Forum Nefrologiczne
AKTUALNOŚCI W PIEL
GNIARSTWIE NEFROLOGICZNYM
2008, tom 1, nr 1, 45 51
Copyright � 2008 Via Medica
www.fn.viamedica.pl
Beata Białobrzeska
Klinika Nefrologii, Transplantologii i Chorób Wewnętrznych, Oddział Hemodializy i Medycyny Transplantacyjnej,
Akademickie Centrum Kliniczne, Szpital Akademii Medycznej w Gdańsku
Rola pielęgniarki w edukacji pacjentów
z przewlekłą chorobą nerek
i życiu. Ponadto w akcie tym znajduje się wyraz
ny
STRESZCZENIE
zapis, że pacjent ma niezaprzeczalne prawo do in-
formacji. Wprowadzenie nowej Ustawy o zawodach
Przewlekła choroba nerek (PChN) ma charakter po- pielęgniarki i położnej umożliwiło polskim pielęgniar-
stępujący i niemal u wszystkich chorych konieczne kom autonomię zawodu oraz wysokie poczucie od-
jest leczenie nerkozastępcze. Aby skutecznie po- powiedzialności. Transformacja ta spowodowała
wstrzymać progresję choroby, niezbędne jest wpro- wzrost aktywności zawodowej wśród pielęgniarek
wadzenie w polskim systemie ochrony zdrowia po- nefrologicznych i opracowanie stosownych progra-
wszechnej edukacji zdrowotnej przeznaczonej dla mów niezbędnych do realizacji profesjonalnych za-
pacjentów będących na różnych etapach PChN. jęć edukacyjnych.
W ostatnim 10-leciu wprowadzono w naszym kraju
Forum Nefrologiczne 2008, tom 1, nr 1, 45 51
wiele aktów prawnych umożliwiających nowe po-
strzeganie roli pacjenta i zawodu pielęgniarki. We- Słowa kluczowe: przewlekła choroba nerek, edu-
dług funkcjonującej Karty Praw i Obowiązków Pa- kacja zdrowotna, zmiany w postrzeganiu roli pa-
cjenta to właśnie pacjent jest podmiotem, a nie cjenta, autonomia zawodu pielęgniarskiego, pie-
przedmiotem w decydowaniu o swoim zdrowiu lęgniarstwo nefrologiczne, standard edukacyjny
żących problemów z dostępem naczyniowym
WST
P
oraz diety. Program szkolenia pacjentów w dia-
Szacuje się, że przewlekła choroba nerek lizie otrzewnowej zawiera pewne zagadnienia
(PChN) może obecnie dotyczyć nawet około związane z dbałością o zdrowie. Dlatego też
4 milionów Polaków, stanowiąc jednocześnie w tej grupie chorych problem edukacji zdrowot-
bardzo poważny problem kliniczny oraz ekono- nej przynajmniej częściowo jest rozwiązany.
miczny. Powszechna edukacja zdrowotna pa- W większości ośrodków transplantacyjnych edu-
cjentów z przewlekłą chorobą nerek może kacja zdrowotna pacjentów po przeszczepieniu
znacznie ograniczyć jej rozwój oraz przynieść nerki nie jest w pełni doceniana. Tylko w nie-
wymierne korzyści finansowe. Jak wynika z ba- wielu ośrodkach przeszczepiania nerek realizo-
dań ankietowych przeprowadzonych w 2007 wany jest własny program edukacyjny, w którym
Adres do korespondencji:
roku przez Fundację Rozwoju Pielęgniarstwa biorą udział pacjenci, pielęgniarki, lekarze oraz
mgr piel. Beata Białobrzeska
Klinika Nefrologii, Transplantologii
Nefrologicznego i Transplantologicznego z sie- dietetycy.
i Chorób Wewnętrznych,
dzibą w Gdańsku, w około 30% ośrodków ne- Konieczność ustalenia i wydania jedno-
Oddział Hemodializy i Medycyny
frologicznych w Polsce prowadzona jest eduka- litych programów edukacyjnych przeznaczo-
Transplantacyjnej, Akademickie
cja zdrowotna skierowana w dużej mierze do pa- nych do szkolenia pacjentów z PChN pozwoli
Centrum Kliniczne, Szpital
Akademii Medycznej w Gdańsku
cjentów hemodializowanych. Zarówno forma, na optymalne wykorzystanie potencjału obec-
80 211 Gdańsk, ul. Dębinki 7
jak i zakres prowadzonych zajęć edukacyjnych nego w całym środowisku medycznym, ze
tel.: [phone]
są mocno zróżnicowane. Zazwyczaj sprowadzają szczególnym uwzględnieniem pielęgniarek
faks: (0 58) 346 11 86
sie one się do krótkich rozmów dotyczących bie- nefrologicznych.
e-mail: [e-mail]
45
zastępczego. Sytuacja ta pozwoliłaby na
vv Wskazane jest, aby
ROZWÓJ PRZEWLEKA
EJ CHOROBY NEREK
zmniejszenie stresu w chwili, gdy konieczne
w ośrodkach
Przewlekła choroba nerek (PChN) to jest podjęcie decyzji o formie terapii. Dlate-
nefrologicznych
złożony zespół chorobowy, który charaktery- go bardzo wskazane jest, aby w ośrodkach ne-
możliwie jak
zuje się często powolnym, ale nieodwracal- frologicznych możliwie jak najwcześniej
najwcześniej
nym i przeważnie postępującym pogorszeniem wprowadzano powszechną edukację zdro-
wprowadzano
funkcji nerek. Do upośledzenia czynności nerek wotną skierowaną nie tylko do pacjentów
powszechną edukację
dochodzi na skutek zmian chorobowych w ich z PChN, ale także do ich rodzin. Edukacja ta
zdrowotną skierowaną
miąższu, głównie w kłębuszkach nerkowych, powinna być traktowana jako nieodłączny
nie tylko do pacjentów
ale także w innych częściach nerki, na przy- element leczenia.
z przewlekłą chorobą
kład w cewkach i otaczającej je tkance śród-
nerek, ale także do ich
miąższowej. Kilka lat temu wprowadzono na
ZMIANY W POSTRZEGANIU ROLI
rodzin. Edukacja ta
świecie jednolity podział PChN na 5 stadiów,
PIEL
GNIARKI
powinna być w zależności od funkcji wydalniczej, którą
odzwierciedla stopień filtracji kłębuszkowej Stały rozwój pielęgniarstwa oraz nowe po-
traktowana jako
(GFR, glomerular filtration rate). W tabeli 1 dejście do zdrowia i choroby sprawiają, że sytu-
nieodłączny element
przedstawiono stadia PChN. acja zawodowa pielęgniarek, począwszy od po-
leczenia cc
łowy lat 90. ubiegłego wieku, uległa znacznym
przemianom. Przyczyną tego stanu było ustano-
ZMIANY W POSTRZEGANIU ROLI PACJENTA
wienie Karty Praw Pacjenta, a przede wszystkim
W ciągu ostatnich 10 lat zaszły w Polsce uchwalenie i zatwierdzenie nowej Ustawy o za-
ogromne zmiany w postrzeganiu roli pacjenta. wodach pielęgniarki i położnej. Ustawa ta daje
Jest to związane z wprowadzeniem Kar- obecnie pielęgniarce szeroką autonomię dzia-
ty Praw i Obowiązków Pacjenta. Za niezbęd- łania oraz wysokie poczucie odpowiedzialności
ne przyjmuje się, by stał się on partnerem (ina- zawodowej. Akty prawne są wspierane poprzez
czej podmiotem) w podejmowaniu ważnych Kodeks Etyki Zawodowej Pielęgniarki i Położ-
decyzji wobec swojego zdrowia i życia. Ozna- nej, uwzględniają one nowe spojrzenie na zada-
cza to również, że obecnie bardzo wiele zale- nia zawodowe stawiane pielęgniarkom w no-
ży właśnie od samego chorego, który jest wym systemie opieki zdrowotnej.
współodpowiedzialny za swoje leczenie i sa- Na rozwój pielęgniarstwa w Polsce wpły-
moopiekę. Personel medyczny, realizując za- nęły również zmiany w systemie nauczania
dania zawodowe, współpracuje z pacjentem, opartym na kształceniu akademickim, zgod-
nie narzucając mu swojej woli, a jedynie pro- nym z wymaganiami Unii Europejskiej. Nowa
ponuje określone zalecenia. Pacjent z kolei, forma edukacji pielęgniarek stwarza możli-
podejmując świadomie decyzje dotyczące wła- wość uzyskania wyższego wykształcenia, po-
snego zdrowia, w pełni przejmuje odpowie- zwala na zdobycie szerokiej wiedzy na pozio-
dzialność za skutki tych decyzji. mie wyższym od dotychczasowego, uczy kre-
Obecnie w kręgach nefrologicznych ist- atywnego i samodzielnego myślenia, otwiera
nieje przekonanie, że niezależnie od fazy cho- drogę na wszechstronny rozwój zawodowy.
roby pacjent i jego rodzina powinni być poin- Aktualne ustawodawstwo zawodowe nie ogra-
formowani o możliwościach leczenia nerko- nicza pracy pielęgniarek jedynie do wykony-
wania zleceń lekarskich, przedstawicielki tego
zawodu mogą bowiem pracować samodziel-
nie, dbając o rozwój swojego zawodu. Trans-
Tabela 1. Stadia przewlekłej choroby nerek w zależności od stopnia filtracji kłębuszkowej
formacja zawodowa pielęgniarek sprawiła, że
Stadium Opis Filtracja kłębuszkowa
profesja ta jest obecnie zupełnie inaczej po-
(ml/min/1,73 m2)
strzegana niż przed laty, a ogromny potencjał
dobrze przygotowanych pielęgniarek zaczyna
I Cechy uszkodzenia nerek widoczne w badaniach krwi, > 90
być dopiero od niedawna zauważany i odpo-
moczu lub podczas badania ultrasonograficznego
wiednio wykorzystywany. Ustawa o zawodach
II A
agodne  filtracji kłębuszkowej 60 89
pielęgniarki i położnej zawiera zestaw świad-
czeń, do których realizacji pielęgniarka jest
III Umiarkowane  filtracji kłębuszkowej 30 59
przygotowana. W myśl tej ustawy pielęgniar-
ka, wypełniając obowiązki zawodowe wobec
IV Bardzo duże  filtracji kłębuszkowej 15 29
pacjenta, może wykonywać zadania składają-
V Schyłkowa niewydolność nerek < 15 lub dializa
ce się na następujące funkcje: opiekuńczą,
46 Forum Nefrologiczne 2008, tom 1, nr 1
wychowawczą, promowania zdrowia, profilak-
tyczną, terapeutyczną i rehabilitacyjną. Poję-
cie funkcji zawodowych jest określane jako ze-
spół złożonych działań i czynności wynikają-
cych z roli zawodowej, dla których można
sformułować wspólny cel działania. Zakres
funkcji zawodowych współczesnej pielęgniar-
ki w pełni zilustrowano na rycinie 1.
ZAPOTRZEBOWANIE NA EDUKACJ
WŚRÓD
PACJENTÓW Z PRZEWLEKA

CHOROB
NEREK
Mimo wprowadzania w naszym kraju od
wielu lat stosownych aktów prawnych obszer-
nie informujących o prawach i obowiązkach,
polscy pacjenci nadal nie mają odpowiednio
wysokiej świadomości zdrowotnej. Istnieje
bardzo wiele przyczyn tej sytuacji, są to mię-
dzy innymi całkowite przerzucanie odpowie-
dzialności za stan własnego zdrowia na środo-
wisko medyczne oraz uzależnienie postępów
Rycina 1. Funkcje zawodowe współczesnego pielęgniarstwa [18]
choroby tylko i wyłącznie od działań medycz-
nych. Ponadto przez wiele lat w świadomości
pacjentów panował pogląd, że jeżeli pacjent Aby zminimalizować stres związany z obecno- vv Mimo
chce zachować swoje zdrowie, powinien jedy- ścią choroby, należy możliwie jak najwcześniej
wprowadzania
nie wykonywać wskazówki lekarza, bez moż- rozpocząć uświadamianie pacjenta, że musi on
w naszym kraju od
liwości zadawania pytań oraz wykonywania dbać o swoje zdrowie. Jeżeli zorganizowanie
wielu lat stosownych
samodzielnych działań w sprawach swojego profesjonalnej działalności edukacyjnej jest
aktów prawnych
zdrowia. Bardzo wielu pacjentów nadal nie- mocno ograniczone, wtedy wybrane zagadnie-
obszernie
zbyt chętnie pragnie poszerzyć swoją wiedzę nia powinny być przekazane pacjentowi cier-
informujących
na temat działań prozdrowotnych. Przekona- piącemu na przewlekłą chorobę nerek oraz
o prawach
nie pacjentów do zmiany mentalności w tym jego najbliższym w możliwie przystępny sposób,
i obowiązkach, polscy
zakresie nie jest wcale łatwe. Wymaga to cza- bez użycia medycznych określeń, aby uniknąć
pacjenci nadal nie
su i pewnych starań ze strony środowiska me- zbędnych nieporozumień. Obowiązek ten na-
mają odpowiednio
dycznego, które umożliwią realizację zajęć leży w głównej mierze do personelu pielęgniar-
wysokiej
edukacyjnych. Poważną barierą w korzystaniu skiego ośrodków nefrologicznych.
z profesjonalnych zajęć edukacyjnych jest Optymalne byłoby jednak prowadzenie świadomości
przede wszystkim brak świadomości choroby, profesjonalnych zajęć edukacyjnych dla pa- zdrowotnej cc
obawa przed pozyskaniem niekorzystnych in- cjentów oraz ich rodzin. Ten rodzaj działal-
formacji oraz zbyt duża odległość do ośrodka ności pielęgniarskiej jest mocno rozpo-
nefrologicznego, a także brak wystarczającej wszechniony w krajach Europy Zachodniej
liczby personelu pielęgniarskiego. Wskazane (Anglia, Irlandia, Włochy, Holandia). Korzy-
jest zatem wykonanie dokładniejszych badań, stając z tych bogatych doświadczeń, zespół
które wyjaśnią, jakie są oczekiwania pacjen- doświadczonych pielęgniarek nefrologicz-
tów wobec personelu edukującego. Może wte- nych przy współpracy z lekarzami opracował
dy uda się określić i dopracować formy prze- projekty pomocne w organizowaniu eduka-
kazu dla odbiorców oraz spełnić oczekiwania cji zdrowotnej pacjentów z PChN, do których
obu stron. należą: Ramowy model edukacji pacjentów
Niechęć do pozyskiwania informacji na z przewlekłą chorobą nerek, Szczegółowy projekt
temat własnego zdrowia może wynikać z chęci edukacji pacjentów z przewlekłą chorobą ne-
odsunięcia od siebie perspektywy leczenia ner- rek oraz książka pod tytułem Przewlekła cho-
kozastępczego, które niekiedy wiąże się ze roba nerek  poradnik dla pacjentów oraz ich
zmianą całego dotychczasowego życia. Powo- rodzin. Wszystkie wymienione publikacje,
duje to u wielu pacjentów obniżenie nastroju, dzięki wsparciu finansowemu wielu sponso-
a nawet staje się z
ródłem depresji. Wtedy nie- rów, zostaną wkrótce wydane przez Funda-
zbędne jest wsparcie ze strony najbliższych. cję Rozwoju Pielęgniarstwa Nefrologiczne-
Beata Białobrzeska, Rola pielęgniarki w edukacji pacjentów z przewlekłą chorobą nerek 47
go i Transplantologicznego z siedzibą być zakończona testem  ankietą, na pod-
vv Podczas rozmów
w Gdańsku. stawie której zostanie sprawdzony końcowy
pacjent powinien mieć
efekt poniesionego trudu.
możliwość zadawania
Ramowy model edukacji pacjentów
pytań. Jeżeli sytuacja STANDARD EDUKACYJNY W POSZCZEGÓLNYCH
z przewlekłą chorobą nerek (PChN) przedsta-
OKRESACH PRZEWLEKA
EJ CHOROBY NEREK
tego wymaga, należy
wiono na rycinie 2.
uwzględnić
Obecny standard edukacyjny powinien
powtórzenie
obejmować wszystkie etapy przewlekłej cho-
ORGANIZACJA ZAJ
Ć EDUKACYJNYCH ORAZ
trudniejszych
roby nerek, istnieje jednak zasadnicza różni-
KORZYŚCI WYNIKAJ
CE Z ICH ZASTOSOWANIA
zagadnień. Należy
ca między zakresem przekazywanych treści
również zwrócić
w poszczególnych jej okresach. Celem eduka- Edukacja chorych należy w głównej mie-
uwagę na język
cji zdrowotnej pacjentów będących na wcze- rze do personelu pielęgniarskiego, już od 1986
używany w trakcie
snym etapie choroby (I III stadium PChN) roku została ona wpisana przez Torres do
prowadzonych zajęć cc jest swoista nefroprotekcja. Realizacja tego funkcji współczesnego pielęgniarstwa i jest
modułu przygotowuje pacjenta i jego rodzi- obecnie uznawana za niezwykle ważny ele-
nę do zrozumienia istoty PChN oraz umożli- ment pracy pielęgniarek na całym świecie.
wia pozyskanie umiejętności dbania o własne Edukacja zdrowotna jest procesem, któ-
zdrowie w celu powstrzymania progresji cho- ry powinien być prowadzony w sposób:
roby i utrzymania optymalnej jakości życia. " uporządkowany  według planu lub kon-
Zajęcia te mogą być prowadzone w małych spektu,
grupach, w formie kilku pogadanek edukacyj- " wieloetapowy  obejmujący wszystkie
nych o zróżnicowanej tematyce. Należy zadbać etapy choroby,
o to, aby tematem spotkań edukacyjnych były " systematyczny  określony harmonogramem,
zagadnienia wprowadzające pacjenta w tema- " wymierny  zakończony testem, ankietą,
tykę leczenia nerkozastępczego. W IV i V sta- na podstawie której zostanie sprawdzony
dium PChN konieczne jest zapoznanie pa- efekt edukacji.
cjenta i jego najbliższych z możliwościami le- Zajęcia edukacyjne powinny być prowa-
czenia nerkozastępczego. Celem realizacji dzone przez specjalnie do tego celu przygo-
tych zagadnień jest świadome podjęcie decy- towany personel pielęgniarski (pielęgniarki
zji o wyborze tego rodzaju leczenia. Wskazane edukacyjne). W działalności pedagogicznej
jest w tym przypadku zastosowanie indywidu- realizowanej przez pielęgniarkę za ważne
alnej rozmowy edukacyjnej z uwzględnieniem uznaje się przestrzeganie następujących reguł,
poszczególnych form terapii nerkozastepczej które umożliwiają osiągnięcie zaplanowanych
(przeszczep wyprzedzający, dializa otrzewno- efektów:
wa oraz hemodializa). Podczas leczenia nerko- 1. Partnerski udział pacjenta w procesie opie-
zastępczego istnieje potrzeba kontynuacji in- ki charakteryzujący się pełną świadomo-
dywidualnych lub grupowych rozmów eduka- ścią wpływania na stan własnego zdrowia.
cyjnych. Realizacja modułu przygotowuje Pacjent jest przygotowany do podejmowa-
pacjenta i jego rodzinę do podmiotowego nia samodzielnych decyzji związanych ze
uczestnictwa w leczeniu nerkozastępczym zdrowiem, potrafi określić zakres i charak-
w odniesieniu do każdej z ogólnie dostępnych ter oczekiwanej ze strony pielęgniarki po-
metod. mocy. Pacjent jest gotowy do nauki i zain-
Zajęcia edukacyjne mogą być prowa- teresowany nabywaniem umiejętności nie-
dzone indywidualnie lub grupowo. Podczas zbędnych do samoopieki.
rozmów pacjent powinien mieć możliwość 2. Podmiotowość w kontaktach z pacjentem.
zadawania pytań. Jeżeli sytuacja tego wyma- Dostrzeganie tego, że każdy człowiek jest in-
ga, należy uwzględnić powtórzenie trudniej- dywidualnością. Ma prawo do szacunku, wła-
szych zagadnień. Należy również zwrócić snych poglądów i przekonań co do zachowań
uwagę na język używany w trakcie prowadzo- zdrowotnych. Uznawane są prawa do subiek-
nych zajęć. W rozmowach z pacjentami nie tywnego poczucia zdrowia, choroby, komfor-
wolno się posługiwać terminologią medyczną tu oraz poczucia własnej wartości. Odnosze-
i używać neologizmów. Jest to sprzeczne nie się do każdego człowieka z godnością
z zasadami komunikacji interpersonalnej. w każdej sytuacji, w jakiej się znajduje.
W kontaktach z pacjentami zawsze warto 3. Za szczególnie ważne uznaje się przestrze-
uwzględnić sposoby komunikacji niewerbal- ganie warunków poprawnej komunikacji
nej. Realizacja zajęć edukacyjnych powinna interpersonalnej w przekazywaniu i przyj-
48 Forum Nefrologiczne 2008, tom 1, nr 1
Rycina 2. Ramowy model edukacji pacjentów z przewlekłą chorobą nerek (propozycja własna)
Beata Białobrzeska, Rola pielęgniarki w edukacji pacjentów z przewlekłą chorobą nerek 49
mowaniu komunikatów od nadawcy zgod- tami ochrony zdrowia. Edukacja jest potrzeb-
vv Badania wykazały,
nie z zawartą w nich intencją. Posługiwanie na na każdym etapie PChN. Szczególnie
że właściwe szkolenia,
się językiem zrozumiałym dla odbiorcy. ważną rolę odgrywa ona we wczesnych sta-
dostosowane do
4. Holistyczne postrzeganie podopiecznego. diach tej okrutnej w skutkach choroby, gdy
wykształcenia,
5. Racjonalny dobór treści edukacji i spraw- można  przy czynnym współudziale pacjen-
światopoglądu oraz
dzanie tego procesu w praktyce. ta  powstrzymać jej progresję. Zupełnie
wieku pacjenta,
Przeprowadzanie skutecznej pracy wy- inną funkcję spełnia w okresie przygotowań
efektywnie uzupełniają
chowawczej i dydaktycznej w stosunku do do wyboru metody leczenia nerkozastępcze-
terapię cc
pacjenta i jego opiekunów przy uwzględnie- go, gdy jest bardzo pomocna w dokonaniu
niu wszystkich zmiennych wymaga od pielę- właściwego wyboru odpowiedniej formy le-
gniarki stałego pogłębiania wiedzy zawodowej czenia. Podczas korzystania z jednej z form
oraz umiejętności pedagogicznych. terapii nerkozastępczej edukacja zdrowotna
Edukując pacjentów, należy wziąć pod jest rodzajem wsparcia emocjonalnego.
uwagę wiele różnych czynników, które mają Efektywne wykorzystanie wyżej wspo-
wpływ na osiągnięcie sukcesu. Należą do nich: mnianych projektów edukacyjnych oraz wła-
stan kliniczny, wiek, płeć, wykształcenie, ogól- snych umiejętności sprawia, że realizujemy się
ne samopoczucie pacjenta i miejsce do pro- zawodowo. Ponadto, wykonując ten sposób
wadzenia zajęć. Badania wykazały, że właści- swój zawód, jesteśmy partnerami świadomy-
we szkolenia, dostosowane do wykształcenia, mi swoich praw, ale jednocześnie mającymi
światopoglądu oraz wieku pacjenta, efektyw- świadomość wzrastających oczekiwań i obo-
nie uzupełniają terapię i poprawiają jej efek- wiązków, a jednym z nich jest właśnie oma-
ty w zakresie zwiększenia świadomości choro- wiana edukacja pacjentów. Mimo że polskie
by, zmniejszenia stresu, poprawy ogólnego ustawodawstwo zawodowe sprzyja rozwojowi
samopoczucia, ograniczenia incydentów ho- pielęgniarstwa, możliwości edukacyjne nie są
spitalizacji i ograniczenia progresji PChN. jednak pozytywnie postrzegane i w pełni wy-
korzystywane, nawet przez środowisko pielę-
gniarskie. Niezwykle ważne wydaje się zatem
PODSUMOWANIE
zwrócenie uwagi na szeroki potencjał intelek-
Edukacja pacjentów z PChN wymaga tualny obecny w polskim pielęgniarstwie ne-
wprowadzenia wielu zmian organizacyjnych. frologicznym. Konieczna jest zmiana mental-
Konieczne jest w tym celu zaangażowanie ności wśród samych pielęgniarek i odejście od
całego zespołu lecząco-pielęgnującego, ze tradycyjnego pielęgniarstwa w kierunku pie-
szczególnym uwzględnieniem środowiska pie- lęgniarstwa nowoczesnego, z uwzględnieniem
lęgniarskiego. Wiadomo, że człowiek w pełni szeroko pojętej autonomii zawodu oraz umie-
świadomy korzyści wynikających z działań jętności jej wykorzystania w praktyce. Wpły-
profilaktyczno-terapeutycznych oraz zagro- nie to zapewne z czasem na pozytywnie po-
żeń będących następstwem ich zaniechania strzeganie zawodu pielęgniarskiego w polskim
chętniej i lepiej współpracuje z reprezentan- społeczeństwie.
50 Forum Nefrologiczne 2008, tom 1, nr 1
1. Książek A., Rutkowski B. Nefrologia. Wydawnictwo Czelej, 9. Kodeks Etyki Zawodowej Pielęgniarki i Położnej Rzeczypo-
Piśmiennictwo
Lublin 2004: 186 220. spolitej Polskiej.
2. Dz.U. 02.55.499. Standardy kształcenia pielęgniarek i po- 10. Zahradniczek K. Pielęgniarstwo. PZWL, Warszawa 2004:
129 260.
łożnych w szkołach wyższych i wyższych szkołach zawo-
11. Ciechaniewicz W. Funkcje zawodowe pielęgniarek. Pielęgniar-
dowych.
stwo 2000 1997; 6 (35): 14 15.
3. Dz.U. 03.197.1923. Kształcenie podyplomowe pielęgniarek
12. Ciechaniewicz W. Funkcje zawodowe pielęgniarek. Pielęgniar-
i położnych.
stwo 2000 1998; 2 (31): 17.
4. Dz.U. 04.110.1170. Szczegółowe warunki prowadzenia
13. Ciechaniewicz W. Funkcje zawodowe pielęgniarek. Pielęgniar-
studiów zawodowych na kierunku pielęgniarstwo lub położ-
stwo 2000 1998; 1 (36): 21.
nictwo przeznaczonych dla pielęgniarek i położnych po-
14. Ciechaniewicz W. Funkcje zawodowe pielęgniarek. Pielęgniar-
siadających świadectwo dojrzałości i będących absolwen-
stwo 2000 1999; (43): 38 39.
tami liceów medycznych, szkół zawodowych kształcących
15. Ciechaniewicz W. Funkcje zawodowe pielęgniarek. Pielęgniar-
w zawodzie pielęgniarki i położnej.
stwo 2000 1998; 2 (37): 9.
5. Dz.U. 97.116.750. Ustawa w sprawie zakresu i rodzaju świad-
16. Ciechaniewicz W. Funkcje zawodowe pielęgniarek. Pielęgniar-
czeń zapobiegawczych, diagnostycznych, leczniczych i rehabi-
stwo 2000 1998; 3/4 (38/39): 10 11.
litacyjnych wykonywanych przez pielęgniarkę samodzielnie bez
17. Ciechaniewicz W. Pielęgniarstwo  ćwiczenia. WLPZWL,
zlecenia lekarskiego.
Warszawa 2002: 85 115.
6. Dz.U. 01.57.602. Ustawa o zawodach pielęgniarki i po-
18. Ciechaniewicz W. Funkcje zawodowe pielęgniarek. Pielęgniar-
łożnej.
stwo 2000 1997; 5 (34): 19 20.
7. Dz.U. 02.21.204. Ustawa o zawodzie lekarza z póz
niejszymi
19. Dębska-Ślizień A., Śledziński Z., Rutkowski B. Jak żyć z przeszcze-
zmianami.
pioną nerką. Wydawnictwo Czelej, Lublin 2006: 23 112.
8. Dz.U. 91.408. Ustawa o zakładach opieki zdrowotnej z póz
- 20. Charońska E. Wybrane elementy z edukacji zdrowotnej. CEM,
niejszymi zmianami. Warszawa 1997.
Beata Białobrzeska, Rola pielęgniarki w edukacji pacjentów z przewlekłą chorobą nerek 51