BEZPIECZECSTWO PRACY 6/2004 dr JADWIGA BK Instytut Transportu Samochodowego Psychologiczne badania kierowców runkowań zachowania kierowcy na drodze, Artykuł ma na celu wprowadzenie czytelnika w zagadnienia związane z określaniem predyspozycji psychicznych do kierowania pojazdem. Ukazuje niezbędne sprawności fizyczne i psychiczne po- można posłużyć się modelem przystoso- trzebne kierującemu do właściwego reagowania w ciągle zmieniającej się sytuacji na drodze oraz wania zawodowego kierowcy (rys. 1.). wskazuje rolę badań w działaniach profilaktycznych na rzecz bezpieczeństwa ruchu drogowego. Kierowca powinien nauczyć się sa- Autorka podkreśla szczególne znaczenie jakie dla psychologii transportu ma przywrócenie od 1 stycznia 2004 r. zasady okresowości badań psychologicznych, których wyniki stanowią także dla mooceny swojej aktualnej sprawności kierowcy wskazówkę do oceny zmieniających się sprawności fizycznych i psychicznych. i dostosowywania zachowania do wyni- Psychological tests for drivers ków tej samooceny. Zatem tym, co w de- This article introduces readers to the problems of mental predisposition for driving a vehicle. It discusses necessary cydujący sposób wpływa na zachowanie physical and mental abilities which drivers need to behave appropriately during constantly changing road situations. The meaning of those tests for road safety prophylaxis is stressed. The author underlines the special significance kierowcy jest jego sprawność psychiczna, of bringing back on 1st January 2004 periodic psychological tests for drivers. Their results are crucial also for the na którą składają się: drivers in assessing their physical and mental capabilities, which change. " możliwości wynikające z konfiguracji każdej działalności ludzkiej, Do oceny sprawności psychicznej i wzajemnych relacji predyspozycji psy- także w ruchu drogowym, kierowcy opracowano w Zakładzie Psy- chicznych prowadzącego pojazd; predys- decydującym czynnikiem jest chologii Transportu Drogowego Instytutu pozycje te tworzą podsystem, w którym człowiek. W systemie bezpieczeństwa Transportu Samochodowego specjalną zaburzenie jednej właściwości (na przykład ruchu drogowego człowiek z jednej stro- baterię testów. Badania obejmują nastę- percepcji wzrokowej) może być kompen- ny występuje jako twórca i egzaminator pujące cechy psychiczne, intelektualne sowane lub nie przez inne właściwości (na ruchu drogowego, a z drugiej strony, jako i osobowościowe [1]: przykład przez takie cechy osobowości, jak użytkownik drogi. szybkość i dokładność spostrze- ostrożność, odpowiedzialność) Zatem bezpieczne funkcjonowanie gania " wiedza to te wiadomości, które po- kierowcy w ruchu drogowym w dużym widzenie stereoskopowe (prze- winien mieć kierowca o funkcjonowaniu stopniu będzie zależało od jego własno- strzenne), niezbędne przy wykonywaniu całego systemu, a więc o zasadach pro- ści psychofizycznych, przystosowania takich manewrów, jak wymijanie, wy- wadzenia pojazdu w ruchu drogowym, społecznego, kultury jazdy, dyscypliny przedzanie, omijanie o zachowaniu wszystkich użytkowników społecznej umiejętności radzenia sobie umiejętność oceny prędkości po- dróg, o pojezdzie, o wpływie sytuacji w złożonej sytuacji zadaniowej jaką jest jazdów w ruchu, niezbędną do ustalenia drogowej (fizycznej i społecznej) na prowadzenie pojazdu samochodowego. właściwej prędkości i odległości przy sposób jazdy oraz o sobie samym, swoim wyprzedzaniu zachowaniu i poziomie mechanizmów widzenie w mroku i wrażliwość na wyznaczających to zachowanie olśnienie funkcję, bez której prowadze- " umiejętności i wprawa; warunkami nie pojazdu nocą jest nie tylko uciążliwe, bezpiecznej jazdy są [3]: ale przede wszystkim niebezpieczne umiejętność właściwej obsługi koordynację wzrokowo-ruchową, urządzeń sterowniczych (pod wpływem umożliwiającą płynne, poprawne działanie, wprawy zamieniają się w nawyki) adekwatne do spostrzeganej sytuacji umiejętność właściwej percepcji czas reakcji, jej stałość i równomier- ność wybrane cechy pamięci (na przykład Najogólniej można powiedzieć, pamięć wzrokową, że sprawne prowadzenie pojazdu to kinestezyjną) układ wzajemnie ze sobą powiązanych możliwości, wiedzy, umiejętności, po- sprawność my- ślenia staw i emocji człowieka. Sprawność w kierowaniu pojazdem szybkość i do- ma trzy aspekty: kładność podejmowa- " sprawność fizyczna (określana w ba- nia decyzji daniach lekarskich) niektóre cechy " sprawność psychiczna (badana osobowości jak: neu- w ramach psychologicznych badań rotyczność, intrower- przydatności do prowadzenia pojazdów sję, ekstrawersję, psy- samochodowych) chotyzm. " wiedza, umiejętności i postawy pro- Wyjaśniając system wadzącego pojazd. psychologicznych uwa- Rys. 1. Model przystosowania zawodowego kierowcy [2] 12 BEZPIECZECSTWO PRACY 6/2004 środowiska drogowego i wszystkich Funkcje percepcyjne [4] zmian sytuacyjnych Najistotniejsze i najważniejsze jest ba- umiejętność całościowej oceny danie percepcji wzrokowej i słuchowej. sytuacji Badania lekarskie wprawdzie określają umiejętność oceny własnych moż- ostrość widzenia, pole widzenia czy liwości działania w sytuacji (normalnej obniżenie słuchu, jednak dla określenia lub trudnej) poprawności przebiegu funkcji percep- umiejętność wykonania właściwych cyjnych ważne są takie elementy, których manewrów z uwzględnieniem cech badania lekarskie nie uwzględniają. aktualnej sytuacji drogowej oraz antycy- Bezpieczne prowadzenie pojazdu polega powanych zachowań innych uczestników m.in. na dostatecznie szybkim i dokład- ruchu i przepisów prawa drogowego nym spostrzeganiu i wyodrębnianiu zda- " motywacja i postawy nawet naj- rzeń komunikacyjnie ważnych. Wrażenia sprawniejszy kierowca, z wysokim pozio- wzrokowe dostarczają kierowcy infor- mem wiedzy i umiejętności prowadzenia ności równocześnie. Decyduje o tym macji o sytuacji na drodze i o pozycji pojazdu będzie się zachowywał niebez- najważniejsza cecha uwagi jaką jest własnego pojazdu. Najważniejszą rolę piecznie, jeśli będzie tego chciał, lub będzie podzielność. w prowadzeniu pojazdu odgrywają takie wykazywał postawy lekceważące innych, Tzw. pojemność uwagi to inaczej właściwości, jak: czy brawurę, względnie będzie lekceważył liczba bodzców, które kierowca może " ostrość widzenia przepisy ruchu drogowego itp. spostrzec w jednostce czasu i właściwie " pole widzenia Jako psycholog nie będę wypowia- na nie zareagować. " widzenie stereometryczne i związana dała się w sposób kompetentny na temat Koncentracja uwagi jest szczególnie z nim zdolność oceny odległości sprawności fizycznej. ważną cechą u kierowców, którzy poko- " zdolność rozróżniania kształtów Pojęcie sprawność psychiczna jest nują długie trasy. Jest to cecha uwagi, w mroku bardzo ogólne, znaczy tyle co wykonywa- która pozwala kierowcy być skoncentro- " wrażliwość na olśnienie nie czynności psychicznych, charaktery- wanym w dłuższym czasie na tej samej " rozróżnianie barw. zujących się prawidłowym funkcjono- czynności. Kierowca prowadząc pojazd musi waniem procesów umysłowych, pamięci, Podczas prowadzenia pojazdu nastę- spostrzegać wiele szybko pojawiających uwagi i podlegających zarazem prawidło- puje ciągła zmiana otoczenia. Kierowca się obiektów, ocenić relacje przestrzenne wym wpływom emocji oraz motywacji. odbiera informacje z różnych zródeł między nimi, spostrzec barwy (w wa- Treść i zakres pojęcia sprawność w tym samym czasie. Podczas prowadze- runkach osłabionego oświetlenia, np. psychiczna odnosi się do rzeczywisto- nia pojazdu jest niezbędna zdolność szyb- o zmierzchu). ści psychicznej, charakteryzującej się kiego przechodzenia od krótkotrwałego Także prawidłowa ocena kierunku, zjawiskami i procesami psychicznego stanu koncentracji uwagi na określonym z jakiego nadbiegają sygnały słuchowe funkcjonowania jednostki oraz oznaczo- zjawisku, do stanu podzielności przez jest sprawą zasadniczą dla sprawnego na jest przez desygnaty wchodzące w za- zakres, trwałość, przerzutność uwagi funkcjonowania kierowcy. kres jej układu psychicznego. Natomiast aż do koncentracji i odwrotnie. sprawność fizyczna dotyczy rzeczy- Prowadzone w Instytucie Transportu Uwaga wistości fizycznej, która charakteryzuje Samochodowego badania zmierzające się zjawiskami i procesami fizycznymi, Uwaga jest jedną z najważniejszych do szczegółowej analizy pracy kierowcy będącymi równocześnie desygnatami, właściwości kierowcy w czasie jazdy wykazały, iż w pracy kierowcy w pod- które wchodzą w zakres fizjologii. i jej brak, nawet chwilowy, jest jedną stawowych manewrach wykonywanych Sprawne funkcjonowanie kierowcy z najczęstszych przyczyn wypadków w trakcie prowadzenia pojazdu więk- w ruchu drogowym jest uwarunkowa- drogowych [5,6]. szość procesów przypada na uwagę. ne odpowiednią sprawnością fizyczną Kierowca może zapobiegać utracie W czasie jazdy na skrzyżowaniach, wy- i psychiczną. uwagi, jeśli zna różne jej cechy i swoje maga się od kierowcy nie tylko ruchliwości Funkcje psychiczne istotne dla spraw- właściwości w tym względzie. W psycho- uwagi, ale i tzw. wybiórczości, tj. zdolności nego funkcjonowania kierowcy to logii rozróżniamy cztery cechy uwagi: do wybierania z wielu zjawisk, jedynie percepcja, uwaga, męczliwość i ogólna " podzielność tych, które mają decydujące znaczenie dla sprawność motoryczna. " zakres (pojemność) prawidłowego przejechania przez skrzyżo- W artykule tym ograniczę się do omó- " trwałość (koncentracja) wanie. Przy monotonnej jezdzie najwięk- wienia tylko tych funkcji psychicznych, " przerzutność (ruchliwość). szy nacisk kładzie się na trwałość uwagi. oraz zasad ich badania, których sprawne Podczas prowadzenia pojazdu samo- Uwaga w czasie prowadzenia pojazdu funkcjonowanie warunkuje bezpieczeń- chodowego, kierowca musi spostrzec na drodze o ruchu jednokierunkowym stwo na drogach. wiele bodzców i wykonać wiele czyn- szybko słabnie. Osłabienie uwagi zdarza 13 BEZPIECZECSTWO PRACY 6/2004 się także często na krótszych odcinkach jest bardzo dobrym sposobem określenia przez innego kierującego, wykorzystują- prostych dróg i określone jest jako wy- tej funkcji. Badania tego nie można zastąpić cego tę lukę w celu wykonania ryzykow- stępowanie ślepych plamek czynności , np. badaniem neurologicznym odruchów. nego wyprzedzania. Mokra jezdnia może a w terminologii kierowców jako dziura wymagać od poruszających się po niej w świadomości . użytkowników dostosowania sposobu Funkcje intelektualne Uwaga jest niezbędną funkcją psy- prowadzenia pojazdu. Każde tego typu Prawidłowe funkcjonowanie czło- chofizjologiczną do bezpiecznego pro- zakłócenie może wywołać u kierowcy wieka w ruchu drogowym polega na wadzenia samochodu. Każdy kierowca określony stan emocjonalny, którego podejmowaniu właściwych decyzji we przechodząc psychologiczne badania natężenie i treść mogą być indywidualnie właściwym czasie. Wszystkie informacje uzyskuje informacje o swoich właści- zróżnicowane. Silne emocje mogą stano- zmysłowe, które napływają do kierowcy wościach uwagi. wić sytuacyjne uwarunkowania spadku muszą być prawidłowo zanalizowane sprawności psychicznej kierującego i zinterpretowane na podstawie posia- Czas reakcji pojazdem. danego doświadczenia zakodowanego W niektórych przypadkach liczba Jednym z najważniejszych czynni- w formie śladów pamięciowych. Na tej oraz rodzaj tego typu zakłóceń i przeszkód ków współdziałających w powstawaniu podstawie człowiek podejmuje decyzje może spowodować u kierowcy poważne wypadków drogowych jest nieodpo- o wykonaniu właściwego manewru. trudności w organizacji i wyborze właści- wiednia w danym przypadku gotowość Nie wystarczy więc dostrzec czy usły- wego sposobu zachowania, a w skrajnych i szybkość reakcji. Uczestnictwo w ruchu szeć dany bodziec oraz umieć szybko przypadkach może je całkowicie albo drogowym nie jest działaniem indywidu- reagować, trzeba jeszcze wiedzieć, częściowo zdezorganizować. alnym, lecz współdziałaniem, przy któ- jak reagować, czyli zareagować odpo- Przyjmując definicję bezpiecznego rym większe znaczenie ze względu na wiednio do sytuacji, czasem w sposób kierowcy , określającą go jako osobę, bezpieczeństwo jazdy ma umiejętność niestandardowy. która bezkolizyjnie przeprowadzi pojazd odpowiedniego, wczesnego przystoso- Kierowca dostosowany do bezpiecz- samochodowy drogą z jednego miejsca do wania swego zachowania do zachowania nej jazdy to taki, który umie właściwie drugiego, można uznać, że taki kierowca: innych uczestników ruchu. i w odpowiednim czasie przewidzieć posiada odpowiednią sprawność Na czas reakcji składają się: zmiany w sytuacji na drodze i właściwie psychiczną " czas odbioru bodzca ocenić własne możliwości przystosowa- opanował i umie wykorzystywać " percepcja (czas przyjęcia do świa- nia się do nich. wszystkie potrzebne umiejętności zwią- domości) Ocena możliwości intelektualnych zane z prowadzeniem pojazdu. " identyfikacja (określenie) człowieka oraz jego zdolności do ucze- Istnieje nieprzerwana zależność mię- " reakcja. nia się i zapamiętywania leżą w zakresie dzy rodzajem zachowania a sytuacją Istotne znaczenie w trakcie prowadze- kompetencji psychologa. drogową i programem jej rozwiązania, nia samochodu ma proces przewidywania przyjętym przez kierowcę. rozwoju wydarzeń i przygotowania do re- Zmiany Psychologowie, badając predyspozy- akcji. Klasyczną wartością, jaką w prze- sprawności psychicznej cje do bezpiecznych lub niebezpiecznych ciętnych warunkach drogowych przyjęto w czasie zachowań kierowców, nie mogą prze- dla kierowców jest jedna sekunda. widzieć splotu wszystkich czynników, Należy również zwrócić uwagę, iż Kierowca, siadając za kierownicą, które wystąpią w konkretnej sytuacji za- nie tylko sam czas reakcji na bodzce chce dojechać bezpiecznie, lecz w kon- grożenia wypadkiem. Dokonują jedynie jest niezbędnym warunkiem bezpiecz- kretnych sytuacjach drogowych o tym diagnozy tych elementów, co do których nej jazdy. Refleks kierowcy musi być zapomina, jego zachowanie ulega zmia- przewidują, że: rozpatrywany zarówno pod względem nom pod wpływem nagłych impulsów, " po pierwsze mają one wartość przeciętnego czasu reakcji (średnia aryt- często nieuświadamianych lub lekcewa- diagnostyczną i prognostyczną w ocenie metyczna czasów mierzona w warunkach żonych. Do takich zachowań należą na sprawności psychicznej, niezbędnej do laboratoryjnych z określonej serii reakcji przykład: zwiększanie prędkości na terenie prowadzenia pojazdów samochodo- na określony bodziec) jak i jako tzw. zabudowanym lub w złych warunkach wych stałość reakcji. Owa stałość reakcji jest widoczności, podejmowanie manewru " po drugie różnicują one zachowa- czynnikiem niezbędnym przy suma- wyprzedzania czy brak właściwego od- nie poszczególnych osób rycznej ocenie gotowości kierowcy do stępu między pojazdami. Poszukiwanie " po trzecie są możliwe do zba- działania w zaskakujących go sytuacjach. najczęstszych przyczyn tego zapomina- dania za pomocą dostępnych narzędzi Na stałość reakcji składa się różnica nia jest ważnym zadaniem psychologii psychologicznych, zweryfikowanych pomiędzy najdłuższym a najkrótszym transportu. psychometrycznie. czasem reakcji na dany bodziec. Im ta Należy podkreślić, że w ruchu drogo- Rysunek 2. przedstawia złożoność różnica jest większa, tym kierowca jest wym mogą wystąpić zjawiska zakłócają- i zależność różnych czynników, które bardziej niebezpieczny na drodze, jego ce, wpływające na zachowania. Zjawiska bezpośrednio i pośrednio wpływają na reakcje są nierówne, raz błyskawiczne te mogą dezorganizować przyjęty przez bezpieczne funkcjonowanie kierowcy i często wtedy być może niewłaściwe, kierowcę plan działania. Dla przykładu, w ruchu drogowym. a raz zwolnione i przedłużone, a więc kierowca pragnący szybko osiągnąć cel w obu przypadkach potencjalnie niebez- Jest wiele danych wskazujących, podróży może trafić na uliczny zator. pieczne w skutkach. że wraz z wiekiem człowieka następują Osoba prowadząca pojazd, utrzymująca Mierzenie czasów reakcji przeprowa- zmiany natury anatomicznej, fizjolo- bezpieczny dystans względem innych dzane w pracowniach psychologicznych gicznej oraz biochemicznej, które mogą pojazdów może być narażona na kolizję 14 BEZPIECZECSTWO PRACY 6/2004 w sposób niekorzystny wpływać na wieka, które można mierzyć za pomocą Największy wskaznik spadku wypad- sprawność funkcjonowania człowieka. odpowiednich testów psychologicznych. kowości odnotowano wśród kierowców Wraz z wiekiem człowieka zmniejsza Należy podkreślić, że następujące z wie- autobusów. się wrażliwość układu nerwowego kiem niekorzystne zmiany nie dotyczą Tak korzystna aczkolwiek wielce i zwiększa się jego bezwładność. Po- jedynie okresu starości (choć wówczas jeszcze niezadowalająca tendencja nadto, obniża się sprawność zmysłów, są bardziej zaawansowane), lecz rozpo- zmniejszania liczby wypadków wśród zwłaszcza wzroku i słuchu. Zmniejsza się czynają się już znacznie wcześniej (dla kierowców autobusów, to zapewne sku- ostrość i zakres pola widzenia, zdolność niektórych funkcji percepcyjnych oraz tek szerokiej działalności profilaktycznej akomodacji, pogarsza się widzenie głębi, zdolności do uczenia się moment ten psychologów transportu. Większość a także zdolność rozróżniania barw. Wraz następuje już w wieku kilkunastu lat). ośrodków szkolących kandydatów na z wiekiem u człowieka dochodzi do po- kierowców autobusów kierowało także garszania funkcji psychofizjologicznych na badania psychologiczne mające *** organizmu. Z badań wynika, że wyrazna stwierdzić przydatność zawodową jesz- O znaczeniu badań psychologicznych zmiana tej funkcji ma miejsce po 40. roku cze przed dopuszczeniem kandydata na w działaniach profilaktycznych na rzecz życia. Zmniejsza się wówczas zdolność kurs. Już tutaj dokonywała się pierwsza bezpieczeństwa ruchu drogowego można widzenia o zmroku oraz wydłuża czas selekcja nie byli szkoleni ci kandydaci, pośrednio wnosić analizując wypadko- adaptacji oczu. U kierowców w wieku którzy nie wykazywali wymaganego wość w okresie, gdy badań psychologicz- 40 50 lat występują mniej lub bardziej poziomu sprawności psychicznej. Przy- nych nie było oraz w okresie, gdy badania wyrazne zmiany w systemie nerwowym, stępując do kursu oraz podejmując pracę (w tym okresowe) obowiązywały. Anali- przejawiające się obniżoną zdolnością re- zawodową, kierowca autobusu posiadał zy takiej dokonano w ITS. agowania na bodzce zewnętrzne. Z badań już istotne informacje o swoich słabych W latach 1975 1998, tj. w czasie wynika, że największe zmiany w czasach i mocnych stronach oraz o tym, jak dosto- obowiązywania badań, w tym okreso- reakcji występują w wieku 50 60 lat sować swoje zachowanie do tej wiedzy. wych we wszystkich kategoriach po- oraz po 65. roku życia. Stąd z całą odpowiedzialnością można jazdów (samochody osobowe, ciężarowe, Zmiany te niewątpliwie wpływają na powiedzieć, że przeprowadzanie okre- autobusy) odnotowano spadek wskaznika zmniejszenie możliwości percepcyjnych sowych badań psychologicznych, na wypadkowości. motorycznych i intelektualnych czło- podstawie których określa się sprawność funkcji psychicznych u kierowców jest po prostu niezbędne [8]. Z zadowoleniem należy więc przyjąć powrót do systemu prawnego badań okresowych wprowadzonych od 1 stycz- nia 2004 r. przez ustawę z dnia 23 lipca 2003 r. o zmianie ustawy o transporcie drogowym oraz niektórych innych ustaw (DzU nr 149, poz. 1452). PIŚMIENNICTWO [1] Rotter T. (red.) Metodyka psychologicznych badań kierowców. ITS 2003 [2] Karney J.E. Człowiek i praca. Wybrane zagadnie- nia z psychologii i pedagogiki pracy. Międzynarodowa Szkoła Menedżerów, Warszawa 1998 [3] Tomaszewski T. Człowiek w sytuacji. W: Tomaszewski T. (red.) Psychologia. PWN, Warszawa 1975 [4] Falkowski A. Spostrzeganie jako mechanizm tworzenia doświadczenia za pomocą zmysłów. W: Strelau J. (red.) Psychologia. Podręcznik akademic- ki t. 2., Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2000 [5] Kolańczyk A. Uwaga w procesie przetwarzania informacji. Materska M., Tyszka T. (red.) Psychologia i poznanie. PWN, Warszawa 1997 [6] Naatanen R., Summala H. Zachowanie użytkow- ników dróg a wypadki drogowe. PWN, Warszawa 1985 [7] Bąk J. Opracowanie składowych systemu działań antywypadkowych z dostosowaniem do dominujących w Polsce czynników wypadkogennych subczynniki, sprawność psychiczna kierowcy. W: Kryteria oceny poziomu bezpieczeństwa ruchu drogowego w Polsce oraz projekt efektywnego systemu działań antywypad- kowych. Projekt badawczy nr 9 S 60 407604 p.01, ITS, Warszawa 1995 materiał niepublikowany [8] Bąk J. Wypadki drogowe a kształcenie młodych kierowców. ITS, ITE, Radom 2003 Rys. 2. Czynniki wpływające na sprawność psychiczną kierowcy [7] 15