylko do pomiaru napromienienia promieniowaniem nadfioletowym (H). W zwiÄ…zku z tym dodatkowy pomiar czasu nie jest potrzebny. Jest to pomiar reprezentatywny na osobie badanej, gdyż umożliwia pomiar we wszystkich miejscach, w których przebywa ta osoba. Za pomocÄ… kilku dozymetrów można wyznaczyć rozkÅ‚ad ekspozycji na ciele czÅ‚owieka. W przypadku stosowania dozymetrów pasywnych wynik z pomiaru jest możliwy do otrzymania po zakoÅ„czonym pomiarze. W przypadku dozymetrów aktywnych wynik pomiaru jest możliwy do odczytu w czasie rzeczywistym. 7.4. Ocena bezpieczeÅ„stwa fotobiologicznego lamp i systemów lampowych Ocena bezpieczeÅ„stwa fotobiologicznego lamp i systemów lampowych dokonywana jest wedÅ‚ug normy [PN-EN 62471 2010. BezpieczeÅ„stwa fotobiologicznego lamp i systemów lampowych] poprzez pomiar szerokopasmowy i widmowy: - natężenia napromienienia, - luminancji energetycznej (radiacji). Pomiary natężenia napromienienia stosuje siÄ™ do nastÄ™pujÄ…cych zagrożeÅ„: - oka w zakresie 315 400 nm, - oka i skóry promieniowaniem aktynicznym UV, - oka promieniowaniem podczerwonym, - termicznych skóry. Pomiary widmowej luminancji energetycznej stosuje siÄ™ do nastÄ™pujÄ…cych zagrożeÅ„: - siatkówki oka Å›wiatÅ‚em niebieskim, - termicznych siatkówki oka, - termicznych siatkówki oka przy sÅ‚abym bodzcu Å›wietlnym. Zlecanymi przez normÄ™ [PN-EN 62471 2010. BezpieczeÅ„stwa fotobiologicznego lamp i systemów lampowych] przyrzÄ…dami pomiarowymi sÄ…: - spektroradiometr z podwójnym monochromatorem i ukÅ‚adem wejÅ›ciowym w postaci kuli caÅ‚kujÄ…cej z dopasowaniem kosinusowym, - radiometr z sondami szerokopasmowymi. W pomiarach tych bardzo istotne jest przestrzeganie apertury wejÅ›ciowej ukÅ‚adów pomiarowych oraz dopasowania do wymaganych zakresów widmowych. [8.] Profilaktyka techniczna i organizacyjna PierwszÄ… zasadÄ… ochrony pracowników przed promieniowaniem optycznym jest unikanie ekspozycji na to promieniowanie. JeÅ›li nie jest to jednak możliwe wówczas ogólna zasada ochrony pracowników przed nadmiernÄ… ekspozycjÄ… na to promieniowanie stanowi poÅ‚Ä…czenie trzech podstawowych rodzajów dziaÅ‚aÅ„ profilaktycznych [Wolska A, DybczyÅ„ski W. Nielaserowe promieniowanie optyczne, rozdziaÅ‚ 3.8. w BezpieczeÅ„stwo i Higiena Pracy, pod redakcjÄ… Prof. D. Koradeckiej, CIOP-PIB, Warszawa 2008, str.: 319-338]: - ograniczenie czasu ekspozycji - zapewnienie jak najwiÄ™kszej odlegÅ‚oÅ›ci pracownika od zródÅ‚a promieniowania - osÅ‚anianie przed promieniowaniem. Istnieje hierarchizacja dziaÅ‚aÅ„ ograniczajÄ…cych ryzyko, która przy wyborze Å›rodków ograniczajÄ…cych ryzyko powinna być brana pod uwagÄ™: - UsuniÄ™cie zagrożenia - ZastÄ…pienie przez mniej niebezpieczny proces lub urzÄ…dzenie - Åšrodki techniczne - Åšrodki administracyjne - Åšrodki ochrony indywidualnej Åšrodki techniczne polegajÄ… na ograniczeniu promieniowania u zródÅ‚a lub na zastosowaniu Å›rodków ochrony zbiorowej. Do Å›rodków technicznych ograniczajÄ…cych narażenie zalicza siÄ™: obudowy ochronne, ekrany ochronne, blokady bezpieczeÅ„stwa, wyÅ‚Ä…czniki o opóznionym dziaÅ‚aniu, zdalne sterowanie, wzierniki i okienka z filtrami ochronnymi, tÅ‚umiki wiÄ…zki, osprzÄ™t do justowania wiÄ…zki laserowej, sygnaÅ‚y ostrzegawcze i dzwiÄ™kowe. Do Å›rodków administracyjnych zalicza siÄ™: - Procedury / programy dziaÅ‚aÅ„ organizacyjno-technicznych zapobiegajÄ…cych przekroczeniu MDE - PrawidÅ‚owość oznakowania miejsca pracy / urzÄ…dzenia znakami bezpieczeÅ„stwa - Oddalenie miejsca przebywania pracownika od zródÅ‚a promieniowania - Przekazywanie lekarzowi medycyny pracy wykonujÄ…cemu badania profilaktyczne wyników oceny ryzyka zawodowego - Analizowanie przekazanych przez lekarza medycyny pracy wyników badaÅ„ profilaktycznych pod wzglÄ™dem wystÄ™powania schorzeÅ„ wynikajÄ…cych z ekspozycji na promieniowanie optyczne - Szkolenie pracowników i informowanie ich o ryzku zawodowym oraz podjÄ™tych Å›rodkach w celu jego ograniczenia JeÅ›li poziom ekspozycji pracownika nie może być ograniczony poprzez wymienione wczeÅ›niej Å›rodki techniczne i administracyjne, wówczas należy zastosować Å›rodki ochrony indywidualnej. Celem Å›rodków ochrony indywidualnej jest ograniczenie promieniowania optycznego do poziomu, który nie wywoÅ‚uje niekorzystnych dla zdrowia skutków, czyli poniżej wartoÅ›ci MDE. Do podstawowych Å›rodków ochrony indywidualnej przed promieniowaniem optycznym zalicza siÄ™: - Å›rodki ochrony oczu (okulary, gogle ochronne) - Å›rodki ochrony oczu i twarzy (tarcze lub przyÅ‚bice, osÅ‚ony twarzy) - odzież ochronna - rÄ™kawice ochronne - obuwie ochronne. Wymienione sposoby ograniczania zagrożenia promieniowaniem optycznym nie sÄ… dziaÅ‚aniami jednorazowymi, niezbÄ™dnymi przy uruchamianiu nowych stanowisk pracy. Åšwiadomość istniejÄ…cego zagrożenia i jego skutków powinna zmuszać do nieustannej kontroli przestrzegania przez pracowników procedur bezpieczeÅ„stwa a w szczególnoÅ›ci stosowania odpowiednich ochron (o odpowiednich parametrach ochronnych oraz wygodnych podczas używania tzn. o ergonomicznej konstrukcji) oraz regularnego sprawdzania stanu technicznego stosowanych ochron [Wolska A, DybczyÅ„ski W. Nielaserowe promieniowanie optyczne, rozdziaÅ‚ 3.8. w BezpieczeÅ„stwo i Higiena Pracy, pod redakcjÄ… Prof. D. Koradeckiej, CIOP-PIB, Warszawa 2008, str.: 319-338]. SÅ‚owniczek Poziom promieniowania - jest to wartość parametrów charakteryzujÄ…cych promieniowanie optyczne jako fizyczny czynnik szkodliwy dla zdrowia w Å›rodowisku pracy [RozporzÄ…dzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 wrzeÅ›nia 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeÅ„stwa i higieny pracy] Poziom ekspozycji - jest to poziom promieniowania po uwzglÄ™dnieniu Å›rodków ochrony zbiorowej, zastosowanych w celu ograniczenia ekspozycji pracownika na promieniowanie optyczne [RozporzÄ…dzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 wrzeÅ›nia 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeÅ„stwa i higieny pracy] RozkÅ‚ad widmowy skutecznoÅ›ci biologicznej promieniowania optycznego (wzglÄ™dna skuteczność widmowa) RozkÅ‚ad widmowy promieniowania charakterystyczny dla danego rodzaju skutku biologicznego. Stosowanie okreÅ›lonych funkcji skutecznoÅ›ci widmowej modyfikuje parametry widmowego natężenia napromienienia, napromienienia lub luminancji energetycznej w celu uwzglÄ™dnienia niekorzystnych dla zdrowia skutków, w zależnoÅ›ci od dÅ‚ugoÅ›ci fali. W przypadku zastosowania funkcji skutecznoÅ›ci widmowej otrzymane parametry nazywa siÄ™ skutecznymi. W przypadku oceny zagrożenia promieniowaniem optycznym stosuje siÄ™ 3 rozkÅ‚ady widmowe skutecznoÅ›ci biologicznej S() rozkÅ‚ad widmowy skutecznoÅ›ci wywoÅ‚ywania uszkodzeÅ„ oczu i skóry przez promieniowanie UV, B() - rozkÅ‚ad widmowy skutecznoÅ›ci uszkodzenia fotochemicznego siatkówki oka, R() - rozkÅ‚ad widmowy skutecznoÅ›ci uszkodzenia termicznego siatkówki oka. Natężenie napromienienia (w danym punkcie powierzchni) - (E) Iloraz strumienia energetycznego padajÄ…cego na elementarnÄ… powierzchniÄ™, zawierajÄ…cÄ… dany e punkt, do jej pola powierzchni S, czyli inaczej jest to gÄ™stość powierzchniowa strumienia energetycznego [PN-E-01005: 1990: Technika Å›wietlna. Terminologia, Wolska A. Marzec S., Owczarek G.: Zasady higienicznej oceny nielaserowego promieniowania optycznego, CIOP, Warszawa, 2001]. e E S Jednostka: W m-2. Napromienienie (H) Iloczyn natężenia napromienienia (E) i czasu jego trwania (t) H E t Jednostka: J m-2. Luminancja energetyczna (radiancja) (Le) (w okreÅ›lonym kierunku i punkcie powierzchni) Iloraz strumienia energetycznego ( ) wysyÅ‚anego przez danÄ… powierzchniÄ™ ( A) w okreÅ›lonym e kierunku ( ) do iloczynu rzutu tej powierzchni na pÅ‚aszczyznÄ™ prostopadÅ‚Ä… wzglÄ™dem kierunku promieniowania i objÄ™tego nim kÄ…ta bryÅ‚owego ( ) [PN-E-01005: 1990: Technika Å›wietlna. Terminologia, Wolska A. Marzec S., Owczarek G.: Zasady higienicznej oceny nielaserowego promieniowania optycznego, CIOP, Warszawa, 2001]: e Le A cos gdzie: - kÄ…t miÄ™dzy normalnÄ… do powierzchni a kierunkiem rozchodzenia siÄ™ wiÄ…zki promieniowania. Jednostka: W m-2 sr-2. Skuteczne natężenie napromienienia (Es) Natężenie napromienienia promieniowaniem z zakresu dÅ‚ugoÅ›ci fal od do , ważone wedÅ‚ug 1 2 okreÅ›lonego rozkÅ‚adu widmowego skutecznoÅ›ci biologicznej promieniowania, okreÅ›lone wzorem [PN- E-01005: 1990: Technika Å›wietlna. Terminologia, [Wolska A. Marzec S., Owczarek G.: Zasady higienicznej oceny nielaserowego promieniowania optycznego, CIOP, Warszawa, 2001]: 2 Es E X 1 gdzie: E natężenie napromienienia promieniowania o dÅ‚ugoÅ›ci fali , X wzglÄ™dna skuteczność widmowa promieniowania, przedziaÅ‚ dÅ‚ugoÅ›ci fal promieniowania. Jednostka: W m-2. Skuteczne napromienienie (Hs) Napromienienie w danym przedziale dÅ‚ugoÅ›ci fal od do ważone wedÅ‚ug okreÅ›lonego rozkÅ‚adu 1 2 widmowego skutecznoÅ›ci biologicznej promieniowania, okreÅ›lone wzorem [PN-E-01005: 1990: Technika Å›wietlna. Terminologia, Wolska A. Marzec S., Owczarek G.: Zasady higienicznej oceny nielaserowego promieniowania optycznego, CIOP, Warszawa, 2001]: n 2 Hs E X ti i 1 1 lub Hs Es t gdzie: ti czas jednorazowej ekspozycji t caÅ‚kowity czas ekspozycji na promieniowanie Jednostka: J m-2. Skuteczna luminancja energetyczna zródÅ‚a (skuteczna radiancja) (Ls) Luminancja energetyczna zródÅ‚a w danym przedziale dÅ‚ugoÅ›ci fal od do ważona wedÅ‚ug 1 2 okreÅ›lonego rozkÅ‚adu widmowego skutecznoÅ›ci biologicznej promieniowania, okreÅ›lona wzorem [PN- E-01005: 1990: Technika Å›wietlna. Terminologia, Wolska A. Marzec S., Owczarek G.: Zasady higienicznej oceny nielaserowego promieniowania optycznego, CIOP, Warszawa, 2001]: 2 Ls L X 1 gdzie: L luminancja energetyczna promieniowania o dÅ‚ugoÅ›ci fali . Jednostka: W m-2 sr-1. CaÅ‚kowite natężenie napromienienia (Ec) (natężenie napromienienia nieselektywne) Natężenie napromienienia promieniowaniem z zakresu dÅ‚ugoÅ›ci fal od do okreÅ›lone wzorem 1 2 [PN-E-01005: 1990: Technika Å›wietlna. Terminologia, Wolska A. Marzec S., Owczarek G.: Zasady higienicznej oceny nielaserowego promieniowania optycznego, CIOP, Warszawa, 2001]: 2 Ec E 1 Jednostka: W m-2. CaÅ‚kowite napromienienie (Hc) (napromienienie nieselektywne) Napromienienie promieniowaniem z zakresu dÅ‚ugoÅ›ci fal od do okreÅ›lone wzorem [PN-E-01005: 1 2 1990: Technika Å›wietlna. Terminologia, Wolska A. Marzec S., Owczarek G.: Zasady higienicznej oceny nielaserowego promieniowania optycznego, CIOP, Warszawa, 2001]: n 2 Hc E ti i 1 1 gdzie: n liczba ekspozycji ti czas jednorazowej ekspozycji na promieniowanie. Jednostka: J m-2. Czas jednorazowej ekspozycji na promieniowanie Czas pojedynczej ekspozycji oka lub skóry na promieniowanie widzialne lub podczerwone, podczas wykonywania okreÅ›lonych czynnoÅ›ci CaÅ‚kowity czas ekspozycji na promieniowanie AÄ…czny czas ekspozycji oka lub skóry na promieniowanie optyczne podczas wykonywania okreÅ›lonych czynnoÅ›ci, w ciÄ…gu caÅ‚ej zmiany roboczej. Bibliografia [1.] Dyrektywa 2006/25/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 6 kwietnia 2006 r. w sprawie minimalnych wymagaÅ„ w zakresie ochrony zdrowia i bezpieczeÅ„stwa dotyczÄ…cych narażenia pracowników na ryzyko spowodowane czynnikami fizycznymi (sztucznym promieniowaniem optycznym) (dziewiÄ™tnasta dyrektywa szczegółowa w rozumieniu art. 16.1 dyrektywy 89/391/EWG) [2.] RozporzÄ…dzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 wrzeÅ›nia 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeÅ„stwa i higieny pracy (Dz. U. z 2003 r. Nr 169, poz. 1650, z 2007 r. Nr 49, poz. 330, z 2008 r. Nr 108, poz. 690 oraz z 2011 r. Nr 173, poz. 1034). [3.] RozporzÄ…dzenie Ministra Pracy i Polityki SpoÅ‚ecznej z dnia 27 maja 2010 r. w sprawie bezpieczeÅ„stwa i higieny pracy przy pracach zwiÄ…zanych z ekspozycjÄ… na promieniowanie optyczne (Dz. U. Nr 100, poz. 643 oraz z 2012 r. poz. 787). [4.] RozporzÄ…dzenie Ministra Pracy i Polityki SpoÅ‚ecznej z dnia 29 lipca 2010 r. zmieniajÄ…ce rozporzÄ…dzenie w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeÅ„ i natężeÅ„ czynników szkodliwych dla zdrowia w Å›rodowisku pracy (Dz. U. Nr 141, poz. 950). [5.] RozporzÄ…dzenie Ministra Zdrowia z dnia 2 lutego 2011 r. w sprawie badaÅ„ i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w Å›rodowisku pracy (Dz. U. Nr 33, poz.166). [6.] RozporzÄ…dzenie Ministra Zdrowia z dnia 8 grudnia 2010 r. zmieniajÄ…ce rozporzÄ…dzenie w sprawie przeprowadzania badaÅ„ lekarskich pracowników, zakresu profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracownikami oraz orzeczeÅ„ lekarskich wydawanych do celów przewidzianych w Kodeksie pracy (Dz. U. Nr 240, poz.1611). [7.] RozporzÄ…dzenie Rady Ministrów z dnia 24 sierpnia 2004 r. w sprawie wykazu prac wzbronionych mÅ‚odocianym i warunków ich zatrudniania przy niektórych z tych prac (Dz. U. Nr 200, poz. 2047, z 2005 r. Nr 136, poz. 1145 oraz z 2006 r. Nr 107, poz. 724). [8.] RozporzÄ…dzenie Rady Ministrów z dnia 10 wrzeÅ›nia 1996 r. w sprawie wykazu prac szczególnie uciążliwych lub szkodliwych dla zdrowia kobiet (Dz. U. Nr 114, poz. 545 oraz z 2002 r. Nr 127, poz. 1092). [9.] RozporzÄ…dzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 27 lipca 2004 r. w sprawie szkolenia w dziedzinie bezpieczeÅ„stwa i higieny pracy (Dz. U. Nr 180, poz. 1860, z 2005 r. Nr 116, poz. 972 oraz z 2007 r. Nr 196, poz. 1420). [10.] Wolska A. Marzec S., Owczarek G.: Zasady higienicznej oceny nielaserowego promieniowania optycznego, CIOP, Warszawa, 2001].Wolska A. Nielaserowe promieniowanie optyczne w Czynniki szkodliwe w Å›rodowisku pracy. WartoÅ›ci dopuszczalne, CIOP-PIB, Warszawa, 2010. [11.] Wolska A, DybczyÅ„ski W. Nielaserowe promieniowanie optyczne, rozdziaÅ‚ 3.8. w BezpieczeÅ„stwo i Higiena Pracy, pod redakcjÄ… Prof. D. Koradeckiej, CIOP-PIB, Warszawa 2008, str.: 319-338 [12.] Komisja Europejska: Niewiążący przewodnik dobrej praktyki wdrażania dyrektywy 2006/25/WE (sztuczne promieniowanie optyczne), http://ec.europa.eu/social/BlobServlet?docId=6790&langId=pl [13.] Wolska A. Promieniowanie optyczne w Å›rodowisku pracy. CIOP-PIB, Warszawa, 2013 [14.] Wolska A. Sztuczne promieniowanie optyczne - zasady oceny ryzyka zawodowego. Poradnik. CIOP PIB Warszawa, 2013, http://portal.ciop.pl/CIOPPortalWAR/appmanager/ciop/pl?_nfpb=true&_pageLabel=P3000183 1335539182278&html_tresc_root_id=23199&html_tresc_id=300002064&html_klucz=19558& html_klucz_spis= [15.] PN-E-01005: 1990: Technika Å›wietlna. Terminologia [16.] PN-EN 14255-1: 2010. Pomiar i ocena ekspozycji osób na niespójne promieniowanie optyczne. Część 1: Promieniowanie nadfioletowe emitowane przez zródÅ‚a sztuczne na stanowisku pracy. [17.] PN-EN 14255-2: 2010. Pomiar i ocena ekspozycji osób na niespójne promieniowanie optyczne. Część 2: Promieniowanie widzialne i podczerwone emitowane przez zródÅ‚a sztuczne na stanowisku pracy. [18.] PN-T-06588: 1979. Ochrona przed promieniowaniem optycznym. Promieniowanie nadfioletowe. Nazwy, okreÅ›lenia i jednostki [19.] PN-T-06589: 2002. Ochrona przed promieniowaniem optycznym. Metody pomiaru promieniowania nadfioletowego na stanowiskach pracy. [20.] PN-T-05687: 2002. Ochrona przed promieniowaniem optycznym. Metody pomiaru promieniowania widzialnego i podczerwonego na stanowiskach pracy. [21.] PN-T-06704:2003 Zestawienie maksymalnych dopuszczalnych ekspozycji dla niekoherentnego (nielaserowego) promieniowania optycznego [22.] PN-EN 62471:2010 BezpieczeÅ„stwo fotobiologiczne lamp i systemów lampowych [23.] PN-EN 12198-1+A1: 2010 BezpieczeÅ„stwo maszyn. Ocena i zmniejszenie ryzyka wynikajÄ…cego z promieniowania emitowanego przez maszyny: Część 1. Zasady ogólne [24.] PN-EN 12198-2+A1: 2010 BezpieczeÅ„stwo maszyn. Ocena i zmniejszenie ryzyka wynikajÄ…cego z promieniowania emitowanego przez maszyny: Część 2. Sposób pomiaru emitowanego promieniowania [25.] PN-EN 12198-3+A1: 2010 BezpieczeÅ„stwo maszyn. Ocena i zmniejszenie ryzyka wynikajÄ…cego z promieniowania emitowanego przez maszyny: Część 3. Zmniejszenie promieniowania przez tÅ‚umienie lub ekranowanie [26.] PN-EN 165:2007 Ochrona indywidualna oczu. Terminologia. [27.] PN-EN 166: 2005. Ochrona indywidualna oczu. Wymagania. [28.] PN-EN 169:2005 Filtry spawalnicze i filtry dla technik pokrewnych. Wymagania dotyczÄ…ce współczynnika przepuszczania i zalecane stosowanie [29.] PN-EN 170:2005 Ochrona indywidualna oczu. Filtry chroniÄ…ce przed nadfioletem. Wymagania dotyczÄ…ce współczynnika przepuszczania i zalecane stosowanie [30.] PN-EN 171:2005 Ochrona indywidualna oczu. Filtry chroniÄ…ce przed podczerwieniÄ…. [31.] PN-EN 1836+A1:2009 Ochrona indywidualna oczu. Okulary i filtry chroniÄ…ce przed olÅ›nieniem sÅ‚onecznym, do zastosowaÅ„ ogólnych (Zmiana A1). [32.] PN-EN 172: 2000/A2:2003 Ochrona indywidualna oczu. Filtry chroniÄ…ce przed olÅ›nieniem sÅ‚onecznym do zastosowaÅ„ przemysÅ‚owych PYTANIA SPRAWDZAJCE 1. Jakie sÄ… podstawowe zakresy promieniowania optycznego? 2. Jakie skutki szkodliwe dla zdrowia może powodować promieniowanie nadfioletowe? 3. Jakie skutki szkodliwe dla zdrowia może powodować promieniowanie widzialne? 4. Jakie skutki szkodliwe dla zdrowia może powodować promieniowanie podczerwone? 5. Jaki przyjmuje siÄ™ czas ekspozycji (jednorazowy, caÅ‚kowity) przy ocenie zagrożeÅ„ fotochemicznych? 6. Jaki przyjmuje siÄ™ czas ekspozycji (jednorazowy, caÅ‚kowity) przy ocenie zagrożeÅ„ termicznych? 7. Jakie sÄ… podstawowe technologiczne zródÅ‚a promieniowania optycznego? 8. Jakie sÄ… podstawowe metody pomiaru poziomu promieniowania? 9. Jakie akty prawne powinny być uwzglÄ™dnione w przypadku ekspozycji zawodowej na sztuczne promieniowanie optyczne? 10. Jakie sÄ… podstawowe Å›rodki ograniczajÄ…ce ryzyko zawodowe zwiÄ…zane z promieniowaniem optycznym?