NOWA POLSZCZYZNA 3
podkreślmy  podświadomy  aspekt dzia-
łania językowego, choć pierwszy i najważniej-
szy w koncepcji, nie pozostaje jedynym celem
kształcenia. Towarzyszy mu wymiar interpre-
tacyjny, znajdujÄ…-
cy oparcie w pro-
Współpraca i odkrywanie
cesie współpracy
i odkrywania, a  ży-
wiący się codzienną wiedzą, doświadczeniem
uczniowskim. Bez dziecięcego pragmatyzmu,
zainteresowań i osobistego zaangażowania,
proces rozwojowy ma ograniczone, żeby nie
powiedzieć, nikłe szanse powodzenia. Dla dy-
HALINA MRAZEK*
daktyki kapitalne znaczenie miałaby wiedza,
odpowiadajÄ…ca na pytanie: na czym polega
uczenie się języka? Precyzyjniej rzecz ujmu-
Komunikacyjny
jÄ…c, jakie sÄ… zwiÄ…zki miÄ™-
dzy myśleniem a mową,
MyS
lenie a mowa
model nauczania
jakÄ… majÄ… naturÄ™? Nie-
dostępność tej wiedzy,
Rozwijanie języka dziecka
jak na razie, pozwala tylko na pośrednie wnios-
w klasach IV-VIII
kowanie. Stąd rodzą się też trudności w wy-
UmiejętnoS
ci i wiedza
ważaniu proporcji między tym, co stanowi ję-
zyk wewnętrzny (świadomość i kompetencja
językowa), a uzewnętrznioną jego postacią.
W hasło  rozwijanie języka dziecka wpisują
Wydaje się, że, jak dotąd, istnieje jeden spo-
się: progresywność, wzrost, poszerzanie za-
sób na odsłonięcie i  wejrzenie w kompeten-
chowań językowych odnoszone do konkretne-
cję i świadomość językową  aktywność mow-
go, pojedynczego ucznia.
na dziecka i jej charakterystyczne cechy. Moż-
Mowa tu zatem o dziec-
Najpierw dziecko
na wskazać dwa sposoby odsłaniania i roz-
ku jako odrębnej osobo-
wijania języka wewnętrznego: albo  wydobycie
wości. Naturalną koleją
mowy , czyli twórczość językowa samego
rzeczy czynniki psychologiczne, znaczÄ…ce je-
dziecka, albo sięganie do gotowego wzorca.
go rozwój intelektualno-emocjonalny, są tak
Te dwa sposoby wykorzystywane sÄ… w naszej
samo ważne, jak i teoria językoznawcza, będą-
koncepcji przemiennie.
ca podstawÄ… modelu dydaktycznego. Kolej-
Wprowadzanie tak zwa-
nymi sygnałami są:  umiejętności i wiedza , ko-
 Wiedza jasna
nej  wiedzy jasnej roz-
niecznie z zachowaniem takiej właśnie kolejnoś-
poczyna siÄ™ w chwili,
ci. Umiejętności to praktyka językowa1, pró-
gdy gotowy produkt-wypowiedz
(usłyszany,
bowanie zachowań językowych w coraz to in-
zapisany na taśmie lub utrwalony na piśmie)
nej konfiguracji, także na
wystÄ…pi w roli przedmiotu podlegajÄ…cego ob-
zróżnicowanym materia-
OsiÄ…ganie nawyku
serwacji i rozważaniom. Praktyka językowa
le; zawsze z myślą ulep-
jest tu koniecznością. Albo podejmuje się pró-
szania, usprawniania jÄ™-
by naśladowania wzorca, albo uczeń szuka
zyka dziecka, z wyraz
nÄ… tendencjÄ… do osiÄ…ga-
bardziej fortunnego zespołu środków wyrazu
nia przez nie nawyku. Ten zautomatyzowany,
dla ulepszenia własnej wypowiedzi.
Spośród możliwych modeli nauczania zde-
* Pracuje w Instytucie Filologii Polskiej WSP
cydowałyśmy o wyborze modelu komunikacyj-
w Krakowie. Współtworzy «To lubiÄ™.
nego. Dlaczego? Bo znajdują w nim połącze-
wychowanie językowe
4 NOWA POLSZCZYZNA
nie: psycholingwistyka, watny, intymny) z uwzględnieniem ta-
socjolingwistyka, prag- kich czynników, jak: płeć, wiek, stano-
Podstawy modelu
malingwistyka, teoria wisko;
komunikacji  ważne
usprawnianie mechanizmów systemo-
z dydaktycznego punktu widzenia2. Wymienio-
wych na wszystkich poziomach  od
ne dziedziny przełożone na komunikację szkol-
ortofonii, fonetyki, ortografii, poprzez
ną tworzą jedność, z całym bagażem koniecz-
fleksję, leksykę, frazeologię, aż po skład-
nej sztuczności warunków laboratoryjnych.
nię  ze zwracaniem szczególnej uwa-
Nie może to przecież być formuła identyczna
gi na te niedostatki, które mogą prowa-
z pozaszkolną, rodzinno-społeczną komunika-
dzić do zakłóceń w komunikacji i opacz-
cjÄ….
nego odczytywania intencji;
Co zatem tworzy pod- kształtowanie różnych typów wypowie-
stawę i buduje jakość dzi ustnych / pisemnych z pomocą stylis-
JakoS
ć nauczania
nauczania komunika- tycznych reguł; przekraczanie wypowie-
komunikacyjnego
cyjnego? dzenia (zróżnicowane typy składniowe)
i serii wypowiedzeń, w stronę spójności
1. Najważniejszą funkcją języka, choć jest on
tekstu (nawiązania międzyzdaniowe)
systemem strukturalnym, pozostaje dopro-
rozwijanie toku: informacyjno-sprawo-
wadzenie do skutku komunikacji.
zdawczego, opisujÄ…co-charakteryzujÄ…-
2. Za pomocą języka  czynimy rzeczy spo-
cego, wartościującego, dyskursywnego,
łeczne, operujemy więc nie znaczeniem
publicystycznego;
literalnym, dosłownym, ale znaczeniami
redagowanie aktów mowy / tekstów z wy-
funkcjonalnymi.
raz
nÄ… kompozycyjnie ramÄ… poczÄ…tku
3. Poprzez język wchodzimy w interakcje spo-
i końca;
łeczne i dla wyrażenia różnych zamiarów,
Å‚Ä…czenie wypowiedzi prostych (opowia-
intencji komunikacyjnych, posługujemy się
danie, dialog, relacja, opis, uzasadnie-
znaczeniami socjalnymi.
nie, ocena) w struktury złożone, z dąże-
4. W szkolnej komunikacji językowej celowe
niem do zachowania więzi wewnątrztek-
jest Å‚Ä…czenie nauczania naturalnego z labo-
stowych i międzygatunkowych;
ratoryjnym. Taka konfiguracja zapewnia
reagowanie na niektóre przejawy ma-
skoncentrowany kontekst do nauczania na-
nipulacji językowej (rzetelność / nierze-
turalnego (komunikowanie, porozumiewa-
telność, uczciwość / nieuczciwość, praw-
nie się uczniów między sobą, z nauczycie-
da / fałsz / kłamstwo, demagogia... itd.).
lem); także opanowywanie częściowych
Model komunikacyjny stwarza szansÄ™ na
nawyków i całościowych zadań z pomocą
łączenie nauczania podświadomego ze świa-
nauczyciela-instruktora.
domym. Åšwiadome
5. Praktykowanie funkcji komunikatywnej słu-
uczenie siÄ™-nau-
Nauczanie podS
wiadome
ży internalizacji systemu językowego po-
czanie to dostar-
i S
wiadome
przez repertuar umiejętności:
czanie stosownych
odtwarzanie, symulowanie, kreowanie
zasad, reguł, wyrażanych w metajęzyku. Trze-
ról;
ba godzić tę dwoistość. Ponieważ działania
porozumiewanie siÄ™  twarzÄ… w twarz
podświadome  nawyki nie przechodzą w fa-
i na odległość, także poprzez media;
zę świadomego, teorię, czyli wiedzę o języku,
nadawanie/odbieranie intencji komuni-
warto włączać tak i w takim momencie, by nie
kacyjnych w mowie i piśmie;
hamowała naturalnego
praktykowanie i rozumienie interakcyj- rozwoju języka. Dobra
Transmisja wiedzy
ności partnerskiej i społecznej (kontak- transmisja wiedzy, któ-
ty: oficjalny, półoficjalny, familiarny, pry- ra w naszej propozycji
wychowanie językowe
NOWA POLSZCZYZNA 5
jest wsparciem aktywności mownej dziecka, dują, symulują sytuacje rzeczywiste, doświad-
to rzemiosło (sztuka?) konieczne do opano- czane jako codzienność, także prawdopodob-
wania przez nauczyciela. Jest pochodną ne, możliwe do speł-
wszechstronnej obserwacji psycho-socjo-ling- nienia w życiu prywat-
Pobudzanie
wistyczej ucznia, śledzeniem jego wydolności nym i społecznym.
aktywnoS
ci mówienia
intelektualnej w kompleksie uwarunkowań Ujawniają posiadane
zewnętrznych. To najtrudniejsza, ale chyba umiejętności, ale też zdradzają kłopoty języ-
najbardziej znacząca profesjonalna umiejęt- kowe. W centrum uwagi są akty mowy jaw-
ność. Wychodzimy jej naprzeciw w poradni- ne intencjonalnie, a nadrzędnym celem 
kach. Uczulamy, by wystrzegać się unifikacji, poszukiwanie i odnajdywanie trafnych for-
algorytmów, masowej przeciętności. Zamiast muł werbalnych wobec sytuacji mówienia.
moralizowania podsuwamy takie materiały W celu udoskonalenia funkcji poznawczej pro-
podręcznikowe i tak różnicujemy zadania pod ponujemy rozwijanie  poprzez określenia 
względem trudności, by nauczycielowi ułatwić podmiotu i orzeczenia, przyjmując za najbar-
decyzję. Obudowa każdego ćwiczenia jest zna- dziej pojemne znaczeniowo zdanie pojedyn-
cząca. Intencjonalność posunięć omawiana cze rozwinięte. Wychodząc od schematu kto?
jest drobiazgowo w Książkach nauczyciela do co robi? z pomocą odpowiednich pytań (jaki?
poszczególnych klas. Nie uciekamy też od który? czyj? gdzie? itd.) ćwiczymy nawyko-
realizmu szkolnego, zakładając, że zakres wo zasady przyległości wyrazowej.
umiejętności ucz- W klasie V akcent pada na rozpozna-
niowskich będzie wanie okoliczności mówienia. Symulowane
Uczniowskie umiejętnoS
ci
różny, bo każdy u- sytuacje ukierunko-
czeń jest inny. Bę- wane są na cel mó-
Rozpoznawanie
dą tacy absolwenci szkoły podstawowej, któ- wienia (proszę, py-
okolicznoS
ci mówienia
rzy połączą w swych działaniach umiejętności tam o informację,
metajęzykowe z praktycznymi. Będą jednak przedstawiam się,
i tacy, dla których do końca edukacji na stop- obiecuję, życzę, radzę). Obserwacji podlega-
niu podstawowym barierą pozostaną spraw- ją zarówno wypowiedzi z intencją jawną,
ności wykonawcze. Dopóki te kłopoty nie zos- jak i ukrytą (tych drugich więcej w klasie V).
taną pokonane, trudno sobie wyobrazić ope- Eksponujemy reguły kulturowych zachowań,
ratywną świadomość teoretyczną. Istnieje cała zależne od typu kontaktu, ról pełnionych przez
gama przypadków pośrednich, także możli- współrozmówców oraz obyczajowości cechu-
wych, rozpiętych między jedną a drugą skraj- jącej wspólnotę kulturową. Tu rozwijamy pro-
nością. Programu szkoły podstawowej nie pro- blem  czytania w u-
jektujemy doktrynalnie i nie rozliczamy ucznia/ myśle i interpretowa-
 Czytanie w umyS
le
nauczyciela w sztywnych odstępach czasu. nia intencji współroz-
Natura przeobrażeń rozwojowych dziecka jest mówców4.  Tropienie
taka, że należy działać z umiarem i rozsąd- intencji zarówno motywuje, jak również sprzy-
kiem. W procesie kształcenia wyodrębniamy ja działaniom językowym transformacyjnym 
dwie fazy: pierwsza obejmuje klasy IV-VI, dru- objaśnianiu, analizie. Z zakresu struktury ję-
ga VII-VIII. Program rejestruje te założenia zyka, choć działać muszą wszystkie jego po-
pod hasłem Oczekiwane rezultaty3. ziomy, szczególną uwagą obejmujemy fleksję
Klasę IV traktujemy jako czas stałego i słowotwórstwo, wciąż jednak bez zabiegania
pobudzania aktywności mówienia z pomo- o wnioski abstrakcyjne, konieczność posłu-
cÄ… bodz
ców sytuacyjnych, wydobywanie giwania się terminami i stosowny metajęzyk.
z dziecka mowy i ożywianie jej. Dzieci  W zakresie składni inicjujemy ścieżkę oglądu
jeszcze w formie zabawowej  wpisują się formalnego, kierując działania uczniów w stro-
w rolę uczestników i widzów wydarzeń, naśla- nę przekształceń zdań pojedynczych w złożo-
wychowanie językowe
6 NOWA POLSZCZYZNA
ne  celowe i przyczynowe. Funkcjonalnie otwiera dziecko na funkcjonalne wymiary wy-
zdania te są ważne z uwagi na logikę rozu- powiedzi.
mowania. Formalnym składnikiem wspoma- W klasie VI szczególny nacisk położony
gającym pozostają spójniki, wskazujące na jest na odkrywanie w mechanizmie dialo-
więzi międzyzdaniowe w ramach zdania zło- gowym cech dyskursu
żonego. Nie uciekamy się do wykresów. Za- (rozumowanie, wniosko-
Odkrywanie cech
wanie, uogólnianie). Cel
biegi podporzÄ…dkowane sÄ… semantyce wypo-
dyskursu
wypowiedzi zostaje zwiÄ…-
wiedzi, treningowi umiejętności analitycznych,
zany z głębszym rozu-
polegajÄ…cych na  rozciÄ…ganiu odcinka myÅ›-
mieniem intencji. Na tę okoliczność świado-
lowego w celu uszczegółowienia, doprecyzo-
mie czerpiemy obficiej z systemowych zaso-
wania intencji nadawczych /odbiorczych.
bów. Przesuwamy punkt ciężkości ze sfery
W klasach IV, V powinności wobec sys-
praktyki na wiedzÄ™. Jako wsparcie pojawiajÄ…
temu spełniamy z dużą ostrożnością. Najbar-
się Refleksje nad językiem, umieszczane pod
dziej zależy nam na zdolności operacyjnej
ćwiczeniami. Ich miejsce wskazuje konieczną
zwiÄ…zanej z katego-
kolejność: ćwiczenie / ćwiczenia, obserwacja,
riami gramatyczny-
Kategorie gramatyczne wniosek. Owe refleksje Å‚Ä…czÄ… wiedzÄ™ z zakre-
mi. Uważamy, że są
su systemu i stylisty-
one fundamentem
ki. Taki punkt widze-
metajęzyka systemowego. Ich odróżnianie,
System i stylistyka
nia odzwierciedlajÄ…
rozumienie i nazywanie chcemy wyprowadzać
też Problemy i cele,
z licznych przykładów na poziomie wypowie-
umieszczane przy poszczególnych komenta-
dzi, w której znalazły swe zastosowanie. W tych
rzach do jednostek w Książce nauczyciela
dwu klasach przyswajanie nazw części mowy
(umiejętności systemowo-stylistyczne). Tak
wzmacniamy kolorowaniem. Dla ich wyodręb-
więc Refleksje nad językiem są integralną
nienia i rozumienia ważne są też pytania. Oby-
częścią szerszych, całościowych rozważań
dwa sposoby stopniowo prowadzą uczniów
nad tekstem, powstałym ze względu i dla po-
do uświadomienia zależności: wyraz okreś-
trzeb konkretnej sytuacji komunikacyjnej. W kla-
lany i określający. Budują świadomość se-
sie VI specjalnie skupiamy się na składni, ty-
mantycznej wartości związków wyrazowych,
pach orzeczeń i sposobach wyrażania pod-
opartych formalnie na różnych podstawach 
miotu. Oczywiście, proponujemy tylko niektóre
rzeczowniku lub czasowniku. Zamiast więc
problemy z zakresu systemu osiÄ…gajÄ…ce wy-
definicji poszczególnych części mowy, każde
miar stylistyczny, np. funkcja orzeczeń cza-
z pojęć wypełnione jest konkretnymi przy-
sownikowych, imiennych, modalnych, funkcja
kładami, z dbałością o porządkowanie poprzez
strony biernej, czasowników nieosobowych,
polecenia: podaj podobne wyrazy, sprawdz
,
równoważniki zdań w roli ujęć syntetycznych,
na jakie pytania odpowiadają, przywołaj inne
i inne. Coraz częściej odkrywamy z uczniami,
rzeczowniki / przymiotniki / czasowniki / przy-
że te same formalnie konstrukcje językowe
słówki / zaimki / liczebniki... itd. Takie postę-
pełnią różnorodne funkcje stylistyczne i od-
powanie przybliża rozu-
wrotnie: tÄ™ samÄ… funkcjÄ™ stylistycznÄ… mogÄ…
mienie pojęć, same zaś
pełnić różne pod względem formalnym kon-
Rozumienie pojęć
nazwy wejdą do słowni- strukcje językowe. Synonimika składniowa
ka ucznia wówczas, gdy
staje się ważnym narzędziem w kształtowaniu
dostatecznie dobrze zostanie wyćwiczony me- i rozwijaniu wariantowości stylistycznej. Pry-
chanizm operacyjny, wspomagany instrukta- mat funkcji poznawczej  wygląda zza faktów
żem nauczycielskim i komentarzami uczniow- i opinii .
skimi. Dwuletni okres wydobywania i ożywia- Klasa VII to pre-
Wiedza i przekonania
nia mowy ze znaczącą przewagą działań auto- zentowanie wiedzy
matyzujących, ale i z inspiracją interpretującą i przekonań inte-
wychowanie językowe
NOWA POLSZCZYZNA 7
lektualnych, moralnych w funkcji impre- nej kulturze. Skoro te odmiany języka i stylu
sywnej, nakłaniającej, perswazyjnej. Tym zdominowały polszczyznę, a media stają się
razem umiejętności opatrzone są kwalifika- wzorem umiejętności i poprawności języko-
cją: stylistyczno-systemowe. Oznacza to ko- wej, trzeba rozpoznawać te mechanizmy, od-
nieczność mierzenia się uczniów przede krywać intencje, ba-
wszystkim ze stylistycznym kształtem wypo- dać ich wartość ze
Etyka komunikacyjna
wiedzi. Zaplecze systemowe  czeka w pogo- względu na etykę ko-
towiu . Podtrzymuje- munikacyjną, bronić
my Refleksje nad ję- się przed łatwym zawierzaniem, kształtować
Refleksje językowe
zykiem wiążące sys- krytyczną postawę wobec  informacyjnej fali .
tem ze stylistyką. Sięganie do materiałów prasowych, bliskich
W wielu wypadkach uczeń już samodzielnie, młodzieży, traktujemy przede wszystkim jako
czasem przy pomocy nauczyciela uzupełnia je skuteczny chwyt motywacyjny, wzbudzanie
lub wyprowadza w całości i redaguje na pod- koniecznego zainteresowania, czynnik równo-
stawie obserwacji i analizy wykonanego za- ważący żmudne niejednokrotnie ćwiczenia
dania. Praktykowaniu mechanizmów stylis- laboratoryjne, potrzebne w treningu uczniow-
tycznych towarzyszą sprawności systemowo- skich umiejętności językowych. W wymiarze
normatywne. Przyjmując perspektywę sensów działań dydaktycznych to jeden z dowodów na
tekstowych, wydobywamy uwarunkowania de- Å‚Ä…czenie nauczania naturalnego z nawykowym,
cydujące o pojemności znaczenia: te wynika- laboratoryjnym.
jące z podstaw systemowych i te wypływające Kształceniu językowemu na poziomie
z upodobań, kreatywności, twórczości języko- szkoły podstawowej nadajemy nazwę 
wej, odciskające indywidualne piętno i zna- praktyka językowa. Chodzi bowiem o wyraz
nÄ…
czące osobniczy styl jego autora. Metaforyka sugestię i konieczność próbowania ról i języka
potoczna staje się istotnym składnikiem wypo- przez dziecko, wielokrotność przymiarek, tak
wiedzi. Ponieważ struktura sprawnościowa ma w zakresie ćwiczeń cząstkowych, jak i całoś-
charakter hierarchiczny, przewidywane są po- ciowych zadań; zawsze w poszukiwaniu naj-
wroty do umiejętności  niższych , gdy wymaga lepszych, dobrych lub co najmniej poprawnych
tego ulepszenie tekstu. zachowań językowych. Celem nadrzędnym
Klasa VIII to czas sumowania doświad- pozostaje funkcjonalność  rozwijanie zna-
czeń językowych uczniów na podstawie czeń tekstowych  poprzez obserwację, anali-
zadań łączących umiejętności z różnych zę, interpretację. Sku-
poziomów. Akty mowy / teczność treningu za-
SkutecznoS
ć treningu
gatunki wypowiedzi po- leży też od wartości
Sprostać funkcjom
trzebujÄ… realizacji kilku komentarzy, uwag
funkcji: informacyjnej, naprowadzajÄ…cych ze strony nauczyciela. Mu-
wartościującej i perswazyjnej. W płaszczyz
nie szą być fachowe, przewidujące skutek, który
stylistycznej odbijają je różne odmiany toku: po wykonaniu / korekcie dostrzeże sam uczeń.
informacyjno-sprawozdawczy, opisująco-cha- Dla ilustracji sięgnijmy po przykład:
rakteryzujący, oceniająco-wartościujący, dys-
NAUCZYCIEL: Rozwiń skrót myślowy, któ-
kursywny, publicystyczny. InspiracjÄ… dla dys-
rego użyłeś.
kusji, negocjacji, krytyki, oceny jest współczes-
UCZEC
działa.
ne życie kulturalne, społeczne  materiały
1. STARA SI
WYJAŚNIĆ, co to dla niego
pochodzące z mass mediów; dalej  teksty
znaczy, co chciał powiedzieć.
literackie oraz opracowania popularnonauko-
2. Zamiast ogólnika PRÓBUJE zbudować
we. Preferowanie materiałów prasowych wy-
np. zdanie rozwinięte, dwa zdania pojedyn-
nika z roli, jakÄ… publicystyka, dziedzina ko-
cze, zdanie złożone  dla precyzji myśli.
munikacji językowej, odgrywa we współczes-
wychowanie językowe
8 NOWA POLSZCZYZNA
3. Napisał / powiedział i ROZWAŻA, co nowe jakościowo przeobrażenia. Sięganie
osiągnął poprzez rozwinięcie. w głąb znaczeń stale objawia jakieś niedobory
i wciąż stawia nowe wyzwania. W Ćwiczeniach
4. PRÓBUJE wymienić wyraz / wyrazy,
językowych do poszczególnych klas znajduje
zmienić np. szyk po to, by precyzyjniej
się spory wachlarz zadań o różnym stopniu
się wyrazić.
trudności i możliwości usprawniania wielu me-
Z perspektywy komunikacji językowej
chanizmów. Nauczyciel, wiedząc czego po-
UCZEC
:
trzebujÄ… jego uczniowie, wybiera te najbardziej
1. Dookreśla, precyzuje intencje.
odpowiednie i pracuje w tempie dostosowa-
2. Buduje wypowiedzenie / wypowiedzenia nym do dziecięcych możliwości.
o określonych cechach składniowych. Nierozsądne byłoby uważać nauczanie
komunikacyjne za wariant jedyny i osta-
3. Rozwija i pogłębia znaczenie wyjściowe,
teczny. Jesteśmy jednak głęboko przekona-
rozkłada je na elementy znaczeniowe i po-
ne, że cechuje go duży stopień skuteczności.
rzÄ…dkuje zgodnie z systemowymi i norma-
Dowodem na to są rezultaty dzieci, które uczą
tywnymi regułami języka, bogaci leksykę,
się z naszych podręczników. Nauczycieli wspie-
budujÄ…c ciÄ…gi skojarzeniowe w polu seman-
ramy fachowym komentarzem w specjalnie
tycznym.
dla nich przeznaczonych książkach, wydawa-
4. Nabiera wprawy, ćwiczy logiczny tok bu-
nych do każdej klasy oddzielnie.
dowania wypowiedzi.
NAUCZYCIEL obserwuje ucznia, zasta-
nawia siÄ™:
1.Por. H. Mrazek, Praktyka językowa w szkole
podstawowej,  Nowa Polszczyzna 1997, nr 3.
1. Co dziecko robi już nawykowo, jakie umie-
2.Spośród wielu prac, które stanowiły inspirację
jętności ma zautomatyzowane?
do opracowania modelu dydaktycznego, na
2. Które umiejętności nadal wymagają auto-
szczególną uwagę zasługują: L. Wygotski, Myśl
matyzacji?
i mowa, Warszawa 1989; A. Janowski, Psycho-
logia społeczna a zagadnienie wychowania, Os-
3. Jaką świadomość językową przejawia u-
solineum 1980; E. Barnes, Nauczyciel i ucznio-
czeń?
wie. Od porozumiewania się do kształcenia,
Praktykowanie umiejętności stylistycznych
Warszawa 1988; A. Awdiejew, Pragmatyczne
odbywa siÄ™ przy wyraz
nej dominacji jednej,
podstawy interpretacji wypowiedzi, Kraków
podstawowej umiejętności. W wyniku porząd- 1987; A. Wierzbicka, Semiotyka i struktura tek-
stu, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1973;
kowania ciągów słów i segmentacji (podział na
I. Kurcz, Język a reprezentacja świata w umyśle,
zdania, akapity) powstają całostki myślowe
Warszawa 1988; Językowy obraz świata, pod
o narastajÄ…cych sensach. PodlegajÄ… one kilka-
red. J. Bartmińskiego, Lublin 1990; G. Lakoff,
krotnej weryfikacji semantycznej: na poziomie
M. Johnson, Metafory w naszym życiu, tłum.
zwiÄ…zku wyrazowego, na poziomie zdania, zes-
T. P. Krzeszowski, Warszawa 1988; Ćwiczenia
połu wypowiedzeń, w końcu na poziomie peł-
komunikacyjne w nauce języka obcego, pod
nej wypowiedzi. Ta wielostopniowość musi red. H. Komorowskiej, Warszawa 1988.
mieć ścisły związek z charakterem, rodzajem
3.Rejestr umiejętności: A. Po klasie VI uczeń
ćwiczeń podsuwanych uczniowi. Struktura umie...; B. Po klasie VIII uczeń umie samodziel-
nie to, co program wyszczególnia w bloku Ocze-
sprawnościowa wymaga, by każda umiejęt-
kiwane rezultaty po klasie VI oraz...; por. To lubiÄ™!
ność  wyższego rzę-
Program nauczania języka polskiego w szkole
du wynikała z opa-
podstawowej. Klasy IV-VIII, Wydawnictwo Edu-
Struktura umiejętnoS
ci
nowania umiejętnoś-
kacyjne, Warszawa-Kraków 1995, s. 18-20.
ci  niższych . Za-
4.Por. M.Carrithers, Dlaczego ludzie majÄ… kultury.
kres umiejętności językowych ucznia nie jest
Uzasadnienie antropologii i różnorodności spo-
prostą sumą umiejętności jednostkowych, to
łecznej, przekład: A.Tanalska-Dulęba, Warsza-
konfiguracja i różnorodność, pozwalające na
wa 1994.
wychowanie językowe