Kazmierowski C., Zakład Gleboznawstwa i Teledetekcji Gleb UAM Poznań Fizyczne właściwości gleb Gleboznawstwo, Listopad 2008 Ćwiczenie nr 2: PODSTAWOWE FIZYCZNE WAAŚCIWOŚCI GLEB Zalecana literatura: Geneza, analiza i klasyfikacja gleb A. Mocek, S. Drzymała, P. Maszner, Wyd. AR Poznań, 2004 Gleboznawstwo red. S. Zawadzki, PWRiL, W-wa, 1999 strony 96, 105-107, 122, 126-129, 162- 169, 146-179. Gleba jest układem trójfazowym, składającym się z fazy stałej (index s ), fazy ciekłej (index l) i gazowej powietrza glebowego (index a). w jednostce objętości każda z faz zajmuje objętości. Przy czym im gęściej upakowane są cząstki stałej fazy, tym mniejsza jest objętość wolnych przestrzeni (porów, index n), natomiast wraz ze wzrostem zawartości wody wilgotności gleby, maleje objętość porów wypełnionych powietrzem. Relacje pomiędzy tymi trzema fazami decydują o właściwościach fizycznych gleby. Rozróżnia się podstawowe i wtórne właściwości fizyczne gleb. Podstawowe właściwości fizyczne wynikają ze składu materiału glebowego i stosunków objętościowych faz, są to: skład granulometryczny gleby, gęstość, porowatość, konsystencja, struktura, lepkość i zwięzłość. Właściwości wtórne wynikają z podstawowych właściwości fizycznych danej gleby, są to m. in.: właściwości wodne, cieplne, chemiczne i powietrzne. Va Ma (0) F. gazowa Va +VL = Vn ML VL F. ciekła Vs F. stała Ms Ms + ML +Ma = Mc Vs + VL +Va = Vc Rys. 1. Schemat składowych masy gleby Gęstość fazy ciekłej - l
Jest to stosunek masy fazy ciekłej gleby (Ml) do objętości tej fazy (Vl), wyrażany w Mg*m-3 lub w g*cm-3; w glebach niezasolonych gęstość fazy ciekłej jest w zasadzie równa fazowej gęstości wody: l = w Ml l = H" 1 = H" = H" = H" Vl Gęstość stałej fazy (gęstość właściwa) - s
Jest to stosunek masy fazy stałej gleby (MS; gleba wysuszona do stałej masy w temperaturze 105C) do objętości tej fazy (Vs), wyrażany w Mg*m-3 lub g*cm-3. M s s = Vs Kazmierowski C., Zakład Gleboznawstwa i Teledetekcji Gleb UAM Poznań Fizyczne właściwości gleb Gleboznawstwo, Listopad 2008 Jest to średnia gęstość ciała niejednorodnego i wyraża stosunek wartości liczbowej masy cząstek glebowych do ich objętości. Gęstość stałej fazy charakteryzuje tylko fazę stałą i dla danej gleby jest stała w długim przedziale czasowym, zależy od składu mineralogicznego gleby i zawartości materii organicznej, nie zależy natomiast od stopnia rozdrobnienia części mineralnych, struktury i porowatości gleby. 1Mg/m3 = 1 g/cm3 = 1000 kg/m3 Tabela 1 Gęstości stałej fazy gleb i minerałów Nazwa minerału Gęstość [Mg*m-3] Gleby Gęstość [Mg*m-3] Minerały ilaste 2,6 2,9 Gleby mineralne 2,60 2,75 Kwarc 2,65 Gleby torfowe 1,50 1,80 Ortoklaz 2,54 2,57 Torf niski 1,30 1,60 Biotyt 2,70 3,10 Torf wysoki około 1,2 Limonit 3,50 3,95 Torf niski namulony 1,6 1,9 Materia organiczna około 1,49 Oznaczanie gęstości stałej fazy gleb metodą piknometryczną 1. Zważyć piknometr na wadze analitycznej [a] 2. Wsypać do piknometru ok. 2-3 g gleby wysuszonej w 105oC i zważyć na wadze analitycznej [b] 3. Do połowy objętości piknometru dodać odpowietrzonej wody destylowanej gotować tak długo, aż przestaną uchodzić pęcherzyki powietrza (do 1 godziny) 4. ostudzić zawartość piknometru do temperatury pokojowej 5. Napełnić piknometr odpowietrzoną wodą destylowaną i umieścić w termostacie na 24 h w celu ustabilizowania temperatury 6. Po tym czasie wyjąć piknometr (jednorazowo nie więcej niż 5 sztuk), włożyć korek, osuszyć i zważyć piknometr wraz z wodą i glebą na Rys. 2 Piknometr wadze analitycznej [c] Gay-Lussaca 7. Opróżnić piknometr i napełnić go wodą destylowaną odpowietrzoną i powtórzyć procedurę z pkt 5 8. Zważyć piknometr wraz z wodą na wadze analitycznej w sposób opisany w pkt. 6 [d] 9. Gęstość stałej fazy obliczamy ze wzoru: b - a s = ; [g cm-3 = Mg m-3] (d - a) - (c - b) Gęstość stałej fazy gleb oszacować można na podstawie zawartości materii organicznej (% OM): 100 s = = = = %OM 100 - %OM - - - + + + + 1,49 2,65 Gęstość objętościowa gleby suchej - c
Jest to stosunek masy fazy stałej gleby (gleby wysuszonej do stałej masy w temperaturze 105C) (Ms) do objętości w układzie naturalnym (w której się znajduje, - Vc), wyrażony w Mgm-3 lub w gcm-3. Ms Mg g c = , = Vc m3 cm3 Jest to średnia gęstość gleby suchej w układzie naturalnym i wyraża stosunek wartości liczbowej masy suchej gleby (po wysuszeniu w temp. 105C) do objętości próbki zmierzonej w układzie naturalnym (Vc). Kazmierowski C., Zakład Gleboznawstwa i Teledetekcji Gleb UAM Poznań Fizyczne właściwości gleb Gleboznawstwo, Listopad 2008 Gęstość objętościowa gleby suchej zależy zarówno od składu masy gleby (składu mineralogicznego i zawartości próchnicy ) jak i sposobu upakowania cząstek stałych w jednostce objętości (materiał luzno usypany lub bardzo zbity, zagęszczony). Duży wpływ na gęstość objętościową gleby suchej wywiera materia organiczna. Ponieważ gęstość objętościowa gleby suchej charakteryzuje dwie fazy (stałą i gazową), jest wartością zmienną dla danej gleby. Wielkość ta wzrasta wraz z zagęszczeniem stałej fazy gleby, przy czym maleje objętości porów. Na podstawie wartości gęstości objętościowej gleby ocenić można zwięzłość gleby i stosunki powietrzne gleby. Niezależnie od składu granulometrycznego gęstość objętościowa gleby zazwyczaj wzrasta wraz z głębokością. Wywołane jest to mniejszą zawartością materii organicznej w głębszych warstwach gleby, naciskiem warstw nadległych i słabszą penetracją przez korzenie roślin oraz ograniczonym wpływem czynników atmosferycznych (przemarzanie, przesychanie). Oznaczanie gęstości objętościowej gleby 1. Pobrać do cylindra o znanej objętości [Vc] próbkę gleby o nienaruszonej strukturze. 2. Cylinder z glebą wysuszyć do stałej masy w temperaturze 105C (zwykle kilka dni), następnie zważyć z dokładnością do 0,01 g [Ms] 3. Zważyć pusty cylinder z dokładnością j.w., tara [T] 4. Gęstość objętościową gleby obliczyć ze wzoru: M - T s c = ..[g cm-3 lubMg m-3] Vc Tabela 2 Przykład sprawdzenie istotności różnic stanu zagęszczenia 4 gleb Wzór Cecha Gleba 1 Gleba 2 Gleba 3 Gleba 4 Cylinder 1 1.425 1.425 1.539 1.539 Cylinder 2 1.465 1.465 1.545 1.555 Cylinder 3 1.511 1.511 1.526 1.569 Cylinder 4 n.o. 1.468 1.508 1.572 Cylinder 5 n.o. n.o. n.o. 1.569 Wielkość próby (n) 3 4 4 5 n 1 x = xi " Średnia 1.467 1.467 1.530 1.561 p n i=1 2 (xi - xp) " Odchylenie. i 0.043 0.035 0.016 0.015 = standardowe P n p Współczynnik Vp = 100% 2.9 2.4 1.1 1.0 x zmienności p przy zadanym poziomie ufności ą (np. 0,05) ą=0,05,n 3,182 2,776 2,776 0,571 wartość ą,n odcz. z tab. rozkł. T-studenta,*
Przedział = ą ,n ą0.079 ą0.049 ą0.023 ą0.004 ą ą ą ą ą ą ą ą ą ą ą ą n ufności (xp - ) Dolny zakres 1.393 1.425 1.507 1.556 (xp + ) Górny zakres 1.560 1.527 1.552 1.565 *, w excelu do obliczeń przedziału ufności przyjmowana jest umowna stała wartość 1,96 1.60 1.55 1.50 1.45 1.40 1.35 1 2 3 4 Gleba Rys. 3. Graficzna zestawienie średnich gęstości gleb z tabeli 2. Interpretacja: Różnice między gęstościami gleb 1, 2 i 3 nie są statystycznie istotne na poziomie ą=0,05, jedynie gęstość gleby 4 różni się od pozostałych wartości na poziomie istotnym statystycznie. 3 (g/cm c G ę sto ść obj ę to ś ciowa,
) Kazmierowski C., Zakład Gleboznawstwa i Teledetekcji Gleb UAM Poznań Fizyczne właściwości gleb Gleboznawstwo, Listopad 2008 Tabela 3 Przykładowe gęstości objętościowe gleby suchej c
Gęstość objętościowa Gęstość objętościowa Gleba Gleba gleby suchej [ Mgm-3] gleby suchej [ Mgm-3] Gleby średniozwięzłe 1,3 1,5 Torfy niskie: średnio rozłożone Gleby piaszczyste 1,6 0,06 0,12 nieosiadłe rozłożone osiadłe Gleby uprawne 1,6 1,8 0,1 0,2 po melioracji Lessy 1,2 1,5 0,25 0,35 przesuszone po melioracji namulone Gliny 1,3 1,8 0,25 0,35 W kolejności od góry ku dołowi kolejne linie odpowiadają coraz mniejszej wilgotności gleby. tj.: " linia ciągła gruba wilgotność gleby zbliżony do stanu pełnego nasycenia wodą (wilgotność H" porowatości) " " " linia przerywana gleba prawie sucha, Rys. 4. Wpływ uziarnienia i wilgotności gleby na wartość gęstości objętościowej krytycznej dla rozwoju korzeni roślin (Pabin i in. 1998) Tabela 4 Orientacyjne wielkości krytycznej gęstości objętościowej dla różnych utworów glebowych (USDA-NRSC Soil Quality Institute, Agronomy Technical Note 17, 2003) Uziarnienie Idealna Gęstość Gęstość przy której może Gęstość przy której [Mg m-3] wystąpić ograniczenie występuje wyrazne wzrostu [Mg m-3] ograniczenie rozwoju korzeni [Mg m-3] Piaski <1,6 1,69 >1,80 Gliny piaszczyste, gliny <1,4 1,63 >1,80 Gliny średnie i ciężkie <1,4 1,60 >1,75 Pyły, pyły piszczyste <1,3 1,60 >1,75 Pyły ilaste, gliny pylaste <1,4 1,55 >1,65 Iły (>35% fr. Iłu) <1,1 1,49 >1,58 Na obszarach intensywnie użytkowanych rolniczo gęstość objętościowa w poziomie uprawnym i poduprawnym kształtowana jest przez zabiegi agrotechniczne naprężenia powstające w glebie pod kołami urządzeń. Rys. 5. Wpływ masy urządzeń i wilgotności gleby na głębokość przenoszenia naprężeń (Soehne 1958) Kazmierowski C., Zakład Gleboznawstwa i Teledetekcji Gleb UAM Poznań Fizyczne właściwości gleb Gleboznawstwo, Listopad 2008 W tradycyjnej uprawie ponad 90 % powierzchni gleby jest corocznie ugniatane (Univ. of Nebraska, 1999, Management Strategies to Minimize and Reduce Soil Compaction. Publ. G89-896-A) Intensywna uprawa powodować może rozwój trwałego zagęszczenia w poziomie poduprawnym podeszwa płużna. Duże zagęszczenie zwiększa oporność mechaniczną gleby, (nasilające się wraz ze spadkiem wilgotności gleby) i powoduje ograniczenie rozwoju korzeni roślin. Głęboszowanie redukuje to zjawisko. (http://www.ar.wroc.pl/~zimny/index.html) Rys. 6. Skala i następstwa ugniatania gleby 0 20 40 60 80 100 7 Pedonów 7 Pedons 120 1,5 1,6 1,7 1,8 1,9 2,0 0,25 0,30 0,35 0,40 0,45 Gęstość obj. gleby suchej - qc [Mg x m-3] Współczynnik porowatości - Ćn [m3 x m-3] Rys. 7. Przykład przekształceń właściwości fizycznych intensywnie użytkowanych gleb płowych zaciekowych opadowo-glejowych z obszaru Wielkopolski (Marcink i in. 1999). Porowatość gleb - współczynnik porowatości - Ćn Ć Ć Ć Jest to stosunek objętości wszystkich wolnych przestrzeni (Vn = Va + VL), tzn. zajętych przez fazę ciekłą i gazową, do całkowitej objętości gleby w układzie naturalnym (Vc), wyrażany w m3/m3 lub cm3/cm3. Va +VL Vn Ćn = = Vc Vc Jest to cząstkowa zawartość wolnych przestrzeni w jednostce objętości gleby. Porowatość charakteryzuje stosunki wodno-powietrzne gleb. Ilość przestworów zależy w znacznym stopniu od struktury gleby i gęstości upakowania cząstek stałych. Porowatość gleby jest mała gdy cząstki Gł ę boko ść - Depth [cm] Kazmierowski C., Zakład Gleboznawstwa i Teledetekcji Gleb UAM Poznań Fizyczne właściwości gleb Gleboznawstwo, Listopad 2008 stałej fazy ułożone ściśle np. w piaskowcach lub w zbitym poziomie poduprawnym (podeszwa płużna); gdy cząsteczki stałej fazy ułożone są luzno (wydmy) lub tworzą porowate skupienia (struktury gruzełkowe w poziomie akumulacyjno-próchnicznym) porowatość jest duża. Porowatość wyznaczyć można w sposób bezpośredni jednak najczęściej jest obliczana. M M M M s s s s Z definicji s = , więc Vs = , również z definicji c = więc Vc = . Podstawiając Vs s Vc c tak wyznaczone wartości Vs i Vc do definicji: M M M c c Va +VL Vn Vc -Vs Vs s s s Ćn = = = = 1- = 1- = 1- = 1- Vc Vc Vc Vc s c s M s s Tabela 5 Czynniki kształtujące porowatość gleb Czynniki wewnętrzne Czynniki zewnętrzne - skład granulometryczny - zabiegi uprawowe - struktura gleby - rodzaj użytkowania gleb - rodzaj minerałów ilastych - ilość i intensywność opadów atmosferycznych - ilości i skład materii organicznej - zmiany temperatury (klimat - skład kationów wymiennych Tabela 6 Klasyfikacja funkcjonalna porów glebowych (za Brewer 1964; Fabric and Mineral analysis of soils, John Wiley & Sons, uzupełnione) Klasa Podklasa Równoważna Warunki ruchu dostępności wody średnica por [m] grube > 5000 śrdnie 2000 - 5000 Woda grawitacyjna, Makropory drone 1000 - 2000 niedostępna dla roślin bardzo drobne 75 - 1000 j.w., przepływ wolniejszy Mesorpory 30 - 75 woda dostępna w niewielkim stopniu woda kapilarna, Mikropory 5 - 30 dostępna dla roślin woda kapilarna, Ultramikropory 0,1- 5 trudno dostępna dla roślin woda nieruchoma, Kryptopory < 0,1 niedostępna dla roślin 0.35 Poziomy eluwialne gleb płowych - Eet 0.30 (piaski słabogliniaste) 0.25 0.20 0.15 Y = 0,872 - 0,419 x rc 0.10 (r = 0,925; n = 10) 0.05 0.00 1.3 1.4 1.5 1.6 1.7 1.8 Gęstość objętościowa gleby suchej - c [Mg x m-3] Rys. 8. Wpływ zagęszczenia na cząstkowy udział makro- i mezoporów w poziomach podpowierzchniowych gleb płowych z obszaru Wielkopolski (Marcinek i in. 1999) 3 -3 Ć Ć Ć tj. Ć >30
m [m x m ] Zawarto ść makro- i mezoporów Kazmierowski C., Zakład Gleboznawstwa i Teledetekcji Gleb UAM Poznań Fizyczne właściwości gleb Gleboznawstwo, Listopad 2008 300 280 260 Piaski (utwory zawierające >85 frakcji piasku) 240 220 200 dane pomiarowe 180 ks = 2197,81*qc -7,391 160 r2 = 0,663 140 St er = 26,366 120 100 80 60 40 20 0 1.30 1.35 1.40 1.45 1.50 1.55 1.60 1.65 1.70 1.75 1.80 1.85 1.90 1.95 2.00 c [Mg m-3] Rys. 9. Wpływ gęstości objętościowej piasku zwykłego na wielkoścć współczynnika filtracji (Spychalski i Hahnel AR Poznań, pers.com). 1.75 gęstość objętościowa ił m ateria organiczna 14 clay organic m atter bulk density - średnia +/- tą0,1*Sx, m ean +/- tą0,1*Sx 12 1.70 10 1.65 8 6 1.60 4 1.55 2 0 1.50 P5 P4+P4e1 P4e2 P4e3 Zespół glebowy (stopień zerodowania) Liczba oznaczeń (ne / iu) Sampel sizes: 5 / 7 5 / 7 5 / 7 4 / 7 6 infiltracja ustalona porowatość drenażowa 0.22 basic infiltration rate drainable porosity 5 0.20 4 0.18 3 0.16 0,15 2 0.14 1 0.12 średnia +/- tą0,1*Sx, mean +/- tą0,1*Sx 0.10 0 P5 P4+P4e1 P4e2 P4e3 Zespół glebowy (stopień zerodowania) Rys. 10. Zmiany właściwości fizycznych i hydraulicznych zerodowanych gleb płowych (Kazmierowski 2002, P5 gleby odniesienia niezerodowane, P4+P4e1 brak erozji lub słaba, P4e2 erozja umiarkowana, P4e3 erozja średnia) -1 Ks [um s ] ) -3 c
G ę sto ść obj ę to ś ciowa (Mg*m zawarto ść iłu, materii organicznej (%) -1 3 -3 d u Infiltracja ustalona i (cm*h ) Porowato ść drena ż owa Ć (m *m ) Kazmierowski C., Zakład Gleboznawstwa i Teledetekcji Gleb UAM Poznań Fizyczne właściwości gleb Gleboznawstwo, Listopad 2008 Porowatość aeracyjna - Ća Ć Ć Ć Jest to stosunek objętości fazy gazowej (Va) do objętości całkowitej w układzie naturalnym (Vc), wyrażony w m3/m3 lub cm3/cm3. Jest to cząstkowa zawartość fazy gazowej. Va Ća = = Ćn - Ś Vc *Dla większości roślin uprawnych porowatość aeracyjna w warstwie korzeniowej powinna przekraczać 0,1-0,15 m3/m3 (warunki optymalne odpowiednia ilość tlenu będącego receptorem elektronów. Trawy przetrwają jednak nawet przy Ća = 0,06 m3/m3. Wilgotność objętościowa - Ś Ś Ś Ś Jest to stosunek objętości fazy ciekłej (Vl) do objętości całej próbki w układzie naturalnym (Vc), wyrażony w m3/m3 lub cm3/cm3 Vl Vl Vl Ś = dla wody Ś = = Vc Vc Vs + Vn c lub Ś = *W H" qc W l gdzie: W - wilgotność wagowa, VL objętość wody, L gęstość wody Wilgotność wagowa - W Jest to stosunek masy fazy ciekłej (tj. wody, ML) zawartej w glebie do masy suchej gleby (MS), wyrażony w Mg/Mg lub w g/g: M L W = ; (Mg/Mg lub w g/g) M s Tabela 7 Przykład obliczenia wilgotności gleby Wielkość Cylinder 1 Cylinder 2 Vc (cm3) 100 100 Ms (g) 120 180 qc =Ms/Vc (g/cm3) 1,20 1,80 Po wlaniu do obu cylinderków po 30 g wody W=Ml/Ms (g/g) 0,250 0,167 Ś = Vl/Vc (cm3/cm3) 0,300 0,300 Wskaznik nasycenia gleby wodą - f Jest to stosunek objętości fazy ciekłej (Vl) do objętości wolnych przestrzeni (Vn), wyrażony w postaci liczby niemianowanej (wskaznik) Vl Ś f = = ; (-) Vl +Va Ćn 100 7 0.55 2.0 Explanation 1.9 6 0.50 90th percentile 80 75th percentile 1.8 5 0.45 median 1.7 60 mean 4 0.40 1.6 25th percentile 3 40 1.5 10th percentile 0.35 2 1.4 20 outlier 0.30 1 1.3 0 0 0.25 1.2 Sand Silt Clay Rys. 11. Przykład zilustrowania fizycznych właściwości gleb wykres skrzynkowy ] -3 * m ] 3 -3 Udizał frakcji [%] Porowato ść [m W ę giel organiczny [%] G ę sto ść obj ę to ś ciowa [Mg * m Kazmierowski C., Zakład Gleboznawstwa i Teledetekcji Gleb UAM Poznań Fizyczne właściwości gleb Gleboznawstwo, Listopad 2008 Stanowisko pomiarowe nr 1 Gleba płowa zaciekowa opadowo-glejowa, zespól glebowy P4 0 Ć Ć Ć WTW WAD Śsr PPW Ć Ap E1et E2etg -50 E / B B1t B2t -100 B3tg C1cag średnia głębokość C2cag występowania wilgotności -150 odpowiadajacej polowej pojemności wodnej -200 średnia głębokość zwierciadła wód gruntowych -250 0.00 0.05 0.10 0.15 0.20 0.25 0.30 0.35 0.40 Wilgotność objętościowa Ś [m3 x m-3] Rys. 12. Zakres zmian wilgotności w profilu gleby płowej, pomiary w odstępie 1 miesiąca w latach 1992-1999 (Przybroda k/Poznania). Tabela 8 Przykład obliczenia stanu retencji w profilu glebowym Głebokość Wielkość Gleba 1 Gleba 2 0-25 cm W (g/g) 0,08 0,16 qc (g/cm3) 1,45 1,74 Ś (cm3/cm3) 0,116 0,278 Miąższość (mm) 250 250 Ś zi (mm) Ś Ś Retencja aktualna Rai = Śi 29 69,6 Jeśli ewapotranspiracja wynosiłaby 4mm/d to wciągu ilu dni woda zostanie zużyta Dni 29/4=7 69,6/4=17 25-100 cm W (g/g) 0,10 0,18 qc (g/cm3) 1,54 1,69 Ś (cm3/cm3) 0,154 0,304 Miąższość (mm) 750 250 Ś zi (mm) Ś Ś Retencja aktualna Rai = Śi 115,5 228,2 0-100 Retencja aktualna w profilu Ra =ŁRai 114,5 297,8 Gł ę boko ść [cm] Kazmierowski C., Zakład Gleboznawstwa i Teledetekcji Gleb UAM Poznań Fizyczne właściwości gleb Gleboznawstwo, Listopad 2008 Tabela 9 Przykład zestawienia wartości różnych cech w glebach z różnych zbiorów danych FC WP PAWC Zbiór Mg/m3 v/v % % % % v/v - v/v - v/v - 1 2 3 4 5 6 7 8 10 11 12 13 14 15 Metodycznie jednorodne zbiory danych jedna metodyka, zwykle niewielki obszar Puckett et al. (1985) 42 1.628 0.390 0.07 59.6 18.4 22.0 0.263 0.005 0.188 0.006 0.075 5E-04 Mohanty et al. (1999) 128 1.402 0.466 0.76 46.8 36.9 16.3 0.289 0.003 0.123 0.002 0.165 0.002 Denton et al. (2004) 97 1.625 0.387 0.06 69.5 25.2 5.4 0.237 0.010 0.131 0.008 0.107 0.007 Kazmierowski (2007) WLKP 167 1.677 0.368 0.70 71.1 18.1 10.8 0.266 0.004 0.059 0.002 0.168 0.003 Kompilacujne zbiory danych- różne metody, globalna lub regionalna skala Tempel et al. (1996) 1570 1.424 0.458 0.72 46.4 29.5 24.1 0.334 0.013 (0.154) (0.008) 0.181 0.006 Tempel et al. (1996) 22948 1.414 0.462 0.76 37.8 37.1 25.2 - - 0.166 0.007 - - Nemes et al. (1999) 338 1.464 0.445 0.70 49.9 33.0 17.2 0.294 0.016 0.147 0.009 0.150 0.007 Stolbovoy (2002) 682 1.367 0.476 1.22 31.3 46.6 22.1 0.338 0.004 0.100 0.001 0.288 0.004 Batjes (2002)-FC 1010 1.381 0.478 0.89 43.4 24.3 32.3 0.295 0.018 - - - - Batjes (2002)-WP 3807 1.412 0.463 0.99 38.2 30.0 31.7 - - 0.163 0.009 - - Batjes(2002)AWC 900 1.356 0.487 0.95 41.9 24.1 33.9 - - - - 0.127 0.004 Dane z obszaru polski 97 1.560 0.410 0.70 66 24,5 9.5 0.231 0.009 0.078 0.003 0.165 0.005 Ił Ć qc Pył Corg cja cja cja Piasek warian warian warian ś rednia ś rednia ś rednia Liczba poziomów