WYBRANE ZAGADNIENIA Z PSYCHIATRII SDOWEJ I ORZECZNICTWA NIEZDOLNOŚCI DO PRACY PSYCHIATRIA SDOWA W PROCESIE KARNYM Psychiatria sądowa zajmuje się rozpatrywaniem zaburzeń psychicznych na potrzeby wymiaru sprawiedliwości z punktu widzenia przepisów prawa. Podczas wykonywania swych zadań biegły psychiatra napotyka na wielorakie problemy, które wynikają zarówno ze specyfiki psychiatrii sądowej, jak i rodzaju zlecanych przez Sąd lub prokuraturę zadań. Najczęściej zlecanymi zadaniami są: Ocena stanu zdrowia psychicznego sprawcy czynu karalnego w okresie jego dokonywania, Ocena poczytalności, Ocena zagrożenia dla porządku prawnego w przypadku pozostawania na wolności sprawców niepoczytalnych lub o poczytalności ograniczonej w stopniu znacznym. C.D. PSYCHIATRIA SDOWA Zagadnienia dotyczące oceny poczytalności regulowane są w treści art. 31 KK, który w: ż 1 mówi: Nie popełnia przestępstwa, kto z powodu choroby psychicznej, upośledzenia umysłowego lub innego zakłócenia czynności psychicznych, nie mógł w czasie czynu rozpoznać jego znaczenia lub pokierować swoim postępowaniem . ż 2 mówi: Jeżeli w czasie popełniania przestępstwa zdolność rozpoznania znaczenia czynu lub kierowania postępowaniem była w znacznym stopniu ograniczona, sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary . ż 3 mówi: Przepisów ż 1 i 2 nie stosuje się, gdy sprawca wprawił się w stan nietrzezwości lub odurzenia powodujący wyłączenie lub ograniczenie poczytalności, które przewidywał albo mógł przewidzieć . C.D. PSYCHIATRIA SDOWA Niepoczytalność może być następstwem: Choroby psychicznej, Upośledzenia umysłowego, lub innego zakłócenia czynności psychicznych, np. w wyniku zatrucia, upicia alkoholowego, odurzenia środkami narkotycznymi lub innymi, osłabienia związanego z pokwitaniem, menopauzą i.t.p. Skutki owego stanu mogą dotykać sfery intelektu lub woli i muszą występować w chwili czynu. Niepoczytalność wywołuje w psychice sprawcy utratę zdolności rozpoznania znaczenia czynu lub niemożność pokierowania swoim postępowaniem. Warunkiem odpowiedzialności karnej jest poczytalność sprawcy. Pełna niepoczytalność, o której traktuje ż 1 wyłącza przestępczość czynu z uwagi na brak winy; nie stoi jednak na przeszkodzie stosowaniu środków zabezpieczających zabroniony czyn został bowiem popełniony. 1 z 5 C.D. PSYCHIATRIA SDOWA Poczytalność ograniczona umniejsza winę sprawcy nie wyłączając przestępczości czynu. Gdy występuje w stopniu znacznym, może stanowić podstawę nadzwyczajnego złagodzenia kary. Ograniczenie poczytalności, o którym mowa w ż 2, może być następstwem przyczyn wymienionych w ż 1. Znaczny stopień ograniczenia poczytalności ma wpływ na karalność w przypadkach poważniejszych przez możliwość stosowania nadzwyczajnego złagodzenia kary, w innych zaś sytuacjach w ramach sędziowskiego wymiaru kary (art. 53). Nadzwyczajne złagodzenie kary ma charakter fakultatywny, co jednak nie może oznaczać dowolności; zależy bowiem od całokształtu okoliczności związanych z popełnionym czynem i odnoszących się do osoby sprawcy. C.D. PSYCHIATRIA SDOWA Kodeks wyłącza stosowanie zasad określonych w ż 1 i ż 2 w wypadku wprowadzenia się przez sprawcę w stan odurzenia, wyłączającego lub ograniczającego jego poczytalność (alkohol, narkotyki), lecz kodeks nie zawiera tu żadnych ograniczeń mogą to być zatem i inne środki - ż 3. Przewidywał albo mógł przewidzieć sformułowanie to, stanowiące warunek stosowania ż 3, dotyczy stanu niepoczytalności (ż 1) lub poczytalności ograniczonej (ż 2), nie zaś skutków postępowania w takim stanie. Ścisłe rozumienie tego przepisu zakłada, że oskarżyciel każdorazowo powinien udowodnić sprawcy zawinienie w tym zakresie, tzn. to, że przystępując do zażycia środka odurzającego przewidywał lub co najmniej mógł przewidzieć, że odurzy się w stopniu ograniczającym lub wyłączającym poczytalność. ż 3 nie ma jednak zastosowania w wypadku popełnienia przestępstwa w stanie psychozy alkoholowej, ani też upojenia patologicznego, które jest uważane za krótkotrwałą psychozę i występuje niezwykle rzadko, powodując nagłe zmienienie świadomości. Podobnie należy traktować upojenie na podłożu patologicznym. C.D. PSYCHIATRIA SDOWA Zagadnienia związane z poważnym niebezpieczeństwem dla porządku prawnego omawiają art. 94 KK i art. 95 KK. Art. 94 ż 1 - Jeżeli sprawca w stanie niepoczytalności określonej w art. 31 ż 1 popełnił czyn zabroniony o znacznej społecznej szkodliwości i zachodzi wysokie prawdopodobieństwo, że popełni taki czyn ponownie, sąd orzeka umieszczenie sprawcy w odpowiednim zakładzie psychiatrycznym . ż 2 Czasu pobytu w zakładzie psychiatrycznym nie określa się z góry; sąd orzeka zwolnienie sprawcy, jeżeli jego dalsze pozostawanie w zakładzie nie jest konieczne . ż 3 Sąd może zarządzić ponowne umieszczenie sprawcy określonego w ż 1 w odpowiednim zakładzie psychiatrycznym, jeżeli przemawiają za tym okoliczności wymienione w ż 1 lub w art. 93; zasądzenie nie może być wydane po upływie 5 lat od zwolnienia z zakładu . C.D. PSYCHIATRIA SDOWA Praktyka wskazuje, że w przypadkach psychoz, głębokiego upośledzenia umysłowego, czy głębokiego otępienia oceny poczytalności biegłych są na ogół zgodne. 2 z 5 Rozbieżności ocen, często prowadzące do powoływania coraz to nowych biegłych mają miejsce najczęściej wtedy, gdy sprawca zwykle bardzo ciężkiego przestępstwa trafia do badania właśnie w związku z dokonaniem go i zaistnieniem wątpliwości co do jego stanu psychicznego w tym momencie, a tym samym co do poczytalności. Dotyczy to: stanów ostrych upić alkoholem, których obraz, głębokość i przebieg wykracza poza ramy upicia zwykłego, upić alkoholem u sprawców przejawiających jakieś odchylenia psychiczne, które usposabiają do nieprzeciętnej reakcji na alkohol, stany silnych afektów wywołanych nagłym bodzcem lub długotrwałą stymulacją traumatyzującą , zwłaszcza jeżeli sprawca znajduje się w stanie nietrzezwości oraz stany długotrwałego nadużywania alkoholu, w których rozbieżności mogą dotyczyć zarówno rozpoznań, jak i przy zgodnym rozpoznaniu różnic w ocenie poczytalności. C.D. PSYCHIATRIA SDOWA Badanie katamnestyczne pacjentów internowanych wykazują, że z uwagi na charakter dokonywanych czynów najbardziej niebezpieczni dla porządku prawnego są chorzy na schizofrenię, w których globalnej przestępczości najwyższy odsetek stanowią czyny przeciwko życiu i zdrowiu oraz powtarzania tych niebezpiecznych czynów. Internowani z rozpoznaniem zaburzeń osobowości dokonują globalnie największej ilości czynów przestępczych, a po opuszczeniu szpitala najszybciej wracają do zachowań antyspołecznych, ale odsetek czynów szczególnie niebezpiecznych jest w tej grupie najniższy. Pośrednią pozycję zajmują sprawcy z rozpoznaniem alkoholizmu przewlekłego; wykazujący zaburzenia psychotyczne stanowią znaczne zagrożenie dla życia i zdrowia, zaś nie wykazujący takich zachowań dokonują więcej czynów przestępczych niż psychotycy, ale mniej czynów wysoce niebezpiecznych. Przedstawione problemy są najczęściej występującymi w związku z wykonywaniem podstawowego, najczęściej zlecanego w postępowaniu karnym zadania dla biegłych psychiatrów. C.D. PSYCHIATRIA SDOWA Podstawowe problemy opiniowania sądowo-psychiatrycznego w procesach cywilnych. Prawo cywilne normuje stosunki majątkowe i osobiste zachodzące między obywatelami państwa. Art. 8 KC stanowi, że każdy człowiek od chwili narodzenia ma zdolność prawną, przy czym art. 11 stwierdza, że pełną zdolność do czynności prawnych nabywa się z chwilą uzyskania pełnoletniości . Art. 10 KC stanowi, że pełnoletnim jest osoba, która ukończyła 18 r. ż. Zdolność do czynności prawnych oznacza świadome i zgodne z przepisami prawnymi zachowanie się człowieka, wyrażające wolę ustanowienia, zmiany lub zniesienia stosunku prawnego. Każda czynność prawna zawiera w sobie oświadczenie woli. Jako czynność prawną rozumiemy np. zawarcie umowy, ofertę, zapłatę długu, wypowiedzenie umowy i.t.p. Czynność prawną może podjąć osoba fizyczna, posiadająca zdolność do czynności prawnych, całkowitą lub przynajmniej częściową. C.D. PSYCHIATRIA SDOWA W PROCESACH CYWILNYCH Art. 12 KC stanowi, że nie mają zdolności prawnych osoby, które nie ukończyły 13 r. ż. Oraz osoby ubezwłasnowolnione całkowicie. Art. 13 3 z 5 ż 1 KC stanowi, że osoba, która ukończyła 13 r. ż. może być ubezwłasnowolniona całkowicie, jeżeli w skutek choroby psychicznej, upośledzenia umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności uzależnienia od alkoholu lub narkotyków, nie jest w stanie kierować swym postępowaniem. ż 2 stanowi, że dla ubezwłasnowolnionego całkowicie ustanawia się opiekę, chyba, że pozostaje on jeszcze pod władzą rodzicielską . Czynność prawna dokonana przez osobę, która nie ma zdolności do czynności prawnych, jest nieważna art. 14 ż 1 KC. Ograniczoną zdolność do czynności prawnych mają małoletni, którzy ukończyli 13 r. ż. Oraz osoby ubezwłasnowolnione częściowo art. 15 KC. Art. 16 KC ż 1 stanowi, że osoba pełnoletnia może być ubezwłasnowolniona częściowo z powodu choroby psychicznej, upośledzenia umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności uzależnienia od alkoholu lub narkotyków, jeżeli stan tej osoby nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz potrzebna jest pomoc do prowadzenia jej spraw. ż 2 mówi, że dla osoby ubezwłasnowolnionej częściowo ustanawia się kuratelę.ż C.D. PSYCHIATRIA SDOWA W PROCESACH CYWILNYCH Kolejnym zagadnieniem w procesach cywilnych jest określenie świadomego działania i wyrażenia woli w sprawach ważności testamentu. Sprawy te regulują m. in. art. 944 i 945 KC, w których najistotniejsze dla biegłego psychiatry jest: Art. 944 ż 1 sporządzić i odwołać testament może tylko osoba mająca pełną zdolność do czynności prawnych. Art. 945 ż 1 testament jest nieważny, jeżeli został sporządzony w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli. Ponieważ testament ogłasza się po śmierci spadkodawcy, zadanie biegłego psychiatry jest szczególnie trudne. Ocenić on może stan zdrowia psychicznego testatora jedynie na podstawie zeznań osób stykających się z nim bezpośrednio w okresie sporządzania testamentu. Opinie biegłych w sprawach testamentowych bywają subiektywne, gdyż przeważnie strony procesowe są zainteresowane materialnie. Spadkodawcy są przeważnie w okresie pisania testamentu ludzmi starymi, schorowanymi, chwiejnymi emocjonalnie, podatnymi na sugestię. Dużą pomoc dla biegłego może stanowić dokumentacja medyczna testatora. Można wykonać też opinię alternatywną. C.D. PSYCHIATRIA SDOWA Podstawowe problemy opiniowania sądowo-psychiatrycznego w procesach objętych kodeksem rodzinnym i opiekuńczym. Kodeks rodzinny i opiekuńczy również w niektórych przypadkach dopuszcza możliwość korzystania przez sąd z opinii biegłego psychiatry. 4 z 5 Art. 12 KRiO: ż 1 nie może zawrzeć małżeństwa osoba dotknięta chorobą psychiczną albo upośledzeniem umysłowym. Jeżeli jednak stan zdrowia lub umysłu takiej osoby nie zagraża małżeństwu ani zdrowiu przyszłego potomstwa i jeżeli osoba taka nie została ubezwłasnowolniona całkowicie, sąd może jej zezwolić na zawarcie małżeństwa. ż 2 z powodu choroby psychicznej albo upośledzenia umysłowego jednego z małżonków można żądać unieważnienia małżeństwa przez każdego z małżonków. ż 3 nie można unieważnić małżeństwa z powodu choroby jednego z małżonków po ustaniu tej choroby. Prawo stoi na stanowisku, że sam fakt choroby psychicznej lub upośledzenia umysłowego nie może być przyczyną rozwodu, a jedynie skutki pod postacią całkowitego i trwałego rozkładu małżeństwa. Biegły musi w opinii wypowiedzieć się co do wpływu choroby na rozkład pożycia małżeńskiego. C.D. PSYCHIATRIA SDOWA Art. 11 ż 1 KRiO określa podstawy pozbawienia rodziców władzy rodzicielskiej. Rażące zaniedbania obowiązków rodzicielskich wobec dziecka lub nadużywanie władzy występuje często u rodziców chorych psychicznie (schizofreników, zaburzonych osobowościowo i uzależnionych od alkoholu lub narkotyków). Sąd w takich wypadkach wzywa biegłych psychiatrów celem oceny głębokości i trwałości demoralizacji obojga lub jednego z rodziców. PODSTAWOWE PROBLEMY ORZECZNICTWA W SPRAWACH ODSZKODOWAC I RENT Orzecznictwo w tych sprawach może być wykonywane dla sądów karnych dotyczących następstw urazów, zatruć, błędów w sztuce lekarskiej, chorób zawodowych i.t.p. Ogólnie rzecz biorąc chodzi o procentowe ustalenie uszczerbku na zdrowiu. Biegli muszą się wypowiedzieć, czy uszkodzenie lub rozstrój mają charakter trwałego kalectwa, czy też spowodowały następstwa, które trwają powyżej lub powyżej 7 dni. Ekspertyzy psychiatryczne wydawane są też dla ZUS i PZU. Biegli oceniają związek schorzeń z warunkami pracy zawodowej czy też przebytym urazem głowy. 5 z 5