tom 16, nr 2, 80 88
Gerontologia Polska 2008, tom 16, nr 2
Gerontologia Polska PRACA POGL 
DOWA ISSN 1425 4956
Katarzyna Baumann
 Dłoń Pomoc Psychologiczno-Terapeutyczna, Poznań
Problem aktów samobójczych
wśród osób w starszym wieku
The problem of suicidal acts amongst elderly people
Abstract
The fact that a human life span is becoming longer means it is necessary to take into consideration the needs,
feelings and points of view of elderly people. In this article we concentrated on the problem of suicidal acts
among elderly people, attributes that predispose people to commit a suicide and indicators of suicide in group
of elderly people in Poland. We attempted to describe pre-suicidal disorder, types of suicide and we summarize
the problem of loneliness and depression in old age and the correlation between them and suicidal acts.
Gerontol. Pol. 2008; 16, 2: 80 88
key words: old age, suicide, pre-suicidal disorder, depression, loneliness
Wstęp Samobójstwo (suicidium)
Rozwój techniki i współczesnej farmakologii potrafi W piśmiennictwie można znalez
ć różne definicje sa-
przedłużyć ludzkie życie, lecz nie zapewnia jego dobrej mobójstwa. I tak, samobójstwo to  celowe zacho-
jakości. Średnia długość życia w Polsce osiągnęła 79 lat wanie samodestrukcyjne, prowadzące do śmierci
dla kobiet i 70 lat dla mężczyzn. Wraz z wiekiem do- biologicznej, które może mieć charakter gwałtow-
chodzi, niestety, do kumulacji różnych chorób z całego ny (np. samobójstwo przez powieszenie się) lub
życia. Największym problemem jest jednak izolacja charakter stopniowy (np. samobójstwo przez zagło-
w okresie starości  społeczna, ekonomiczna, socjalna, dzenie się) [2]. Wydaje się jednak, że pełną defini-
jak również rodzinna. Popadanie w depresję, apatię, cję tego zjawiska, która obejmuje najważniejsze
pojawienie się myśli samobójczych nie są u seniorów czynniki, przedstawia Hołyst [3], pisząc:  Samobój-
rzadkie, a wręcz zauważa się wzrost liczby zgonów sa- stwo nie jest jedynie przypadkiem samounicestwie-
mobójczych w tej grupie wiekowej. Wskaz
nik samo- nia się, lecz trwającym niekiedy całymi latami ciągiem
bójstw dla osób powyżej 65. roku życia wynosi 19,0, wzajemnie ze sobą powiązanych myśli i czynów .
a dla 75-latków  18,8, przy średnim wskaz
niku dla Autor wprowadził również termin  zachowanie su-
całej polskiej populacji wynoszącym 15,6 (2004 r.). icydalne , który wyjaśnia jako  ciąg reakcji, jakie
W ostatnich latach jest zauważalny także wzrost liczby wyzwolone zostają w człowieku z chwilą, gdy
samobójstw wśród osób w starszym wieku popełnia- w jego świadomości samobójstwo pojawia się jako
nych pod wpływem alkoholu [1]. antycypowany, pożądany stan rzeczy, a więc jako
Przedłużenie ludzkiego życia implikuje konieczność cel . Można wymienić 4 typy tego zachowania: sa-
zwrócenia uwagi na potrzeby osób w okresie starości. mobójstwo wyobrażone, upragnione, usiłowane
Celem niniejszego opracowania jest omówienie pro- i dokonane.
blemu samobójstw wśród osób starszych, a także sa- Czasami samobójstwo staje się sposobem rozwią-
motności i depresji w tej grupie wiekowej. zania życiowych problemów; bardzo często, na
szczęście, kończy się na zamiarach (samobójstwo
wyobrażone). Jednak u niektórych osób myśl ta za-
Adres do korespondencji:
lega i umacnia się, aż staje się celem (samobójstwo
mgr Katarzyna Baumann
upragnione). To zaś doprowadza do prób odebra-
 Dłoń Pomoc Psychologiczno-Terapeutyczna
ul. Piątkowska 87a/38, Poznań nia sobie życia (samobójstwo usiłowane). Gdy za-
tel.: [phone]
e-mail: [e-mail]
www.gp.viamedica.pl
80
Katarzyna Baumann, Problem aktów samobójczych wśród osób w starszym wieku
mach na własne życie kończy się śmiercią, wów- Typy samobójstw usiłowanych
czas mówi się o samobójstwie dokonanym. W piśmiennictwie [7] wymienia się na ogół 6 (przed-
Samobójstwo jest zjawiskiem budzącym wiele kon- stawionych poniżej) typów samobójstw usiłowanych:
trowersji i emocji wśród społeczeństwa. Często jest  samobójstwo bilansowe  jest popełniane
postrzegane jako akt woli sprzeczny z podstawo- przez osobę, która znajduje się w skrajnie trud-
wym prawem biologicznym  instynktem zacho- nej sytuacji (np. w obliczu tortur, ciężkich cier-
wania życia. Akt samobójczy jest fenomenem uwa- pień związanych z chorobą somatyczną itp.);
runkowanym wieloczynnikowo, w którym istotną do tego typu czynu jest predysponowana oso-
rolę odgrywają indywidualne różnice osób porywa- ba o cechach anankastycznych lub aleksyty-
jących się na własne życie oraz szeroko rozumiane micznych, czyli mająca trudności z werbalizacją
czynniki społeczne. Innymi słowy, decyzja o samo- i ekspresją uczuć;
bójstwie jest chęcią zmiany rzeczywistości, w której  samobójstwo psychotyczne  jest szczególnie czę-
się egzystuje [4]. ste w ciężkich zespołach depresyjnych oraz w schi-
Z perspektywy psychologiczno-psychiatrycznej czyn zofrenii; jest ono wynikiem budowy schematów
samobójczy jest ujmowany jako zdarzenie wielowy- poznawczych na podstawie treści urojeniowych;
miarowe, które z punktu widzenia potencjalnego  samobójstwo stymulujące  występuje w zabu-
samobójcy ma być skutecznym rozwiązaniem pię- rzeniach osobowości; przejawia się głównie w po-
trzących się problemów. staci samouszkodzeń, zwłaszcza w sytuacji bra-
Shneidman [5] stwierdza:  Samobójstwo to świado- ku stymulacji, czyli radykalnego zredukowania
my akt unicestwienia; najlepiej rozumieć je jako wie- dopływu bodz
ców (deprywacja sensoryczna) i in-
lowymiarowy stan złego samopoczucia u osoby formacji (deficyt informacji);
o niezaspokojonych potrzebach, która samobójstwo  samobójstwo reaktywne  jest wynikiem reakcji
uważa za najlepsze rozwiązanie jakiegoś ze swoich na utratę  obiektu uczuć , czyli obiektu włączo-
problemów . A zatem autor ten w swojej definicji nego w obręb  ja , na przykład bliskiej osoby
kładzie szczególny nacisk na motywację, która leży (śmierć, odejście, rozwód), ale także utratę sta-
u podstaw czynu suicydalnego. Na rycinie 1 przed- nowiska i pracy (przejście na emeryturę) oraz ma-
stawiono model suicydalny. jątku lub zdrowia;
 samobójstwo rozładowujące  popełniane przez
osobę, której reakcją na trudne (szeroko rozu-
miane) sytuacje jest właśnie czyn samobójczy;
 samobójstwo manipulacyjne  jest wyuczone,
gdy człowiek nabył i utrwalił wzorce zachowania
się, ukierunkowane na osiągnięcie pożądanych
celów poprzez pośrednie lub bezpośrednie wy-
wieranie presji na otoczenie.
Samobójstwa stymulujące, reaktywne, rozładowują-
ce i manipulacyjne są analogiczne do zachowań agre-
sywnych, ponieważ czyn samobójczy jest uważany
za wyraz autodestrukcji.
Cechy charakterystyczne osób popełniających
samobójstwo
Shneidman [5] sformułował listę cech charakteryzują-
cych osoby, które dopuściły się aktu samobójczego.
Cechy te pogrupował w następujących kategoriach:
 cechy sytuacyjne  bodz
cem do popełnienia sa-
mobójstwa jest nieznośny ból psychiczny; nato-
miast czynnikiem stresującym  frustracja wyni-
kająca z niezaspokojonych potrzeb psychicznych;
 cechy wolicjonalne  dążeniem samobójców jest
y
ródło: [6]
znalezienie rozwiązania, natomiast celem  znie-
Rycina 1. Model suicydalny
sienie świadomości;
Figure 1. Model of suicidality
www.gp.viamedica.pl
81
Gerontologia Polska 2008, tom 16, nr 2
Tabela 1. Czynniki ryzyka samobójczego według Ringela
Table 1. Indicators of suicidal risk according to Ringel
Pora roku: wiosna i jesień; dni tygodnia: poniedziałek i wtorek; wiek > 45 lat; płeć męska; rozwód lub owdo-
wienie; samotność; zła sytuacja materialna; utrata pracy; samobójstwo wśród osób bliskich; przewlekłe choroby
somatyczne; przewlekłe bóle; nieuleczalne choroby; zespół presuicydalny; depresja o ciężkim nasileniu,
z poczuciem winy i niską samooceną, lękiem, bezsennością oraz myślami samobójczymi; nadużywanie alkoholu;
schizofrenia, zwłaszcza z rozkazującymi omamami słuchowymi; zaburzenia osobowości
y
ródło: [8]
 cechy afektywne  dominującą emocją w sa- Ringel wymienił również czynniki ryzyka predysponują-
mobójstwach jest poczucie beznadziejności i ce osobę do popełnienia czynu samobójczego (tab 1).
bezradności; natomiast wewnętrzną postawą Podsumowując dane z piśmiennictwa [9], przyjmuje
jest ambiwalencja; się, że do czynników socjodemograficznych, które
 cechy poznawcze  wszechobecnym stanem wpływają na zamiar popełnienia czynu suicydalnego
poznawczym jest zawężenie; na przykład zawę- przez osobę starszą, zalicza się czynniki demogra-
żone wzorce myślenia uniemożliwiają wyjście ficzne (wiek, płeć oraz status socjoekonomiczny) oraz
poza schemat poznawczy; indywidualno-rodzinne (historia myśli samobójczych
 cechy relacyjne  aktem interpersonalnym jest bądz
zachowań samobójczych oraz nadużywanie
zakomunikowanie intencji, czyli poinformowa- substancji uzależniających (alkohol, leki psychotro-
nie drugiej osoby, że decyzja o samobójstwie powe i nasenne, narkotyki).
jest sensowna; natomiast działaniem w samo- Światowa Organizacja Zdrowia podaje, że samobój-
bójstwie jest prawo do wyjścia z sytuacji we- stwa popełnione pod wpływem alkoholu przez oso-
dług własnej woli lub też prawo do autonomicz- by w okresie starości stanowią 22% wszystkich zgo-
nej decyzji dotyczącej sposobu wyzwolenia się nów samobójczych (w Stanach Zjednoczonych
od bólu;  25%; w Polsce  22,1%) [1].
 cechy seryjne  zgodność wewnętrzna w sa- W innym zestawieniu wymienia się także różne inne czyn-
mobójstwie dotyczy wzorców radzenia sobie z niki zagrożenia samobójstwem, do których należą [10]:
trudnościami z ciągu całego życia (decyzja o  płeć męska;
czynie samobójczym jest logiczna i współgra ze  zaawansowany wiek;
stylem życia i dotychczas stosowanymi strate-  próba samobójstwa w przeszłości;
giami radzenia sobie z przeciwnościami losu).  skuteczność wybranej metody;
 pedanteria w realizacji planu;
Zespół presuicydalny  zapobieganie możliwościom odratowania;
Znany austriacki psychiatra i suicydolog Erwin Ringel  wielokrotność podejmowania prób samobójczych;
[8] wyróżnił zespół cech, które są charakterystyczne  szczerze podjęty zamiar odebrania sobie życia;
dla osoby mającej dopiero zamiar popełnić samo-  fantazje połączenia się po śmierci ze zmarłą wcześ-
bójstwo. Należą do nich: niej osobą;
 przeżywanie niepokoju i lęku, zagrożenia, poczucie  ustalona diagnoza psychiatryczna [przy poszcze-
mniejszej wartości oraz niewydolności, rezygnacja; gólnych chorobach odsetki chorych kończących
 autoagresja; życie samobójstwem wynoszą: 15%  depresja
 ucieczka od realnych problemów w fantazje (na poziomie psychotycznym), 15%  alkoho-
o śmierci, snucie planów samobójczych. lizm i uzależnienia od innych substancji psycho-
Autor wymienia także jako sygnały samobójstwa: aktywnych, 10%  zaburzenia afektywne dwu-
wypowiedzi typu:  lepiej byłoby wam beze mnie , biegunowe, 10%  schizofrenia, 10%  silne
 lepiej byłoby ze sobą skończyć ; zbieranie leków; zaburzenia osobowości, 5%  zaburzenia orga-
zdobycie sznura lub ostrego narzędzia; napisanie niczne)];
testamentu i pożegnalnych listów; nieoczekiwane  przewlekła choroba somatyczna;
wizyty o charakterze pożegnalnym składane bliskim  znaczny stres w życiu;
i znajomym; nagłe izolowanie się od otoczenia; snu-  niekorzystne zmiany w statusie społecznym;
cie rozważań o śmierci; pojawiające się w snach  trudne warunki życiowe;
treści dotyczące śmierci, egzekucji i pogrzebu.  samotność (wdowieństwo, separacja, rozwód,
www.gp.viamedica.pl
82
Katarzyna Baumann, Problem aktów samobójczych wśród osób w starszym wieku
Tabela 2. Czynniki ryzyka zachowań samobójczych wienia kontroli na zewnątrz, niedojrzałość emocjo-
w okresie starości nalna oraz brak akceptacji siebie. Natomiast spośród
Table 2. Indicators of risk of suicidal behaviour zewnętrznych z
ródeł samotności autorka wymienia
in old age krytyczne wydarzenia życiowe (np. śmierć partnera
życiowego, zmiana miejsca zamieszkania), wykorzy-
1. Choroby depresyjne, zaburzenia psychiczne
stywanie (np. fizyczne, psychiczne, finansowe itp.),
2. Alkoholizm i inne uzależnienia
brak środków materialnych, szybkie tempo życia
3. Fantazje samobójcze
i jego anonimowość oraz automatyzację i ruchliwość
4. Wcześniejsze próby samobójcze
społeczną.
5. Sięganie po metody o dużym ryzyku śmierci,
np. broń palną
Depresja u osób w okresie starości
6. Wyobcowanie, samotność, utrata wsparcia
Obraz depresji i jej przebieg w okresie starości ściśle
7. Poczucie beznadziejności, sztywność myślenia
się wiążą z medycznymi, społecznymi i psychologicz-
8. Zachowania samobójcze w rodzinie
nymi aspektami charakterystycznymi dla tego etapu
9. Trudności ekonomiczne
życia (tab. 3).
10. Problemy i/lub patologie w rodzinie
W obrazie klinicznym depresji u osób starszych pewne
11. Stres, trudne doświadczenia życiowe
objawy mogą wyraz
nie dominować, a inne przeja-
12. Wrogość, agresja, drażliwość
wiać się w mniejszym nasileniu. W tym wieku czę-
13. Choroby somatyczne
ściej występuje obraz z zahamowaniem psychoru-
14. Zbieżność powyższych czynników,
chowym, przygnębieniem, lękiem o falującym nasi-
narastanie kryzysów samobójczych
leniu i dobowej zmienności obrazu klinicznego [14].
Według Marrisa [9, 11]
Częściej także spotyka się ze skargi hipochondrycz-
ne. Może też nastąpić przesunięcie obrazu depresji
pobyt w więzieniu); z poziomu afektywnego w stronę poziomu soma-
 brak pracy, zajęcia (zwłaszcza u osób dobrze wy- tycznego, co oznacza brak typowego nastroju de-
kształconych) presyjnego, pojawianie się drażliwości, poczucie
 samobójstwa w rodzinie. fizycznego cierpienia, bezradności, utratę energii.
Podobny zestaw czynników ryzyka zachowań suicydal- Brak motywacji do wykonywania zadań, zahamo-
nych u osób w starszym wieku podaje Marris (tab. 2) [11]. wanie psychoruchowe, wzmożona męczliwość, de-
presyjny monoideizm powodują, że częstą odpo-
Samotność w okresie starości wiedzią na zadawane pytania jest powtarzany zwrot
Samotność to ważny czynnik ryzyka samobójczego.  nie wiem [14].
Mówiąc o samotności, warto przytoczyć definicję Zwiększone ryzyko samobójstwa w okresie starości
Rembowskiego [12], który stwierdza:  Samotność jest wiąże się z dużym poziomem lęku, znacznym pobu-
złożonym i wielowymiarowym, psychospołecznym dzeniem psychoruchowym, pobudzeniem z bezsen-
doświadczeniem człowieka. Jest to nieprzyjemne nością oraz urojeniami depresyjnymi i omamami.
uczucie, pojawiające się na skutek niezgodności po- Należy też pamiętać o tym, że myśli samobójcze
między oczekiwaniami a realnymi możliwościami. Na- najczęściej chorzy zgłaszają (w różny sposób) już
leży do stanów emocjonalnych, w których jednostka wcześniej. Rzadko się zdarza, by pacjent podjął pró-
jest świadoma izolacji od innych osób i niemożliwo- bę samobójczą, uprzednio o tym nie komunikując.
ści działania na ich korzyść .
Samotność powszechnie rozumie się jako nieprzyjemny Samobójstwo wśród osób starszych
stan psychiczny, który został spowodowany niezado- Starość postrzegana negatywnie jest utożsamiana
woleniem z liczby i jakości szeroko rozumianych związ- z chorobami, z niepełnosprawnością fizyczną w za-
ków społecznych, czyli interakcji danej jednostki z in- kresie narządu ruchu, z demencją czy też z zaburze-
nymi osobami. Mówiąc o samotności, trzeba zwrócić niami psychicznymi. Osgood [11] podaje, że częstość
uwagę na jej aspekt wewnętrzny i zewnętrzny. samobójstw u osób 65-letnich i starszych jest o 50%
Twardowska-Rajewska [13] stwierdza, że wewnętrz- większa niż w wieku 15 24 lat. Jest też wyższa niż
nym z
ródłami samotności mogą być: niska samo- w całej populacji. Wzrasta ona systematycznie szcze-
ocena, lęki, skłonności depresyjne, nieśmiałość, kon- gólnie wśród mężczyzn w okresie całej starości. Ana-
centracja na sobie, brak umiejętności społecznych, lizując dane statystyczne, można stwierdzić, że wraz
introwersja, brak asertywności, poczucie umiejsco- z wiekiem maleje liczba prób samobójczych, a ro-
www.gp.viamedica.pl
83
Gerontologia Polska 2008, tom 16, nr 2
Tabela 3. Aspekty życia człowieka w podeszłym wieku
Table 3. Aspects of an elderly human being life
Medyczne Społeczne Psychologiczne
Wielochorobowość  po 60. rż. Pogorszenie sytuacji materialnej Zmiana osobowości
u 80% ludzi występuje
co najmniej jedna choroba
Choroby układu sercowo- Izolacja społeczna Zmniejszenie aktywności umysłowej
-naczyniowego
Zaburzenia endokrynne Wdowieństwo Nadmierna ostrożność
i metaboliczne w podejmowaniu decyzji
Choroby ośrodkowego Ograniczenie aktywności Zawężenie zainteresowań
układu nerwowego
Zwiększona zapadalność Wzrost napięć Konserwatywna postawa
na choroby infekcyjne i konfliktów rodzinnych wobec nowości
Upośledzenie słuchu Utrata poczucia bezpieczeństwa
Zaburzenia wzroku Skłonności hipochondryczne
 zaćma, jaskra
Zaburzenia snu
Skojarzone z wiekiem
zaburzenia pamięci
Wzrost napięć i konfliktów rodzinnych
Na podstawie literatury przedmiotu [9]
śnie liczba samobójstw dokonanych. Ryzyko samo- choroba Parkinsona. Choroby te predysponują do
bójstw częściej występuje także wśród przewlekle podejmowania prób samobójczych [16]. Depresje
chorujących osób starszych. Szczególną grupę ryzy- w podeszłym wieku pogarszają współistniejące cho-
ka stanowią samotni mężczyz
ni  wdowcy lub roz- roby somatyczne, co zwiększa częstość występowa-
wiedzeni, którzy nie potrafią się odnalez
ć w społe- nia samobójstw. Chorzy na depresję wyrażają to przez
czeństwie i w rodzinie (w Poznaniu stanowią oni 8% pewne sygnały, między innymi częste rozmowy do-
całej populacji samobójców) [1]. Dla osób owdowia- tyczące pochówku czy rozstawanie się z rzeczami,
łych śmierć współmałżonka jest przyspieszeniem wła- które mają dla nich dużą wartość sentymentalną.
snej śmierci. Odnotowuje się, że liczba samobójstw Depresja jest chorobą ośrodkowego układu nerwo-
w tej grupie jest największa w okresie 6 12 miesięcy wego, wpływającą na takie funkcje, jak: czynności
po utracie bliskiej osoby, przy czym wskaz
nik samo- psychiczne, somatyczne, psychomotoryczne i po-
bójstw jest 2-krotnie wyższy u samotnych mężczyzn znawcze. Osoby w okresie starości niechętnie przy-
niż u kobiet. znają się do problemów natury psychicznej. Często
Do innych ważnych czynników ryzyka samobójcze- choroba psychiczna przebiega pod osłoną schorze-
go zaliczają się także: stres, lęk, choroby psychiczne, nia somatycznego. Jest to przyczyna, która utrudnia
przewlekłe schorzenia oraz pogorszenie sytuacji eko- szybkie rozpoznanie stanu psychicznego i rozpoczę-
nomicznej w wyniku przejścia na emeryturę, zmiana cie terapii, co jest ważne zwłaszcza u osób z depresją,
statusu społecznego, utrata pozycji w rodzinie i wią- gdyż nieleczona depresja sprzyja próbom samobój-
żący się z tym spadek poczucia własnej wartości oraz czym. Wczesnymi symptomami myśli samobójczych
niekorzystny bilans życiowy [15]. W psychologii wy- w tej grupie wiekowej są skargi na bezsenność, zmę-
mienia się dodatkowo takie uwarunkowania, jak: czenie, osłabienie, brak koncentracji, a także apatia,
osłabienie więzi rodzinnych i sąsiedzkich, poczucie nagłe izolowanie się od otoczenia albo przeciwnie
izolacji, odosobnienie oraz postępujące procesy dez-  nagłe odwiedziny dalszej rodziny i przyjaciół. Dane
integracyjne. statystyczne wskazują, że wśród osób cierpiących na
W starości często występują: depresja, schizofrenia, depresję odsetek samobójstw jest 2-krotnie wyższy
zaburzenia lękowe, zaburzenia osobowości typu niż w pozostałych grupach wiekowych. Według Świa-
 z pogranicza (borderline), choroba Alzheimera czy towej Organizacji Zdrowia około połowa samobój-
www.gp.viamedica.pl
84
Katarzyna Baumann, Problem aktów samobójczych wśród osób w starszym wieku
ców to osoby, które po raz drugi próbowały pozba- chorych z nowotworem, następnie mężczyzn ze scho-
wić się życia; Hołyst [3] uważa, że odsetek ten wyno- rzeniami prostaty oraz z przewlekłą chorobą płucną.
si nawet 60%. Interesująca jest zależność między stanem cywilnym
Próba samobójcza w okresie starości ma różne pod- osób z przewlekłą chorobą płucną a występowaniem
łoża: ekonomiczne, zdrowotne, rodzinne i społecz- zachowań autodestrukcyjnych. Starsze osoby żona-
ne. Wbrew pozorom, problem zdrowia i choroby nie te/zamężne częściej popełniały samobójstwo z oba-
jest najważniejszą przyczyną podejmowania ostatecz- wy przed uzależnieniem od najbliższych i stwarza-
nej decyzji. Nagłe przejście na emeryturę bez wcześniej- niem im problemów swoją osobą.
szego przygotowania psychicznego i ekonomicznego, U osób w okresie starości ryzyko popełnienia samo-
zwłaszcza w przypadku osób bardzo aktywnych bójstwa zwiększają zespoły organiczne mózgu, wy-
w życiu społecznym oraz rodzinnym, może być jedną czerpanie się zasobów materialnych, nieuleczalna
z przyczyn myśli samobójczych. Osoby, które rozpo- choroba i zaburzenia nastroju [11].
czynają życie w domach pomocy społecznej, znaj- Brakuje dokładnych danych dotyczących liczby sa-
dują się w nowych, obcych realiach. Przy współist- mobójstw w okresie starości, ponieważ ten fakt
niejących chorobach psychicznych narastają stany w przypadku osoby u kresu życia często jest trakto-
maniakalne i depresyjne. O osobach starszych czę- wany przez rodzinę, policję i lekarzy jako  naturalna
sto się mówi, że są niedołężne, zależne, wymagają śmierć ze starości . Ta  naturalna śmierć to czasa-
opieki. Tracą one role społeczne, zawodowe i rodzin- mi skutek zaprzestania jedzenia, odstawienia leków
ne. Osoba w starszym wieku często nie jest zauwa- lub ich celowego przedawkowania.
żana przez własną rodzinę, bywa ignorowana, alie- Według Marrisa (za [15]) wymienia się czynniki ryzy-
nowana, żyje niejako na jej marginesie. Z okresem ka zachowań samobójczych w okresie starości, któ-
starości wiąże się pogorszenie sprawności psychofi- re przedstawiono w tabeli 2.
zycznej. Często zauważa się u tych osób brak samo- Hołyst [3] twierdzi, że podłożem decyzji samobój-
akceptacji oraz spostrzeganie siebie jako jednostki czych są liczne, zazębiające się czynniki, wśród któ-
niezaradnej, niedołężnej, zależnej i potrzebującej rych wymienia między innymi: zaburzenia psychiczne,
opieki. Osoby w starszym wieku cierpią na depresję stres spowodowany niepowodzeniami życiowymi
i popełniają samobójstwa 2-krotnie częściej niż młodsi i trudnościami dnia codziennego, nieprawidłową oce-
pacjenci z tą samą chorobą. Dokonują one zazwy- nę swoich możliwości w realizacji celów, osamot-
czaj negatywnych bilansów życiowych, a ich codzien- nienie, kryzys uznanych wartości, niewłaściwe ukła-
nymi doświadczeniami są brak sprawności fizycznej, dy społeczne czy też, zwłaszcza w ostatnich latach,
męczliwość, choroba, brak środków finansowych, bardzo trudną sytuację materialną.
utrata (np. pracy, współmałżonka itp.) [17].
W literaturze przedmiotu [16] wykazuje się także Samobójstwa a depresja
związek między chorobami somatycznymi a zamia- Z depresją okresu starości ściśle się wiąże problem
rem popełnienia samobójstwa przez osoby starsze. samobójstw. Jak podaje Kołodziej [8], samobójstwa
Występuje liniowa zależność między schorzeniami so- w tym wieku są nie tylko częstsze niż w przypadku
matycznymi a prawdopodobieństwem popełnienia młodszych osób, ale także bardziej zdeterminowa-
samobójstwa, nawet po wykluczeniu zależności so- ne. Stosunek prób samobójczych do dokonanych
cjodemograficznych oraz chorób psychicznych. samobójstw w młodszym wieku wynosi 7:1, a u osób
Stwierdzane duże fluktuacje między rodzajem scho- w podeszłym wieku  prawie 1:1. U młodych osób
rzenia fizycznego i zamiarem popełnienia samobój- próby samobójcze często mają charakter manipula-
stwa sugerują znaczenie także innych mechanizmów cyjny, są sposobem zwrócenia uwagi otoczenia na
w decyzji o podjęciu próby suicydalnej, jak chociaż- siebie i swoje problemy. W podeszłym wieku moty-
by temperament oraz czynniki środowiskowe. wacja manipulacyjna jest znacznie rzadsza, a starsza
Warto w tym miejscu przedstawić wyniki badań prze- osoba rzeczywiście podejmuje próbę samobójczą, by
prowadzonych przez Quan i wsp. [18] w populacji umrzeć.
osób w wieku powyżej 65 lat. Potencjalni samobójcy Depresja predysponuje do podejmowania prób sa-
częściej chorowali na schorzenia somatyczne, takie mobójczych, zwłaszcza kobiety. Kobiety w podeszłym
jak: choroba nowotworowa, choroba niedokrwienna wieku bardzo ciężko przeżywają na przykład bezdziet-
serca, przewlekła choroba płucna, wrzody żołądka ność (zwłaszcza gdy była spowodowana bezpłodno-
oraz schorzenia prostaty. Największy odsetek star- ścią), syndrom  pustego gniazda , niespełnione na-
szych osób popełniających samobójstwo obejmował dzieje. Okres starości to czas utraty atrakcyjności
www.gp.viamedica.pl
85
Gerontologia Polska 2008, tom 16, nr 2
i niebezpieczny etap w życiu kobiety, który może pro- wynosił 15,7, a w 2000 roku już 17,1. W grupie osób
wadzić do prób samobójczych [1]. powyżej 60. roku życia występuje tendencja wzro-
W przypadku osób cierpiących na depresję pesymizm, stowa liczby aktów suicydalnych. Mężczyz
ni w okre-
negatywna ocena przyszłości, poczucie beznadziejno- sie póz
nej dorosłości popełniają samobójstwa częściej
ści, bezradności, ograniczenie i sztywność procesów niż kobiety w tej samej fazie życia. W poszczegól-
poznawczych, przekonanie o braku możliwości uzy- nych przedziałach wiekowych, w 5-letnich odstępach,
skania pomocy to wystarczające motywy do wyboru proporcje te wahają się w miastach w granicach 6
samobójstwa. Gdyby jednak było to do końca prawdą,  9/100 000 kobiet i 19 40/100 000 mężczyzn.
to każdy chory z depresją byłby samobójcą [15]. Na wsiach odpowiednie proporcje liczbowe kształ-
Depresja u starszych osób jest spowodowana przy- tują się w granicach 4 8/100 000 (kobiety) i 7 19/
czynami, które można zakwalifikować do 1 z 3 grup /100 000 (mężczyz
ni). To nowy trend, który z punk-
[19]: tu widzenia psychologicznego jest uwarunkowany
 przyczyny psychologiczne, na które składają się faktem, że w realiach współczesnej wsi powtarza się
cechy osobowości depresyjnej, pojawienie się ego- zespół czynników charakteryzujących miasta, do któ-
tyzmu starczego. Na ten stan znacząco wpływają rych należą: osłabienie więzi rodzinnych i sąsiedz-
samotność, utrata osób bliskich, utrata pozycji kich, poczucie izolacji, odosobnienia oraz postępu-
zawodowej i społecznej, beznadziejność, brak ce- jące procesy dezintegracyjne [1].
lów życiowych;
 przyczyny somatyczne  choroby układu serco- Poczucie rozpaczy
wo-naczyniowego, nadciśnienie tętnicze, miażdżyca, Erikson [20] wyprowadza negatywny biegun kryzysu
upośledzenie krążenia mózgowego, niedożywie- rozwojowego w okresie starości z lęku przed śmier-
nie, naturalne starzenie się ośrodkowego układu cią. To właśnie ten lęk najbardziej obnaża brak zdol-
nerwowego z procesami atrofii mózgu (następuje ności do integracji ego lub jej utratę. Doświadczenie
szybciej, tj. ok. 60. rż., u mężczyzn); emocjonalne, które towarzyszy temu stanowi, to roz-
 nawrót choroby jako przyczyna pogłębienia się pacz (despair). Należy podkreślić, że tego rodzaju
istniejącej już depresji. poczucie rozpaczy rzadko bywa wyrażane otwarcie.
Należy też pamiętać o tym, że myśli samobójcze naj- Jawna rozpacz dotyczy raczej szczególnych sytuacji,
częściej chorzy zgłaszają wcześniej, w różny sposób gdy ciągłość życia w okresie póz
nej dorosłości zosta-
 rzadko się zdarza, by pacjent podjął próbę samo- nie nagle naruszona (np. poprzez ciężką chorobę,
bójczą, uprzednio o tym nie komunikując. utratę współmałżonka itp.). Znacznie częściej do-
Okres starzenia to czas trudnych do zaakceptowania świadczenie rozpaczy związane z zakłóceniem pro-
i przezwyciężenia zmian, z których najważniejsze to cesu integracji ego ukrywa się pod postacią wielu
stopniowy spadek kondycji, śmierć najbliższych i utra- małych rozgoryczeń, mizantropii czy też stałego nie-
ta dotychczasowej pozycji społecznej. Pojawiające się zadowolenia z siebie, z innych ludzi, otoczenia czy
w tym kontekście u osób w póz
nym okresie życia instytucji. Wówczas osoba starsza zachowuje się tak,
poczucie zagubienia, bezradności, degrengolady jakby niemal nic ją nie cieszyło. Pozornie nie rozpa-
może wywoływać myśli i tendencje samobójcze. cza, ale ciągle narzeka. Niezależnie od postaci,
w jakiej doświadczenie rozpaczy się ujawni, to zawsze
Wskaz
niki samobójstw w grupie Polaków wyraża ono  poczucie, że czas jest krótki  zbyt krótki,
w starszym wieku aby usiłować zacząć inne życie lub wypróbowywać
Uwzględniając dane demograficzne z Polski i rosnącą inne drogi do integracji (& ), co oznacza, że swój
liczbę osób w starszym wieku, należy rozpatrywać własny i jedyny cykl życia nie zostaje zaakceptowany
problemy geriatryczne i gerontologiczne z uwzględ- jako ostateczny [20].
nieniem wszystkich problemów gerontologii społecz- A zatem negatywny biegun kryzysu rozwojowego
nej, a także zwrócić uwagę na zachowania autode- w okresie starości można określić jako pułapkę wy-
strukcyjne w tej grupie wiekowej, zwłaszcza że liczba nikającą z tendencji do życiowej syntezy. Polega ona
zgonów samobójczych w Polsce w grupie osób po- na tym, że skłonność do życiowego bilansu może
wyżej 60. roku życia w ostatnich latach stale wzra- sprawić, że dana osoba dostrzeże fakty, które nie
sta zarówno w miastach, jak i na wsiach. pozwolą zaakceptować swojego aktualnego stanu,
Tendencję wzrostową obserwuje się przede wszyst- a jednocześnie wywoła świadomość, iż jest za póz
-
kim na terenach wiejskich, gdzie współczynnik sa- no, żeby coś zmienić lub naprawić. Dając się wcią-
mobójstw na 100 000 mieszkańców w 1990 roku gnąć w pułapkę takiego odczuwania, człowiek ska-
www.gp.viamedica.pl
86
Katarzyna Baumann, Problem aktów samobójczych wśród osób w starszym wieku
zuje się na stałe niezadowolenie czy wręcz rozpacz. Podsumowanie
W skrajnym przypadku jednostka funkcjonuje tak, jak- Strach przed utratą pozycji w społeczeństwie i w ro-
by stoczyła się na najniższy szczebel rozwojowy wi- dzinie, poczucie niższości, powstanie nowych sytu-
talności i była pozbawiona podstawowej siły  nie- acji życiowych często stanowią podstawowe czynni-
zbędnej do życia nadziei. ki ryzyka podjęcia próby samobójczej przez osoby
w starszym wieku. Nagła zmiana stanu cywilnego
Znaczenie zasobów osobistych seniorów (śmierć partnera życiowego), niespodziewane osa-
Życie we współczesnym świecie dostarcza wielu motnienie, poczucie izolacji, nieporadność w życiu
przyjemnych doświadczeń i wydarzeń, ale także sy- codziennym, strach przed samotnością  to kolejne
tuacji trudnych, stresowych i traumatycznych. Przy- czynniki wpływające na ryzyko aktu samobójczego
nosi straty, takie jak: śmierć bliskich, utrata pracy u osób w podeszłym wieku. Alkohol i choroby psy-
(przejście na emeryturę), wolności, dóbr material- chiczne to także istotne czynniki ryzyka suicydalnego
nych, zawody miłosne, pogorszenie i utratę zdro-  zdarza się, że seniorzy piją alkohol w celu ułatwie-
wia, rozstania, przemijanie. Egzystencja w świecie nia podjęcia decyzji lub dokonania aktu samobójstwa.
to walka o przetrwanie, o lepszy standard, sukces, Występowanie problemu samobójstw jest dla społe-
środki do życia, przezwyciężenie sytuacji konflikto- czeństwa ponurym przypomnieniem, że nie udało
wych zarówno w życiu osobistym, jak i zawodo- się mu sprawić, aby dla wszystkich jego członków
wym. Wreszcie, współczesny świat naraża niektóre życie miało dużą wartość.
osoby na przeżycie skrajnych wydarzeń  trauma- Zaskakuje fakt, że dopiero od niedawna zaczęto pod-
tycznych, urazowych, przekraczających miarę zwy- chodzić do samobójstw z należytą powagą  jako do
kłych ludzkich cierpień. Może to być udział w wojnie, ludzkiego problemu zasługującego na naukowe zain-
trzęsieniu ziemi, padnięcie ofiarą gwałtu, pobyt teresowanie i humanitarną troskę. Najlepszą drogą do
w więzieniu, obozie koncentracyjnym, uczestnictwo zmniejszenia liczby przypadków autodestrukcji może
w katastrofie, nagła utrata bliskich, doznanie po- być powszechna edukacja społeczeństwa. Może to być
ważnych obrażeń ciała, nabyta niepełnosprawność pierwszy krok w stronę budowy społecznego systemu
czy też sytuacja bezpośredniego zagrożenia życia. chroniącego osoby zagrożone samobójstwem. Powin-
Reakcje wielu osób na to zmaganie się ze światem no się rozpowszechniać umiejętność rozpoznawania
są dramatyczne (kryzys psychiczny, przewlekły stres, symptomów presuicydalnych oraz sposoby właściwe-
zespół stresu pourazowego, rozwój uzależnień, za- go reagowania. Należy szerzyć wrażliwość na proble-
chowania samobójcze itp.). Jednak zarówno potocz- my pojedynczego człowieka i pomóc zrozumieć, że
na obserwacja, jak i wyniki badań naukowych wska- każda osoba ma prawo czuć się zagubiona i smutna,
zują, że przeżywanie trudnych konfrontacji lub spo- a wina za taki stan nie leży po jej stronie.
tkań ze światem może prowadzić do wystąpienia Zdaniem autorki niniejszej pracy, aby zmniejszyć liczbę
różnorodnych zaburzeń, choć nie jest to regułą. osób zamierzających popełnić samobójstwo, należy
Przeciwnie, istnieją osoby, u których traumatyczne uświadamiać społeczeństwo na temat tego zjawiska.
zdarzenia uruchamiają zamiast rozpaczy i poddania Byłby to wielki krok w kierunku pomocy osobom obar-
się wolę życia oraz nadzwyczajną odporność [21, 22]. czonym myślami samobójczymi. Społeczeństwo było-
Być może warto się zapoznać z niektórymi czyn- by bardziej uwrażliwione na różne zachowania jedno-
nikami pośredniczącymi w konfrontacji ze świa- stek, dzięki czemu mogłoby właściwie reagować. Jak
tem, zwanymi zasobami osobistymi. Problematy- dotąd bowiem, w opinii społecznej winna jest zawsze
ce zasobów osobistych we współczesnej psycho- osoba cierpiąca, której zarzuca się pasywność, aliena-
logii zdrowia poświęcono wiele miejsca, widząc cję i brak wkładu w życie grupowe. Uważa się, że przez
w nich czynniki sprzyjające zdrowiu i jakości życia swój egoizm dostrzega ona tylko własne cierpienie
jednostki. W licznych badaniach potwierdzono i poszukuje rozwiązań korzystnych wyłącznie dla siebie.
pozytywne znaczenie następujących zasobów oso- Samobójstwo, zwłaszcza wśród osób starszych, to
bistych: wsparcie społeczne, poczucie własnej zjawisko, którym należy się zajmować na bieżąco,
wartości (poziom samooceny), poczucie własnej ponieważ ciągłe zmiany geopolityczne, ekonomiczne
skuteczności, poczucie koherencji, optymizm, czy kulturalne wpływają na rozwój osobowości jednost-
przekonanie o sprawowaniu osobistej kontroli ki, co powoduje, że zmieniają się między innymi przy-
oraz odporność indywidualna. czyny aktów samobójczych oraz wiek samobójców.
www.gp.viamedica.pl
87
Gerontologia Polska 2008, tom 16, nr 2
Streszczenie
Wydłużające się życie ludzkie oznacza między innymi konieczność uwzględniania potrzeb, uczuć i poglądów
osób starszych. W niniejszym opracowaniu zaprezentowano problemy związane z aktami samobójczymi osób
w starszym wieku, cechy predysponujące te osoby do podjęcia takiego czynu oraz wskaz
niki samobójstw
w grupie starszych osób w Polsce. Opisano również zespół presuicydalny i typy samobójstw, podkreślając zna-
czenie samotności i depresji u osób starszych oraz wiążąc je z aktami samobójczymi.
Gerontol. Pol. 2008; 16, 2: 80 88
słowa kluczowe: starość, samobójstwo, zespół presuicydalny, depresja, samotność
PIŚMIENNICTWO
1. Binczycka-Anholcer M.: Zachowania suicydalne osób w starszym 12. Rembowski J.: Samotność. Wydawnictwo Uniwersytetu Gdań-
wieku. Suicydologia 2005; 1: 77 87. skiego, Gdańsk 1992.
2. Nowa Encyklopedia Powszechna. PWN, Warszawa 2004. 13. Twardowska-Rajewska J.: Przeciw samotności. Uniwersytet im.
3. Hołyst B.: Samobójstwo  przypadek czy konieczność. PWN, Adama Mickiewicza w Poznaniu. Seria Psychologia i Pedagogi-
Warszawa 1983. ka, nr 126, Poznań 2005.
4. Radziwiłłowicz P.: Samobójstwo i próba samobójcza  impli- 14. Stokes G., Goudie F.: Working with dementia. Winslow Press
kacje kliniczne i psychologiczne. Psychologia Wychowawcza Ltd, Oxon 1999; 174 181.
1998; 426 437. 15. Pilecka B.: Samobójstwo wieku starszego. W: Piórkowski P. (red.):
5. James, R.K., Gilland, B.E.: Strategie interwencji kryzysowej. PARPA, Przemoc i marginalizacja. Patologie społecznego dyskursu.
Wydawnictwo Edukacyjne, Warszawa 2006. Wydawnictwo Akademickie  Żak , Warszawa 2004; 129 144.
6. Kołodziej W.: Zaburzenia psychiczne i ryzyko samobójstw u osób 16. Makara-Studzińska M., Turek R.: Samobójstwo w chorobach
w starszym wieku. W: Nowicka A. (red.): Wybrane problemy osób somatycznych. Suicydologia 2005; 1: 51 54.
starszych. Oficyna Wydawnicza  Impuls , Kraków 2006; 87 97. 17. Magierski R., Kłoszewska I.: Samobójstwa w wieku podeszłym.
7. Jakubik A.: Zaburzenia osobowości. Wydawnictwo PZWL, War- Wiadomości Psychiatryczne 2005.
szawa 1996. 18. Quan H., Arboleda-Florenz J., Fink G.H., Stuart H.L., Love E.J.:
8. Ringel E.: Gdy życie traci sens: rozważania o samobójstwie. Association between physical illness and suicide among the el-
Wydawnictwo  Glob , Szczecin 1987. derly. Soc. Psychiatry Psychiatr. Epidemiol. 2002; 37: 190 197.
9. Tucholska, S.: Ryzyko zachowań samobójczych osób starszych. 19. Horwath E., Johnson J., Klerman G.L., Weissman M.M.: Depres-
W: Stauden S., Marczuk, M. (red.): Starzenie się a satysfakcja sive symptoms as relative and attributable risk factors for first-
z życia. Wydawnictwo KUL, Lublin 2006; 133 143. -onset major depression. Arch. Gen. Psych. 1992; 49: 817 823.
10. Kokoszka A.: 55-letni mężczyzna po poważnej próbie samobój- 20. Erikson E.H.: Childhood and society. Vintage, Londyn 1995.
czej nie wyrażający zgody na hospitalizację na oddziale psychia- 21. Bishop G.: Psychologia zdrowia. Wydawnictwo Astrum, Wro-
trycznym ani na kontakt z rodziną. Opis przypadku. Medycyna cław 2000.
Praktyczna 2007; 5 22. Poprawa R.: Zasoby osobiste w radzeniu sobie ze stresem.
11. Osgood N.J.: Prevention of suicide in the elderly. J. Ger. Psych. W: Dolińska-Zygmunt G. (red.): Elementy psychologii zdrowia.
1991; 24: 293 306. Wydawnictwo UW, Wrocław 2001; 103 141.
www.gp.viamedica.pl
88