Iwona Aazarczyk pedagog szkolny ZABURZENIA FUNKCJI PSYCHOFIZYCZNYCH, ICH OBJAWY I KONSEKWENCJE DLA OPANOWANIA UMIEJTNOŚCI SZKOLNYCH Lubimy robić rzeczy, z którymi dobrze sobie radzimy. Podobnie lubią uczyć się te dzieci, którym nauka nie sprawia trudności. Jeśli napotykają przeszkody, częściej zniechęcają się do podejmowania kolejnych prób. Warunkiem sukcesu szkolnego jest opanowanie bazowych umiejętności szkolnych: czytania (a więc i mówienia), pisania (grafomotoryki) i liczenia, które angażują cały zespół podstawowych funkcji psychofizycznych: słuchową, artykulacyjną, wzrokowo przestrzenną, motoryczną. Ich nie zaburzone działanie zapewnia prawidłowy przebieg nauki pisania i czytania. Zwrócić warto wiec uwagę na sposób działania funkcji psychofizycznych, aby uniknąć pogłębiania trudności uczniów, opierając proces ich uczenia się na nieprawidłowościach ale wykorzystywać inne, sprawnie działające i ćwiczyć zaburzone. I. Percepcja słuchowa Prawidłowa percepcja słuchowa zależy od tego jak działa: słuch fizjologiczny, słuch fonematyczny (umiejętność rozróżniania dzwięków mowy), pamięć słuchowa wyrazów (tzn. wzorców słuchowych wyrazów) i umiejętność kojarzenia wzorców słuchowych z odpowiednimi pojęciami oraz umiejętności rozszyfrowywania związków występujących między wyrazami w zdaniu, która umożliwia rozumienie znaczenia poszczególnych wyrazów oraz treści całej wypowiedzi. Zaburzenia percepcji słuchowej: Umiejętności szkolne, w których Symptomy zaburzeń percepcji słuchowej widoczne jest występowanie zaburzeń Zniekształcenia pisowni, niekiedy zlepki liter . Zniekształcenia w dyktandzie wyrazów tak, że stają się niemożliwe do czytania. Trudności w pisaniu wyrazów ze zmiękczeniami, dwuznakami, głoskami tracącymi dzwięczność (zamiana głosek dzwięcznych na bezdzwięczne: w-f, b-p, g-k) oraz w różnicowaniu i-j. Kłopoty w odróżnianiu samogłosek nosowych ą, ę od zespołów om, -on, Pisanie -em, -en. Trudności w analizie zdań na wyrazy, wyrazów na sylaby i głoski, łączenie przyimków z rzeczownikami (np. wklasie, nastole), opuszczanie końcówek i cząstek wyrazów, gubienie liter , zwłaszcza samogłosek . Przestawianie szyku dyktowanych wyrazów. W pisaniu ujawniają się często już przezwyciężone wady wymowy, szczególnie seplenienie , mylenie głosek syczących i szumiących (Salik zamiast szalik). Liczne przekręcenia i poprawki w zeszytach świadczą o tym, ze dziecko podczas pisania szczególnie ze słuchu pomaga sobie pamięcią wzrokową Szczególne trudności w różnicowaniu dzwięków mowy, co może powodować niewłaściwe ich wybrzmiewanie. Trudności w syntezie przeliterowanych dzwięków, w scalaniu ich w dzwiękową całość wyrazu. Trudności we właściwej intonacji czytanych treści. Błędy w czytaniu zamiana liter, omijanie ich, zamiana brzmienia, Czytanie nieprawidłowe odczytywanie całych wyrazów np. kordła zamiast kołdra. Trudności w zrozumieniu przeczytanej treści wynikające z błędów w czytaniu, jak i niewłaściwego rozumienia określeń słownych, głównie pojęć abstrakcyjnych. Hałas, a zwłaszcza rozmowy otoczenia mogą całkiem uniemożliwić czytanie. Trudności Trudności w nauce języków obcych, w uczeniu się pamięciowym występujące w (wiersze, słowa piosenek, ciągi słowne dni tygodnia, miesiące, innych tabliczka mnożenia) - łatwiej uczą się mając tekst przed oczami. przedmiotach Trudności w przyswajaniu materiału z gramatyki, w rozumieniu szkolnych dłuższych wypowiedzi słownych i pleceń nauczycieli Ćwiczenia doskonalące analizę i syntezę słuchową a) Ćwiczenia na materiale bezliterowym: 1. Rozpoznawanie dzwięków i szmerów, 2. Odtwarzanie przez dzieci słyszanego rytmu 3. Odtwarzanie struktur dzwiękowych na podstawie układów przestrzennych b) Ćwiczenia na materiale literowym: 1. Wyodrębnianie zdań w mowie, słów w zdaniach, zgłosek w słowach 2. Wyodrębnianie sylab w słowach 3. Podział wyrazów na sylaby 4. Podział wyrazów na sylaby i wyodrębnienie głosek w sylabie, rozpoznawanie sylab 5. Tworzenie wyrazów z sylab 6. Czytanie sylab otwartych i tworzenie z nich wyrazów przy zastosowaniu loteryjek obrazkowo- sylabowych i obrazkowo wyrazowych 7. Czytanie sylab i tworzenie nowych wyrazów za pomocą rebusów 8. Układanie zdań z sylab 9. Wybieranie i segregowanie przedmiotów oraz obrazków na podstawie dzwiękowych właściwości ich nazw 10. Tworzenie wyrazów z podanych głosek i ich zamiana 11. Różnicowanie dzwięczności 12. Wstawianie brakujących cząstek i liter wyrazów 13. Analiza zdania na wyrazy, sylaby, litery 14. Wykreślani, uzupełniani, przestawiani literowe i sylabowe 15. Rozwiązywanie zagadek 16. Krzyżówki, rebusy i teksty z lukami II. Percepcja wzrokowa i orientacja przestrzenna Warunkiem prawidłowego przebiegu procesu spostrzegania jest sprawny (pod względem anatomicznym i funkcjonalnym) analizator wzrokowy. Prawidłowa percepcja liter polega wymaga jednak nie tylko dokładnego spostrzegania i różnicowania kształtów, ale także położenia przestrzennego liter wobec siebie oraz usytuowania elementów wewnątrz listy. Duże znaczenie mają tu także ruchy całego ciała prowadzące do powstania danych kształtów, będące podstawą koordynacji wzrokowo ruchowej. Ruchy wykonywane początkowo pod kontrola wzroku przekształcają się we wrażenia kinestetyczne skoordynowane z postrzeganiem wzrokowym, dzięki czemu wstępny proces lateralizacji przechodzi w orientację ukierunkowaną. Zaburzenia percepcji wzrokowej i orientacji przestrzennej: Umiejętności szkolne, w których Symptomy zaburzeń percepcji wzrokowej i orientacji przestrzennej widoczne jest występowanie zaburzeń Trudności w przepisywaniu, pisaniu z pamięci i ze słuchu. W początkach nauki trudności z zapamiętywaniem kształtu liter, mylenie liter podobnych (a-o, a-ą, e-c, l-t, m-n, u-w) Mylenie liter różniących się położeniem w stosunku do osi pionowej (p-g, b-d) lub poziomej (w-m, n-u, d-g). Pomijanie drobnych elementów graficznych (kreseczki, ogonki ą i Pisanie ę). Odwracanie kolejności liter w wyrazach np. pan nap, wór rów. Litery wybiegające poza linie, nierówne, rozchwiane. Za duże lub za małe odstępy pomiędzy literami. Wolne tempo pisania. Błędy typowo ortograficzne wynikające z gorszej pamięci wzrokowej, stąd nieraz w jednym zdaniu prawidłowa i błędna forma zapisu tego samego wyrazu. Pisanie w niewłaściwych liniach. W początkach nauki trudności w kojarzeniu dzwięku z odpowiednim znakiem graficznym. Mylenie liter i wyrazów o podobieństwie graficznym (piłka pałka). Rozpoznawanie napisów po cechach przypadkowych (obrazki, układ strony), czytanie na pamięć , zgadywanie. Czytanie Przestawianie, opuszczanie liter nawet całych wyrazów. Bardzo wolne temp czytania i niechęć do czytania zwłaszcza głośnego, czytanie nierytmiczne. Rozumienie przeczytanej treści utrudnione ze względu na koncentrowanie się na technicznej stronie czytania. Gubienie się w tekście przez opuszczanie lub powtarzanie całego tekstu. Jakość czytania zależna od wielkości i wyrazistości druku. Szybko występuje zmęczenie. Trudności w rysowaniu i odwzorowywaniu kształtów geometrycznych, zwłaszcza z pamięci i wg wzoru. Rysunki ubogie o prymitywnych uproszczeniach. Mają uproszczoną, schematyczną formę, pozbawione s ą szczegółów. Rysowanie Zakłócone stosunki przestrzenne oraz proporcje elementów. Trudności w rozplanowaniu, w rozumieniu stosunków przestrzennych na obrazku. Kłopoty z poprawnym odtwarzaniem wzorów w układankach i mozaikach. Trudności w nauce: - geografii (wzrokowe ujmowanie stosunków przestrzennych na mapie, orientacja w stronach świata itp.) Trudności - geometrii (wynikające z kłopotów w różnicowaniu kształtów występujące geometrycznych, zakłóconej orientacji i wyobrazni przestrzennej np. na innych nad, pod, przed, obok, za, przy, na lewo, na prawo). Trudności w przedmiotach rozumieniu pojęć w tym względzie (przyswajanie werbalne). szkolnych Trudności w nauce języków nowe znaki pisarskie, mylenie liter o podobnym kształcie, i tych które mają ten sam obraz graficzny, ale inne brzmienie. Zeszyty obfitujące w poprawy błędów, dużo skreśleń, poprawek. Ćwiczenia doskonalące analizę i syntezę wzrokową oraz orientacje przestrzenną a) Ćwiczenia na materiale bezliterowym: 1. Rozpoznawanie obrazków i ich elementów 2. Dobieranie części do całego obrazka 3. Składanie obrazków z części 4. Wyszukiwanie braków na obrazku 5. Wyodrębnianie różnic między obrazkami pozornie identycznymi 6. Różnicowanie przedmiotów i figur 7. Ćwiczenia z rozpoznawaniem kształtów i kolorów 8. Ćwiczenia w układaniu dowolnych kompozycji 9. Układanie figur według podanego wzoru 10. Odgadywanie jakiego klocka brakuje 11. Zabawy typu Domino 12. Określanie położenia przestrzennego przedmiotów 13. Określanie położenia przedmiotów względem siebie 14. Chodzenie po dużych figurach geometrycznych 15. Porównywanie przedmiotów i obrazków różnej wielkości 16. Zabawy w zapamiętywanie obrazków lub przedmiotów obserwowanych przez określony czas 17. Gra rysunkowa Wyżej niżej 18. Zabawa w chowanego 19. Werbalizacja relacji przestrzennej 20. Odwzorowywanie układów wzrokowo przestrzennych 21. Różnicowanie elementów graficznych i rysunków 22. Odtwarzanie kształtów złożonych przez łączenie punktów lub zamalowywanie specjalnie oznaczonych pól 23. Malowanie rysunków konturowych b) Ćwiczenia na materiale literowym: 1. Wyszukiwanie takich samych liter i ich segregowanie 2. Lepienie z plasteliny lub układanie liter z drutu 3. Utrwalanie kształtu i położenia liter 4. Wyszukiwanie takich samych sylab i ich segregowanie 5. Krzyżówki sylabowe 6. Wyszukiwanie takich samych wyrazów i ich rozpoznawanie w tekście 7. Rozpoznawanie wyrazów uprzednio eksponowanych 8. Loteryjki wyrazowe 9. Podobieństwo między wyrazami 10. Segregowanie wyrazów III. Sprawność motoryczna O motoryce ogólnej ciała stanowi swoisty model ruchowy człowieka, wykształcony w czasie rozwoju. W jego skład wchodzą: postawa ciała, chód oraz ruch poszczególnych części ciała i obejmuje on ruch lokomocyjny (przemieszczanie się w przestrzeni całego ciała) i bezlokomocyjny (ruch poszczególnych części ciała, kończyn (ruch manipulacyjny), głowy, bez przemieszczania całego ciała w przestrzeni). Motoryka ciała zależy od sprawności czynnościowej układu wykonawczego ruchu (układ mięśni i kostno stawowy) i układu sterowniczego ruchu (struktury nerwowe), a zaburzenia są wynikiem nieprawidłowego funkcjonowania obydwu lub któregoś, z tych układów. Zaburzenia sprawności motorycznej: Czynności, w których Objawy ogólnej niezręczności Objawy zakłócenia motoryki widoczne ruchowej manualnej jest występowani e zaburzeń Mała aktywność ruchowa. Opóznienie w rozwoju praksji, brak Ogólna niezręczność ruchowa precyzji ruchów drobnych. Czynności i mała wyćwiczalność w Duże trudności z wykonywaniem codzienne, zakresie dużych ruchów prostych zadań. zabawowe i związana z zakłóceniami Z opóznieniem zdobywają sportowe. napięcia mięśniowego umiejętność samoobsługi, są mało Lekcje (napięcie nadmierne lub za samodzielne. wychowania małe). Codzienne czynności wykonują wolno fizycznego Brak koordynacji ruchów i niezręcznie, co powoduje, ze przy współdziałaniu różnych dorośli nie mając cierpliwości grup mięśniowych. wyręczają je. Trudności utrzymania Niechętnie budują z klocków. Gdyż równowagi przy staniu i ich budowle łatwo rozpadając się z skakaniu na jednej nodze i powodu wadliwej konstrukcji. innych ćwiczeniach Często psuja i niszczą zabawki gimnastycznych. oraz przedmioty codziennego Unikanie zabaw ruchowych. użytku. Zakłócenia koordynacji Często upuszczają przedmioty, nie wzrokowo ruchowej w chcą i nie lubią wycinać nożyczkami. zabawach i zadaniach, w Niewłaściwa koordynacja obu rąk których ruch odbywa się pod powoduje, ze dzieci chętnie kontrolą wzroku (rzut piłką, posługują się jedną ręką (druga gra w klasy) oraz raczej im przeszkadza). naśladowaniu Trudności przy zapinaniu guzików, demonstrowanego ruchu wiązaniu sznurowadeł, ubieraniu. Niechętne podejmowanie czynności manualnych. Brak precyzji ruchów, Mała precyzja ruchów dłoni i wzmożone napięcia mięśniowe palców, stąd zniekształcenia i współruchy. graficznej strony pisma, pismo Dzieci szybko zniechęcają nieczytelne, litery często Pisanie się, nie kończą pracy, mają wykraczają poza liniaturę. trudności z koncentracją Brak wiązania liter ze sobą. Wolne uwagi. tempo pisania. Nie nadążają za rówieśnikami Zeszyt niestaranne, pomazane, dużo w czasie klasówek i dyktand. skreśleń, poprawek. Nieprawidłowe trzymanie narzędzia pisarskiego (rodzice wielokrotnie układają rękę dziecka). Jak wyżej. Niezręcznie wycinają, szarpią Rysują niechętnie, nie papier (zle koordynują ruchy obu kończąc pracy nie mogą rąk). Rysowanie i wykazać zdolności Nadmierne napięcie mięśniowe inne zajęcia rysunkowych . powoduje zbyt silny nacisk plastyczne Prace robią wrażenie długopisu, łamanie kredek. niedbale wykonanych, Ruchy ręki są gwałtowne, mało ponieważ są często płynne, kanciaste , co powoduje, ze poplamione, podarte, w rysunkach przeważają linie proste pogniecione (mało lub brak linii falistych). Przy zbyt małym napięciu mięśniowym (co jest rzadziej spotykane) linie rysunku są nikłe, ledwie widoczne Ćwiczenia dla dzieci o opóznionym rozwoju ruchowym a) Ćwiczenia usprawniające motorykę ogólną: 1. Zabawy rzutne i zręcznościowe, 2. Biegi i skoki, 3. Zabawy i ćwiczenia rozluzniające napięcie mięśniowe 4. Ćwiczenia relaksacyjne 5. Zabawy na lokalizację i orientację w przestrzeni, b) ćwiczenia kształtujące zaburzoną sprawność manualną 1. Ćwiczenia rozmachowe 2. Ćwiczenia ruchliwości i sprawności palców IV. Lateralizacja Jednym z aspektów ruchowego rozwoju dziecka jest lateralizacja funkcjonalna dominacja jednej ze stron ciała, związana z dominacją jednej z półkul mózgowych. Najkorzystniejszą dla dziecka jest lateralizacja jednorodna prawo - lub lewostronna (zarówno ręka, noga jak i oko), zdarzają się jednak przypadki, gdzie lateralizacja jest niejednorodna, skrzyżowana (np. prawe oko, lewa ręka, prawa noga) powstaje wówczas problem współdziałania. Sytuacja, gdy jedna z kończyn dominuje, a druga z nią współpracuje oraz gdy oko i ręka dominują po tej samej stronie sprzyja wytworzeniu tzw. układu ręka oko, który jest podstawą koordynacji wzrokowo ruchowej, a więc wykonywania większości czynności manipulacyjnych i graficznych. Trudności w nauce, szczególnie w czytaniu i pisaniu, występują przede wszystkim u dzieci: z lateralizacją osłabioną (oburęczność, obustronność), z lateralizacją skrzyżowaną lub lewostronną. Zaburzenia procesu lateralizacji i jego objawy: Umiejętności szkolne, w których Zaburzenia procesu lateralizacji widoczne jest występowanie zaburzeń Mylenie liter o podobnych kształtach, ale o innym położeniu i kierunku, tzw. statyczne odwracanie liter (inwersja statyczna): b-d, p-b, u-n, w-m (podobnie jak w zaburzeniach funkcji wzrokowej i orientacji przestrzennej). Pisanie Dynamiczne odwracanie liter zmiana kolejności, przestawianie ich, błędne odtwarzanie liter. W początkach nauki, głównie przy lateralizacji skrzyżowanej może wystąpić pismo lustrzane, zwierciadlane odbicie symboli literowych i cyfrowych. Trudności związane z techniką pisania zniekształcenia graficznej strony pisma. Przestawienie liter i cząstek wyrazowych. Zmiana kolejności liter a nawet wyrazów. Opuszczanie całego wiersza. Wolne tempo czytania (szczególnie przy lewooczności) (pismo ma kierunek od lewej do prawej, a więc prawe oko powinno prowadzić ). Czytanie Odczytywanie wyrazów od prawej do lewej np. kos jako sok; do jak od, szczególnie gdy są krótkie i po odwróceniu zachowują sens. Odczytywanie cyfr w sposób zwierciadlany, np. 21 jako 12, 6 jako 9, co może być powodem błędów w liczeniu. Zmiany kierunku w rysunkach, często błędny kierunek Rysowanie odwzorowywania od prawej do lewej. W tym też kierunku kreślenie figur geometrycznych, szlaczków. Trudności Objawy podobne jak w zaburzeniach funkcji wzrokowej i orientacji występujące w przestrzennej uwidaczniające się na lekcjach geometrii i geografii. innych Zmiany kierunku w rysunkach z geometrii, słaba orientacja w przedmiotach schemacie własnego ciała rzutuje na błędne rozumienie instrukcji na szkolnych lekcjach wychowania fizycznego (np. zwroty) Opracowano na podstawie: Skibińska H.: Praca korekcyjno kompensacyjna z dziećmi z trudnościami w pisaniu i czytaniu, wyd. AB, Bydgoszcz 2001