Dynamiczna analiza rozwoju społ ek woj podkarpackiego(1)


Zeszyty
2005
Naukowe nr 669
Akademii Ekonomicznej w Krakowie
Wac"aw Nelec
Katedra Polityki Ekonomicznej
i Programowania Rozwoju
Andrzej Prusek
Katedra Polityki Ekonomicznej
i Programowania Rozwoju
Dynamiczna analiza rozwoju
spo"eczno-ekonomicznego
powiatów województwa
podkarpackiego oraz ich typizacja
1. Wst´p
Celem artykułu jest dynamiczna analiza taksonomiczna rozwoju społeczno-
-ekonomicznego powiatów województwa podkarpackiego w dwóch poziomach,
a mianowicie 1995 i 2001 r. Porównanie tych poziomów pokazuje rozwój społecz-
no-ekonomiczny, który dokonał się w tym okresie. Jednocześnie w celu ukazania
głównych, wewnętrznych determinant tego rozwoju przeprowadzono analizę naj-
ważniejszych aspektów rozwoju gospodarczego i społecznego w przekroju powia-
tów województwa podkarpackiego. Analiza ta ma na celu ukazanie wewnętrznej
struktury rozwoju społecznego i gospodarczego poszczególnych powiatów.
Integrując cechy typologiczne opisujące poszczególne aspekty rozwoju bada-
nych powiatów opracowano syntetyczną ocenę ich rozwoju społeczno-ekonomicz-
nego w badanych poziomach czasowych. Na podstawie tej syntetycznej oceny
przeprowadzono również typizację powiatów województwa podkarpackiego pod
względem poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego. Wyodrębnienie tych homo-
genicznych typów powiatów pozwala na opracowanie dla nich, dostosowanych do
ich wewnętrznych uwarunkowań, strategii rozwoju subregionalnego.
112 Wacław Nelec, Andrzej Prusek
2. Powiaty w nowym podziale administracyjnym kraju
Dnia 1 stycznia 1999 r. wprowadzono w Polsce zasadniczy trójstopniowy
podział terytorialny państwa. Podstawowe zasady ustrojowe, organizacyjne oraz
finansowe tych jednostek regulujÄ… odpowiednie ustawy1. Jednostkami zasadni-
czego trójstopniowego podziału terytorialnego państwa jest, obok 16 nowych,
samorządowych województw2, również 308 nowo utworzonych powiatów ziem-
skich i 65 powiatów grodzkich3.
Nowe powiatowe jednostki samorządu terytorialnego otrzymały znacznie
mniejsze prawa i obowiązki niż istniejące wcześniej gminy, tj. uposażono je
w niewielkie dochody własne oraz przekazano im do wykonania pewną część
zadań publicznych.
Uczyniono również następny krok w kierunku decentralizacji władzy w Polsce,
czego przejawem jest przekazanie znacznej części kompetencji i zadań publicznych
powiatom i samorządowym województwom. Zgodnie więc z zasadą pomocniczo-
ści, wszystkie sprawy lokalne, których nie mogą zrealizować gminy, w tym zwłasz-
cza zadania administracyjne z zakresu usług publicznych, które mają ponadgminny
zasięg przestrzenny, otrzymał do wykonania samorząd powiatowy.
Powiat stał się jednostką zasadniczego podziału terytorialnego, której miesz-
kańcy tworzą z mocy prawa lokalną powiatową wspólnotę samorządową. Przy-
należność do lokalnej wspólnoty samorządowej ma charakter powszechny i przy-
musowy. Powszechność oznacza szeroki krąg członków wspólnoty powiatowej,
wyznaczony przez fakt zamieszkiwania na określonym terytorium, w przeciwień-
stwie do samorządów zawodowych, gospodarczych o węższym kręgu członków,
złączonych w korporacje z tytułu wspólności zawodu lub interesu. Przymusowość
oznacza, że przynależność do wspólnoty samorządowej powiatu powstaje z mocy
prawa i trwa przez cały czas zamieszkiwania na terenie określonego powiatu.
Pozycja powiatu jako podmiotu zdecentralizowanej władzy publicznej, wiąże
się z wyposażeniem jej w samodzielność przy realizowaniu zadań publicznych. Ta
1
Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa, Dz.U. nr 91, poz. 576; Ustawa
z dnia 5 czerwca 1998 r. o administracji rządowej w województwie, Dz.U. nr 91, poz. 577; Ustawa
z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorzÄ…dzie powiatowym, Dz.U. nr 91 poz. 598; Ustawa z dnia 24 lipca
1998 r. o wprowadzeniu zasadniczego trójstopniowego podziału terytorialnego państwa, Dz.U.
nr 96, poz. 603; Ustawa o finansach publicznych [uchylajÄ…ca od 1 stycznia 1998 r. ustawÄ™ z dnia
5 stycznia 1991 r.  Prawo budżetowe] uchwalona przez Sejm dnia 5 listopada 1998 r.; Ustawa
o dochodach jednostek samorzÄ…du terytorialnego w latach 1999 i 2000.
2
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 7 sierpnia 1998 r.
3
Miasta na prawach powiatu, czyli jednostki samorządu gminnego, którym rozporządzenie
nadało również prawa powiatu. Są to miasta liczące więcej niż 100 000 mieszkańców oraz miasta,
które przestały być siedzibą wojewody z dniem 31 grudnia 1998 r.
Dynamiczna analiza rozwoju społeczno-ekonomicznego& 113
samodzielność przy realizacji zadań publicznych wykonywanych w ramach ustaw
należy do najistotniejszych cech modelu władzy lokalnej. Samodzielność powiatu
podlega ochronie sądowej i wyraża się w prawie do stanowienia aktów prawa
miejscowego, w tym statutu powiatu określającego jego ustrój.
Odrębność powiatu jako podmiotu władzy publicznej na płaszczyznie prawnej
wyraża się w posiadaniu osobowości prawnej, prawie do działania we własnym
imieniu i na własną odpowiedzialność. Te cechy są istotne dla podkreślenia cywil-
noprawnych aspektów pozycji prawnej powiatu.
Osobowość prawna powiatu daje mu prawo do uczestniczenia w obrocie gos-
podarczym na takich samych zasadach, jak inne podmioty gospodarcze; powiat
posiada mienie, może nim swobodnie zarządzać, może zaciągać zobowiązania,
osobowość publicznoprawna powiatu ma znaczenie nie tylko w sferze zarządu
mieniem, ale także w sferze publicznoprawnej.
Wprowadzenie trzech reform ustrojowych państwa w 1999 r. i rozpoczęcie pro-
cesu przekazywania odpowiedzialności za rozwój społeczno-gospodarczy kraju
władzom samorządowym województw i powiatów zapisze się bardzo pozytywnie
w historii Polski. Wzmocniły one i nasiliły procesy decentralizacji państwa oraz
wzorując się na programowaniu rozwoju regionalnego w UE zapoczątkowały
tworzenie strategii rozwoju regionalnego na wszystkich poziomach zarzÄ…dzania
wspólnotami mieszkańców, tj. na szczeblu podstawowym (gmina) oraz subregio-
nalnym (powiat) aż do szczebla samorządu wojewódzkiego. Przystosowywanie
się Polski do integracji europejskiej wymusiło również wznowienie planowania
rozwoju społeczno-gospodarczego na szczeblu centralnym, gdzie opracowywane
są narodowe plany rozwoju oraz liczne narodowe strategie rozwoju społeczno-
gospodarczego o charakterze sektorowym i problemowym (horyzontalnym).
Konieczność planowania przyszłego rozwoju w warunkach integracji europej-
skiej wynika również z tego, że te dokumenty planistyczne stanowią podstawę do
ubiegania się o współfinansowanie pewnych zadań określonych w tych planach
i programach ze środków UE.
Strategie rozwoju regionalnego i lokalnego, służące planowaniu rozwoju spo-
łeczno-gospodarczego danego obszaru w określonej perspektywie czasowej są
także niezbędnym warunkiem korzystania samorządów ze środków pomocowych
Unii Europejskiej i innych grantodawców.
114 Wacław Nelec, Andrzej Prusek
3. Dynamiczna analiza głównych aspektów rozwoju
społeczno-ekonomicznego powiatów województwa
podkarpackiego w poziomach 1995 i 2001 r.
3.1. Powiaty województwa podkarpackiego
W skład województwa podkarpackiego wchodzą 4 miasta grodzkie na prawach
powiatu oraz 20 powiatów ziemskich (vide rys. 1). Województwo podkarpackie
powstało z połączenia trzech dotychczasowych województw: krośnieńskiego, prze-
myskiego i rzeszowskiego oraz części województwa tarnobrzeskiego i tarnow-
skiego. Pomimo że przez ostatnie 25 lat, przed wprowadzeniem nowego podziału
Stalowowolski
Grodzki Tarnobrzeg
Niżański
Tarnobrzeski
Leżajski
Kolbuszowski
Lubaczowski
Mielecki
Przeworski
Aańcucki
Ropczycko-sędziszowski
Grodzki Rzeszów
Jarosławski
Dębicki
Rzeszowski
Strzyżowski Grodzki Przemyśl
Przemyski
Jasielski
Brzozowski
Grodzki Krosno
Krośnieński
Sanocki
Bieszczadzki
Rys. 1. Województwo podkarpackie z wyszczególnieniem powiatów
yródło: Urząd Marszałkowski województwa podkarpackiego.
Dynamiczna analiza rozwoju społeczno-ekonomicznego& 115
terytorialnego, obszary te rozwijały się oddzielnie, to dzięki wykształconym
uprzednio więzom można uznać, że posiadają one cechy typowe dla spójnego
regionu ekonomicznego. Wszystkie ziemie, które weszły do województwa pod-
karpackiego, mają ten sam profil rolno-przemysłowy, stąd też wynikają dla nich
wspólne problemy, istnieje poczucie wspólnoty tradycji i tożsamości kulturowej,
a przede wszystkim  funkcjonują w świadomości społecznej.
3.2. Cechy typologiczne stanowiÄ…ce podstaw´ do dynamicznej
analizy rozwoju społeczno-ekonomicznego powiatów województwa
podkarpackiego
Dynamiczne badania rozwoju społeczno-ekonomicznego powiatów wojewódz-
twa podkarpackiego oparto na 18 cechach typologicznych, pogrupowanych według
merytorycznych aspektów ich rozwoju (tab. 1).
W badaniach uwzględniono następujące aspekty rozwoju społeczno-ekono-
micznego:
I. Potencjał demograficzny powiatów i jego struktura.
II. Poziom rozwoju infrastruktury ekonomicznej i społecznej powiatów.
III. Poziom rozwoju gospodarczego powiatów.
IV. Poziom rozwoju społecznego powiatów.
Tabela 1. Cechy typologiczne obrazujące rozwój społeczno-ekonomiczny powiatów
województwa podkarpackiego w poziomach 1995 i 2001 r.
I. Potencjał demograficzny powiatów i jego struktura
1. Ludność w wieku produkcyjnym według faktycznego miejsca zamieszkania
2. Przyrost naturalny na 1000 ludności
II. Poziom rozwoju infrastruktury ekonomicznej i społecznej powiatów
3. Długość sieci gazowej rozdzielczej w tys. metrach na 100 km2 powierzchni
4. Długość sieci kanalizacyjnej w tys. metrach na 100 km2 powierzchni
III. Poziom rozwoju gospodarczego powiatów
III A. Stopień rozwoju średnich i dużych podmiotów gospodarczych
5. Podmioty gospodarcze o liczbie pracujących powyżej 50 osób
6. Podmioty gospodarki narodowej w przetwórstwie przemysłowym
III B. Poziom rozwoju turystyki w powiatach
7. Liczba miejsc noclegowych całorocznych na 1000 ludności
III C. Możliwości finansowe budżetów powiatów w zakresie rozwoju gospodarczego i społecz-
nego
8. Wartość wydatków budżetów powiatów i miast na prawach powiatu na 1 mieszkańca
9. Wartość brutto środków trwałych ogółem w podmiotach gospodarczych
10. Wielkość nakładów inwestycyjnych w podmiotach gospodarczych na 1 mieszkańca
116 Wacław Nelec, Andrzej Prusek
cd. tabeli 1
IV. Poziom rozwoju społecznego powiatów
IV A. Poziom zamożności społeczeństwa
11. Przeciętne wynagrodzenie brutto ogółem
IV B. Poziom rozwoju edukacji i wykształcenia ludności
12. Liczba uczniów szkół średnich na 1000 ludności
13. Odsetek ludności z wykształceniem wyższym
IV C. Poziom rozwoju ochrony zdrowia i opieki społecznej
14. Liczba lekarzy w powiatach na 10 tys. ludności
IV D. Stan i poziom ochrony środowiska
15. Udział obszarów chronionego krajobrazu w powierzchni ogółem
IV E. Poziom rozwoju kultury i sztuki
16. Liczba placówek bibliotecznych na 10 tys. ludności
yródło: opracowanie własne.
Przy doborze wskazników cząstkowych, czyli tzw. cech typologicznych,
uwzględniono zarówno kryteria merytoryczne, jak i formalno-statystyczne.
Właściwie dobrany zestaw cech powinien bowiem w możliwie dokładny sposób
opisywać badane zjawiska oraz w niewielkim stopniu dublować się w zakresie
wewnętrznej pojemności informacji. Końcowy zestaw cech typologicznych został
zredukowany do najistotniejszych i nisko skorelowanych cech.
3.3. Metody badał taksonomicznych i typologicznych
W dynamicznych badaniach rozwoju społeczno-gospodarczego poszczególnych
powiatów województwa podkarpackiego posłużono się taksonomiczną metodą
wzorca rozwoju Z. Hellwiga4, która konstruuje syntetyczny wskaznik rozwoju
zbudowany w oparciu o mierniki cząstkowe obrazujące poszczególne aspekty jego
rozwoju. Metoda ta okazała się bardzo użyteczna w badaniach regionalnych5.
4
Z. Hellwig, Zastosowanie metody taksonomicznej do typologicznego podziału krajów ze
względu na poziom ich rozwoju oraz zasoby i strukturę kwalifikowanych kadr,  Przegląd Staty-
styczny 1968.
5
Patrz: A. Prusek, Dynamiczna analiza typologiczno-prognostyczna społeczno-ekonomicz-
nych determinant rozwoju polskiego rolnictwa w przekroju regionów, Zeszyty Naukowe AE
w Krakowie, Kraków 1988, nr 273; A. Prusek, Kilka uwag metodologicznych dotyczących takso-
nomicznej metody różnic, Zeszyty Naukowe WSE w Krakowie, Kraków 1973, nr 64; A. Prusek,
Analiza poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego województwa podkarpackiego [w:] Strategia
rozwoju regionu podkarpackiego oraz wiodących sektorów jego gospodarki, WSGiZ w Mielcu,
 Studia Mieleckie , nr 1, Mielec 2001.
Dynamiczna analiza rozwoju społeczno-ekonomicznego& 117
Przyjęte do badań cechy typologiczne poddano standaryzacji zgodnie
z formułą:
xij  xj
tij =
Sj
gdzie:
tij  standaryzowane wartości j-tej cechy w i-tym powiecie,
xij  wartości empiryczne j-tej cechy w i-tym powiecie,

x j  średnia arytmetyczna j-tej cechy,
Sj  odchylenie standardowe j-tej cechy.
W wyniku przeprowadzonej standaryzacji wartości cech typologicznych
badanej zbiorowości obiektów otrzymano macierz standaryzowanych wartości
cech, przyjmujących wartości z przedziału od  3 do +3. Na bazie tych wystanda-
ryzowanych cech obliczono syntetyczne miary rozwoju społeczno-gospodarczego
powiatów województwa podkarpackiego, przy pomocy metody wzorca rozwoju
Z. Hellwiga i sporządzono rankingi powiatów dla każdego badanego aspektu roz-
woju. Syntetyczną miarę rozwoju powiatów obliczono jako syntetyczny wskaznik
taksonomicznej  odległości danego powiatu od teoretycznego wzorca rozwoju,
czyli powiatu najwyżej rozwiniętego według wzoru:
c
oi
di =1
c
przyjmujÄ…c:
m
c =
"(t  tij )2
oi oj
j = 1
c =c +2s
s c
gdzie:
di  syntetyczny wskaznik rozwoju,
tij  wartość standaryzowana cech wyjściowych (j-ta cecha dla i-tego powiatu),
t  standaryzowana wartość jednostki modelowej,
oj
c  średnia arytmetyczna taksonomicznych odległości,
s
s  odchylenie standardowe taksonomicznych odległości.
c
Metoda wzorca rozwoju Z. Hellwiga umożliwia, na podstawie obliczonych tak-
sonomicznych wskazników rozwoju, ustalenie rankingu powiatów województwa
podkarpackiego według stopnia ich rozwoju. Pozwalają na to wartości syntetyczne
wskazników rozwoju (di), które mieszczą się w przedziale 0 1.
118 Wacław Nelec, Andrzej Prusek
Delimitacja typów społeczno-ekonomicznych powiatów w województwie pod-
karpackim bazowała na rankingu powiatów z punktu widzenia poziomu rozwoju
społeczno-ekonomicznego. Granice między powiatami należącymi do różnych
typów wyznaczono na podstawie następującego kryterium:
ck = c + ns
c
gdzie:
ck  kryterium podziału,

c  średnia arytmetyczna taksonomicznych  odległości między badanymi
powiatami,
s  odchylenie standardowe taksonomicznych  odległości między badanymi
c
powiatami,
n  przyjmuje wartości z przedziału (1,3).
3.4. Dynamiczna ocena rozwoju potencjału demograficznego
powiatów województwa podkarpackiego w poziomach
lat 1995 i 2001
Potencjał demograficzny powiatów województwa podkarpackiego oceniono
na podstawie dwóch cech, z których pierwsza określa demograficzny potencjał
produkcyjny powiatów, a druga pokazuje przyrost naturalny ludności.
Ranking powiatów województwa podkarpackiego pod względem potencjału
demograficznego ilustrujÄ… wskazniki zamieszczone w tabeli 2, natomiast graficznÄ…
jego ilustracjÄ… jest rys. 2.
Tabela 2. Dynamiczna ocena rozwoju demograficznego powiatów województwa
podkarpackiego w latach 1995 i 2001
Wskaznik Lokata Wskaznik Lokata Wzrost lub
Powiaty województwa
Hellwiga w rankingu Hellwiga w rankingu spadek poziomu
podkarpackiego
w 1995 r. w 1995 r. w 2001 r. w 2001 r. rozwoju
Rzeszowski 0,478 20 0,603 1 0,126 wzrost
Dębicki 0,393 19 0,437 2 0,044 wzrost
Mielecki 0,339 18 0,353 3 0,015 wzrost
Krośnieński 0,320 17 0,349 4 0,029 wzrost
Tarnobrzeski 0,290 15 0,326 5 0,035 wzrost
Jarosławski 0,230 13 0,258 6 0,027 wzrost
Stalowowolski 0,278 14 0,251 7  0,027 spadek
Ropczycko-sędziszowski 0,216 12 0,249 8 0,033 wzrost
Jasielski 0,290 16 0,248 9  0,042 spadek
Leżajski 0,208 10 0,236 10 0,028 wzrost
Dynamiczna analiza rozwoju społeczno-ekonomicznego& 119
cd. tabeli 2
Wskaznik Lokata Wskaznik Lokata Wzrost lub
Powiaty województwa
Hellwiga w rankingu Hellwiga w rankingu spadek poziomu
podkarpackiego
w 1995 r. w 1995 r. w 2001 r. w 2001 r. rozwoju
Kolbuszowski 0,184 8 0,218 11 0,034 wzrost
Brzozowski 0,065 2 0,218 12 0,153 wzrost
Bieszczadzki 0,164 6 0,217 13 0,054 wzrost
Sanocki 0,123 5 0,211 14 0,088 wzrost
Lubaczowski 0,095 4 0,188 15 0,093 wzrost
Aańcucki 0,205 9 0,148 16  0,057 spadek
Przemyski 0,213 11 0,138 17  0,075 spadek
Przeworski 0,056 1 0,128 18 0,072 wzrost
Strzyżowski 0,094 3 0,106 19 0,012 wzrost
Niżański 0,180 7 0,058 20  0,122 spadek
yródło: opracowanie własne.
0,70
0,60
0,50
0,40
0,30
0,20
0,10
0,00
wskaznik Hellwiga w 1995 r. wskaznik Hellwiga w 2001 r.
Rys. 2. Poziom rozwoju demograficznego powiatów województwa podkarpackiego
w latach 1995 i 2001
yródło: opracowanie własne.
Dębicki
Sanocki
Jasielski
Leżajski
Mielecki
Niżański
Aańcucki
Przemyski
Przeworski
Jarosławski
Rzeszowski
Brzozowski
Krośnieński
Strzyżowski
Tarnobrzeski
Bieszczadzki
Lubaczowski
Kolbuszowski
Stalowowolski
Ropczycko-sędziszowski
120 Wacław Nelec, Andrzej Prusek
3.5. Dynamiczna ocena rozwoju infrastruktury techniczno-
-ekonomicznej i społecznej powiatów województwa podkarpackiego
w poziomach lat 1995 i 2001
Poziom rozwoju infrastruktury techniczno-ekonomicznej i społecznej powia-
tów określany był w badanych okresach przy pomocy dwóch cech typologicznych.
Pierwsza ocenia poziom rozwoju infrastruktury gazowej powiatów w przeliczeniu
na 100 km2 powierzchni, a druga przedstawia rozwój infrastruktury kanaliza-
cyjnej powiatów także w przeliczeniu na 100 km2 powierzchni. Ranking powia-
tów badanego województwa pod względem infrastruktury ilustrują wskazniki
zamieszczone w tabeli 3, natomiast graficznÄ… jego ilustracjÄ… jest rys. 3.
Tabela 3. Syntetyczna ocena poziomu rozwoju infrastruktury techniczno-ekonomicznej
i społecznej powiatów województwa podkarpackiego w latach 1995 i 2001
Lokata Lokata
Wskaznik Wskaznik Wzrost lub
Powiaty województwa w ran- w ran-
Hellwiga Hellwiga spadek poziomu
podkarpackiego kingu kingu
w 1995 r. w 2001 r. rozwoju
w 1995 r. w 2001 r.
Rzeszowski 0,973 1 0,992 1 0,020 wzrost
Aańcucki 0,452 4 0,955 2 0,504 wzrost
Krośnieński 0,495 3 0,785 3 0,290 wzrost
Jarosławski 0,416 9 0,677 4 0,261 wzrost
Przeworski 0,438 8 0,631 5 0,192 wzrost
Dębicki 0,593 2 0,604 6 0,011 wzrost
Brzozowski 0,254 16 0,514 7 0,260 wzrost
Leżajski 0,443 5 0,462 8 0,019 wzrost
Jasielski 0,349 12 0,457 9 0,108 wzrost
Mielecki 0,439 7 0,436 10  0,003 spadek
Tarnobrzeski 0,440 6 0,412 11  0,029 spadek
Strzyżowski 0,361 11 0,388 12 0,027 wzrost
Kolbuszowski 0,255 15 0,387 13 0,133 wzrost
Ropczycko-sędziszowski 0,252 17 0,379 14 0,127 wzrost
Przemyski 0,403 10 0,371 15  0,032 spadek
Niżański 0,265 14 0,354 16 0,089 wzrost
Sanocki 0,202 19 0,291 17 0,089 wzrost
Stalowowolski 0,334 13 0,284 18  0,050 spadek
Lubaczowski 0,209 18 0,184 19  0,024 spadek
Bieszczadzki 0,023 20 0,025 20 0,002 wzrost
yródło: opracowanie własne.
Dynamiczna analiza rozwoju społeczno-ekonomicznego& 121
1,00
0,90
0,80
0,70
0,60
0,50
0,40
0,30
0,20
0,10
0,00
wskaznik Hellwiga w 1995 r. wskaznik Hellwiga w 2001 r.
Rys. 3. Ocena poziomu rozwoju infrastruktury techniczno-ekonomicznej
i społecznej powiatów województwa podkarpackiego w latach 1995 i 2001
yródło: opracowanie własne.
3.6. Dynamiczna ocena rozwoju gospodarczego powiatów
województwa podkarpackiego w poziomach lat 1995 i 2001
Ocena rozwoju gospodarczego powiatów województwa podkarpackiego
w latach 1995 i 2001 oparta została na 6 cechach typologicznych reprezentujących
3 najważniejsze jego aspekty.
Stopień rozwoju średnich i dużych przedsiębiorstw w powiatach oceniono
na podstawie dwóch cech. Pierwsza określa liczbę podmiotów gospodarczych
o znacznych rozmiarach działalności, tj. o zatrudnieniu powyżej 50 osób, nato-
miast druga cecha przedstawia liczbę podmiotów gospodarczych w przetwórstwie
przemysłowym, które też z reguły są, w warunkach polskich, dużymi firmami.
Rozwój turystyki w powiatach województwa podkarpackiego estymowano
przy pomocy jednej cechy określającej liczbę miejsc noclegowych całorocznych
przypadających na 1000 ludności powiatu.
Możliwości finansowania swego rozwoju gospodarczego przez powiaty i jego
podmioty estymowano za pośrednictwem trzech cech typologicznych. Pierwsza
Dębicki
Sanocki
Leżajski
Jasielski
Mielecki
Niżański
Aańcucki
Przemyski
Przeworski
Jarosławski
Rzeszowski
Brzozowski
Krośnieński
Strzyżowski
Bieszczadzki
Tarnobrzeski
Lubaczowski
Kolbuszowski
Stalowowolski
Ropczycko-sędziszowski
122 Wacław Nelec, Andrzej Prusek
z nich określa możliwości budżetowe władz powiatowych. Druga poprzez war-
tość majątku trwałego gospodarki w powiecie jest wskaznikiem symptomem
określającym możliwości produkcyjne jego podmiotów gospodarczych. Trzecia
cecha omawia wielkość nakładów inwestycyjnych w powiecie w przeliczeniu na
1 mieszkańca.
Ranking powiatów województwa podkarpackiego pod względem rozwoju
gospodarczego ilustrujÄ… wskazniki zamieszczone w tabeli 4, natomiast graficznÄ…
jego ilustracjÄ… jest rys. 4.
Tabela 4. Syntetyczna ocena poziomu i dynamiki rozwoju gospodarczego powiatów
województwa podkarpackiego w latach 1995 i 2001
Lokata Lokata
Wskaznik Wskaznik Wzrost lub
Powiaty województwa w ran- w ran-
Hellwiga Hellwiga spadek poziomu
podkarpackiego kingu kingu
w 1995 r. w 2001 r. rozwoju
w 1995 r. w 2001 r.
Rzeszowski 0,434 1 0,849 1 0,415 wzrost
Krośnieński 0,317 3 0,496 2 0,179 wzrost
Mielecki 0,416 2 0,441 3 0,026 wzrost
Przemyski 0,231 8 0,416 4 0,185 wzrost
Tarnobrzeski 0,210 11 0,391 5 0,181 wzrost
Jasielski 0,234 7 0,362 6 0,128 wzrost
Stalowowolski 0,238 4 0,357 7 0,120 wzrost
Dębicki 0,237 6 0,318 8 0,082 wzrost
Sanocki 0,215 9 0,311 9 0,095 wzrost
Jarosławski 0,214 10 0,293 10 0,079 wzrost
Bieszczadzki 0,237 5 0,261 11 0,024 wzrost
Leżajski 0,164 12 0,254 12 0,090 wzrost
Aańcucki 0,161 13 0,247 13 0,086 wzrost
Lubaczowski 0,084 19 0,206 14 0,121 wzrost
Kolbuszowski 0,132 15 0,202 15 0,069 wzrost
Przeworski 0,101 16 0,201 16 0,099 wzrost
Ropczycko-sędziszowski 0,141 14 0,198 17 0,057 wzrost
Niżański 0,084 20 0,178 18 0,094 wzrost
Strzyżowski 0,096 17 0,174 19 0,078 wzrost
Brzozowski 0,086 18 0,173 20 0,088 wzrost
yródło: opracowanie własne.
Dynamiczna analiza rozwoju społeczno-ekonomicznego& 123
0,90
0,80
0,70
0,60
0,50
0,40
0,30
0,20
0,10
0,00
wskaznik Hellwiga w 1995 r. wskaznik Hellwiga w 2001 r.
Rys. 4. Ocena poziomu i dynamiki rozwoju gospodarczego powiatów województwa
podkarpackiego w latach 1995 i 2001
yródło: opracowanie własne.
3.7. Dynamiczna ocena rozwoju społecznego powiatów województwa
podkarpackiego w poziomach lat 1995 i 2001
Rozwój społeczny w przekroju powiatów województwa podkarpackiego został
określony przez 6 cech typologicznych reprezentujących 5 jego aspektów.
Poziom zamożności społeczeństwa estymowano za pośrednictwem przecięt-
nego wynagrodzenia brutto w gospodarce ogółem.
Rozwój sfery edukacji oraz poziom wykształcenia społeczeństwa oceniono za
pomocą dwóch cech. Pierwszy aspekt wyjaśnia cecha obrazująca liczbę uczniów
szkół średnich na 1000 ludności, natomiast drugi aspekt rozwoju edukacji określa
odsetek ludności z wykształceniem wyższym.
Rozwój ochrony zdrowia i opieki społecznej określono przy pomocy liczby
lekarzy w powiatach, w przeliczeniu na 10 tysięcy ludności.
Dębicki
Sanocki
Jasielski
Leżajski
Mielecki
Niżański
Aańcucki
Przemyski
Przeworski
Jarosławski
Rzeszowski
Brzozowski
Krośnieński
Strzyżowski
Tarnobrzeski
Bieszczadzki
Lubaczowski
Kolbuszowski
Stalowowolski
Ropczycko-sędziszowski
124 Wacław Nelec, Andrzej Prusek
Stopień ochrony środowiska naturalnego w powiatach województwa podkar-
packiego określono przy pomocy cechy obrazującej udział obszarów chronionego
krajobrazu w powierzchni ogółem.
Rozwój kultury i sztuki estymowano przez liczbę placówek bibliotecznych na
10 tysięcy ludności.
Ranking powiatów województwa podkarpackiego pod względem rozwoju spo-
Å‚ecznego ilustrujÄ… wskazniki zamieszczone w tabeli 5, natomiast graficznÄ… jego
ilustracjÄ… jest rys. 5.
Tabela 5. Dynamiczna ocena rozwoju społecznego powiatów województwa
podkarpackiego w poziomach lat 1995 i 2001
Lokata Lokata
Wskaznik Wskaznik Wzrost lub
Powiaty województwa w ran- w ran-
Hellwiga Hellwiga spadek poziomu
podkarpackiego kingu kingu
w 1995 r. w 2001 r. rozwoju
w 1995 r. w 2001 r.
Rzeszowski 0,344 5 0,672 1 0,328 wzrost
Krośnieński 0,415 1 0,573 2 0,158 wzrost
Leżajski 0,355 4 0,479 3 0,125 wzrost
Przemyski 0,325 8 0,458 4 0,132 wzrost
Bieszczadzki 0,388 2 0,455 5 0,067 wzrost
Tarnobrzeski 0,336 7 0,424 6 0,089 wzrost
Sanocki 0,339 6 0,420 7 0,081 wzrost
Dębicki 0,364 3 0,384 8 0,020 wzrost
Mielecki 0,223 13 0,323 9 0,099 wzrost
Przeworski 0,262 10 0,293 10 0,031 wzrost
Jarosławski 0,241 12 0,292 11 0,051 wzrost
Aańcucki 0,242 11 0,268 12 0,026 wzrost
Lubaczowski 0,116 17 0,249 13 0,133 wzrost
Stalowowolski 0,046 18 0,229 14 0,183 wzrost
Brzozowski 0,175 14 0,220 15 0,045 wzrost
Jasielski 0,166 15 0,208 16 0,042 wzrost
Ropczycko-sędziszowski 0,266 9 0,203 17  0,063 spadek
Kolbuszowski 0,163 16 0,200 18 0,037 wzrost
Strzyżowski 0,034 19 0,079 19 0,045 wzrost
Niżański 0,026 20 0,017 20  0,009 spadek
yródło: opracowanie własne.
Dynamiczna analiza rozwoju społeczno-ekonomicznego& 125
0,70
0,60
0,50
0,40
0,30
0,20
0,10
0,00
wskaznik Hellwiga w 1995 r. wskaznik Hellwiga w 2001 r.
Rys. 5. Dynamiczna ocena rozwoju społecznego powiatów województwa
podkarpackiego w latach 1995 i 2001
yródło: opracowanie własne.
4. Syntetyczna ocena rozwoju społeczno-gospodarczego
powiatów województwa podkarpackiego i ich typizacja
w latach 1995 i 2001
Syntetyczna ocena rozwoju społeczno-gospodarczego analizowanych powia-
tów województwa podkarpackiego została opracowana na podstawie wszystkich
16 cech typologicznych obrazujących różne aspekty rozwoju gospodarczego
i społecznego. Syntetyczny ranking powiatów województwa podkarpackiego pod
względem rozwoju społeczno-ekonomicznego ilustrują wskazniki zamieszczone
w tabeli 6, natomiast graficznÄ… jego ilustracjÄ… jest rys. 6.
Dębicki
Sanocki
Leżajski
Jasielski
Mielecki
Niżański
Aańcucki
Przemyski
Przeworski
Jarosławski
Rzeszowski
Brzozowski
Krośnieński
Strzyżowski
Bieszczadzki
Tarnobrzeski
Lubaczowski
Kolbuszowski
Stalowowolski
Ropczycko-sędziszowski
Tabela 6. Syntetyczna ocena poziomu i dynamiki rozwoju społeczno-gospodaczego powiatów województwa podkarpackiego
w latach 1995 2001
Wskaznik Wskaznik
Powiaty województwa podkarpac- Lokata w ran- Lokata w ran- Wzrost lub spadek poziomu
Hellwiga Hellwiga
kiego kingu w 1995 r. kingu w 2001 r. rozwoju
w 1995 r. w 2001 r.
Rzeszowski 0,422 1 0,739 1 0,317 wzrost
Krośnieński 0,333 2 0,495 2 0,162 wzrost
Tarnobrzeski 0,243 5 0,366 3 0,123 wzrost
Mielecki 0,320 3 0,365 4 0,045 wzrost
Przemyski 0,239 6 0,353 5 0,115 wzrost
Dębicki 0,292 4 0,347 6 0,055 wzrost
Leżajski 0,213 7 0,299 7 0,086 wzrost
Sanocki 0,196 10 0,294 8 0,098 wzrost
Jarosławski 0,210 8 0,286 9 0,076 wzrost
Jasielski 0,197 9 0,276 10 0,079 wzrost
Stalowowolski 0,157 13 0,264 11 0,108 wzrost
Aańcucki 0,182 12 0,245 12 0,063 wzrost
Bieszczadzki 0,196 11 0,245 13 0,049 wzrost
Przeworski 0,134 15 0,215 14 0,081 wzrost
Ropczycko-sędziszowski 0,156 14 0,186 15 0,031 wzrost
Brzozowski 0,084 17 0,185 16 0,100 wzrost
Kolbuszowski 0,120 16 0,184 17 0,064 wzrost
Lubaczowski 0,066 18 0,178 18 0,112 wzrost
Strzyżowski 0,064 19 0,116 19 0,052 wzrost
Niżański 0,055 20 0,088 20 0,033 wzrost
yródło: opracowanie własne.
126
Wacław Nelec, Andrzej Prusek
Dynamiczna analiza rozwoju społeczno-ekonomicznego& 127
0,80
0,70
0,60
0,50
0,40
0,30
0,20
0,10
0,00
wskaznik Hellwiga ogólnego poziomu rozwoju społeczno-ekonomicznego w 1995 r.
wskażnik Hellwiga ogólnego poziomu rozwoju społeczno-ekonomicznego w 2001 r.
Rys. 6. Zestawienie ogólnego wskaznika rozwoju społeczno-ekonomicznego powiatów
województwa podkarpackiego w latach 2001 i 1995
yródło opracowanie własne.
Delimitację subregionów województwa podkarpackiego w dwóch poziomach
czasowych, a mianowicie 1995 i 2001 r., przeprowadzono w oparciu o kryterium
Ck. Natomiast do dalszej dezagregacji subregionów na subtypy wykorzystano

ostrzejsze kryterium, a mianowicie Ck = c + 1S .
c
Charakterystykę homogenicznych subregionów społeczno-ekonomicznych
województwa podkarpackiego oparto na ocenach wypływających z profili zmien-
ności cech typologicznych w przekroju powiatów i subregionów województwa
podkarpackiego.
Dębicki
Sanocki
Leżajski
Jasielski
Mielecki
Niżański
Aańcucki
Przemyski
Przeworski
Jarosławski
Rzeszowski
Brzozowski
Krośnieński
Strzyżowski
Tarnobrzeski
Bieszczadzki
Lubaczowski
Kolbuszowski
Stalowowolski
Ropczycko-sędziszowski
Tabela 7. Typizacja powiatów województwa podkarpackiego pod względem poziomu rozwoju społeczno-ekonomicznego
w latach 1995 2001
Powiaty województwa Wskaznik Typizacja powiatów Powiaty województwa Wskaznik Typizacja powiatów
Nr Nr
podkarpackiego Hellwiga podkarpackiego Hellwiga
powiatu powiatu
subtypy typy subtypy typy
(według lokaty) w 1995 r. (według lokaty) w 2001 r.
16 Rzeszowski 0,422 I A 16 Rzeszowski 0,739 I A Powiaty
wysoko
Powiaty
7 Krośnieński 0,333 7 Krośnieński 0,495 I B
rozwinięte
I B
wysoko
11 Mielecki 0,320 20 Tarnobrzeski 0,366
rozwinięte
3 Dębicki 0,292 I C 11 Mielecki 0,365
II A
20 Tarnobrzeski 0,243 13 Przemyski 0,353
II A
13 Przemyski 0,239 3 Dębicki 0,347
8 Leżajski 0,213 8 Leżajski 0,299
4 Jarosławski 0,210 17 Sanocki 0,294
5 Jasielski 0,197 4 Jarosławski 0,286
II B
Powiaty Powiaty
II B
17 Sanocki 0,196 5 Jasielski 0,276
średnio średnio
1 Bieszczadzki 0,196 rozwinięte 18 Stalowowolski 0,264 rozwinięte
10 Aańcucki 0,182 10 Aańcucki 0,245
18 Stalowowolski 0,157 1 Bieszczadzki 0,245
II C
15 Ropczycko-sędziszowski 0,156 14 Przeworski 0,215 II C
14 Przeworski 0,134 15 Ropczycko-sędziszowski 0,186
II D
6 Kolbuszowski 0,120 2 Brzozowski 0,185
II D
2 Brzozowski 0,084 III A 6 Kolbuszowski 0,184
9 Lubaczowski 0,066 Powiaty 9 Lubaczowski 0,178
słabo
Powiaty
19 Strzyżowski 0,064 19 Strzyżowski 0,116 III A
III B
rozwinięte
słabo
12 Niżański 0,055 12 Niżański 0,088 III B
rozwinięte
yródło: opracowanie własne.
128
Wacław Nelec, Andrzej Prusek
Dynamiczna analiza rozwoju społeczno-ekonomicznego& 129
1,00
0,90
0,80
0,70
0,60
0,50
0,40
0,30
0,20
0,10
0,00
I
II III
potencjał i struktura demograficzna powiatów w 1995 r.
poziom rozwoju infrastruktury ekonomicznej i społecznej powiatów w 1995 r.
poziom rozwoju gospodarczego powiatów w 1995 r.
poziom rozwoju społecznego powiatów w 1995 r.
wskaznik Hellwiga ogólnego poziomu rozwoju społeczno-ekonomicznego powiatów w 1995 r.
Rys. 7. Profile zmienności poszczególnych aspektów społeczno-ekonomicznego rozwoju
powiatów województwa podkarpackiego na tle ogólnego wskaznika poziomu rozwoju
powiatów w 1995 r.
yródło: opracowanie własne.
Dębicki
Sanocki
Leżajski
Jasielski
Mielecki
Niżański
Aańcucki
Przemyski
Przeworski
Jarosławski
Rzeszowski
Brzozowski
Krośnieński
Strzyżowski
Tarnobrzeski
Bieszczadzki
Lubaczowski
Kolbuszowski
Stalowowolski
Ropczycko-sędziszowski
130 Wacław Nelec, Andrzej Prusek
1,00
0,90
0,80
0,70
0,60
0,50
0,40
0,30
0,20
0,10
0,00
I II III
potencjał i struktura demograficzna powiatów w 2001 r.
poziom rozwoju infrastruktury ekonomicznej i społecznej powiatów w 2001 r.
poziom rozwoju gospodarczego powiatów w 2001 r.
poziom rozwoju społecznego powiatów w 2001 r.
wskaznik Hellwiga ogólnego poziomu rozwoju społeczno-ekonomicznego powiatów w 2001 r.
Rys. 8. Profile zmienności poszczególnych aspektów rozwoju społeczno-ekonomicznego
powiatów województwa podkarpackiego na tle ogólnego wskaznika poziomu rozwoju
powiatów w 2001 r.
yródło: opracowanie własne.
5. Wnioski kołcowe
Przeprowadzona dynamiczna analiza rozwoju społeczno-ekonomicznego
powiatów województwa podkarpackiego pozwala na sformułowanie podanych
niżej wniosków syntetycznych.
Analiza poszczególnych aspektów rozwoju społeczno-ekonomicznego
powiatów województwa podkarpackiego w poziomach lat 1995 i 2001 wykazała,
Dębicki
Sanocki
Leżajski
Jasielski
Mielecki
Niżański
Aańcucki
Przemyski
Przeworski
Jarosławski
Rzeszowski
Brzozowski
Krośnieński
Strzyżowski
Tarnobrzeski
Bieszczadzki
Lubaczowski
Kolbuszowski
Stalowowolski
Ropczycko-sędziszowski
Dynamiczna analiza rozwoju społeczno-ekonomicznego& 131
że w większości badanych powiatów nastąpił wzrost ich syntetycznych wskazników
rozwoju społeczno-ekonomicznego.
Pod względem poszczególnych aspektów tego rozwoju dynamika rozwoju
powiatów była zróżnicowana.
W 2001 r. najwyższy poziom rozwoju demograficznego zanotowały subregiony
(miasta i powiaty) o charakterze miejskim: rzeszowski, dębicki, mielecki, kro-
śnieński, tarnobrzeski i jarosławski, przy czym niektóre powiaty zanotowały spa-
dek poziomu rozwoju demograficznego w stosunku do 1995 r. Do tych powiatów
należą: stalowowolski, jasielski, łańcucki, przemyski i niżański.
Pod względem poziomu rozwoju infrastruktury społeczno-ekonomicznej
powiatów w badanych latach nastąpił jej wzrost w większości powiatów, zwłaszcza
miejskich. Na tym tle spadek poziomu rozwoju infrastruktury w powiatach: miele-
ckim, tarnobrzeskim, przemyskim i stalowowolskim jest pewnym zaskoczeniem.
Analizując rozwój gospodarczy badanych powiatów, zauważyć można, że
w latach 1995 2001 nastąpił on we wszystkich powiatach, przy czym najsilniejszy
wzrost miał miejsce w samym powiecie rzeszowskim, a nieco słabszy w powia-
tach: krośnieńskim, mieleckim, przemyskim i tarnobrzeskim. Najniższym pozio-
mem rozwoju gospodarczego legitymujÄ… siÄ™ generalnie powiaty typowo rolnicze.
Biorąc pod uwagę rozwój społeczny powiatów województwa podkarpackiego,
zdecydowanym liderem jest subregion rzeszowski. W niektórych powiatach, tj.
w ropczycko-sędziszowskim i niżańskim, zanotowano w badanym okresie czasu
nawet spadek poziomu rozwoju społecznego.
W latach 1995 2001 nastąpił znaczny wzrost poziomu rozwoju społeczno-eko-
nomicznego powiatów, przy czym najsilniejszy miał miejsce w subregionie rze-
szowskim, nieco niższy był w powiatach krośnieńskim i tarnobrzeskim, a następ-
nie mieleckim i przemyskim. Do grupy najniżej rozwiniętych powiatów należały
w 2001 r. powiaty: niżański, strzyżowski, kolbuszowski, ropczycko-sędziszowski
i jasielski.
Przeprowadzone badania rozwoju społeczno-ekonomicznego powiatów woje-
wództwa podkarpackiego umożliwiły również ich typizację, czyli zdelimitowanie
typów powiatów wewnętrznie homogenicznych, w obu analizowanych okresach.
W latach 1995 2001 nastąpiła polaryzacja poziomów rozwoju powiatów
regionu podkarpackiego, czego dowodem jest zwiększenie różnicy między pozio-
mami rozwoju powiatów rozwiniętych i nierozwiniętych. Po drugie, w 2001 r.
wyodrębniła się wąska grupa dwóch powiatów, tj. rzeszowskiego i krośnieńskiego,
które tworzą typ o najwyższym poziomie rozwoju. W 1995 r. do tego typu nale-
żały cztery powiaty, czyli dodatkowo mielecki i dębicki. Oznacza to, że te dwa
powiaty relatywnie opózniły swój rozwój i należy je zaliczyć do drugiego typu
powiatów, tj. średnio rozwiniętych.
132 Wacław Nelec, Andrzej Prusek
W grupie powiatów średnio rozwiniętych, na podstawie przyjętych kryteriów
delimitacji, wyodrębnić można cztery subtypy powiatów różniące się poziomem
rozwoju. Najwyższym poziomem rozwoju w tym typie powiatów legitymują się:
tarnobrzeski, mielecki, przemyski i dębicki.
Najniższym poziomem rozwoju społeczno-ekonomicznego w województwie
podkarpackim legitymują się dwa powiaty, tj. niżański i strzyżowski, mimo że
również one zanotowały wzrost swego poziomu rozwoju. Niestety, wzrost ten był
znacznie słabszy niż pozostałych powiatów.
Zastosowana metodyka badań okazała się przydatnym narzędziem analizy roz-
woju społeczno-ekonomicznego powiatów oraz wewnętrznej jego struktury, a jej
wyniki sÄ… wiarygodne, mimo ograniczonego zasobu informacji statystycznej.
Literatura
Hellwig Z., Zastosowanie metody taksonomicznej do typologicznego podziału krajów
ze względu na poziom ich rozwoju oraz zasoby i strukturę kwalifikowanych kadr,
 PrzeglÄ…d Statystyczny 1968, z. 4.
Prusek A., Analiza poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego województwa podkarpac-
kiego [w:] Strategia rozwoju regionu podkarpackiego oraz wiodących sektorów jego
gospodarki, WSGiZ w Mielcu,  Studia Mieleckie , nr 1, Mielec 2001.
Prusek A., Dynamiczna analiza typologiczno-prognostyczna społeczno-ekonomicznych
determinant rozwoju polskiego rolnictwa w przekroju regionów, Zeszyty Naukowe
AE w Krakowie, Kraków 1988, nr 273.
Prusek A., Kilka uwag metodologicznych dotyczących taksonomicznej metody różnic,
Zeszyty Naukowe WSE w Krakowie, Kraków 1973, nr 64.
Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa, Dz.U. nr 91, poz. 576.
Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o administracji rządowej w województwie, Dz.U. nr 91,
poz. 577.
Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 o samorzÄ…dzie powiatowym, Dz.U. nr 91, poz. 598.
Ustawa z dnia 24 lipca 1998 o wprowadzeniu zasadniczego trójstopniowego podziału
terytorialnego państwa, Dz.U. nr 96, poz. 603.
Ustawa o finansach publicznych uchylajÄ…ca od 1 stycznia 1998 r. ustawÄ™ z dnia 5 stycznia
1991 r.  Prawo budżetowe  uchwalona przez Sejm dnia 5 listopada 1998 r.: Ustawa o
dochodach jednostek samorzÄ…du terytorialnego w latach 1999 i 2000. RozporzÄ…dzenie
Rady Ministrów z dnia 7 sierpnia 1998 r.
A Dynamic Analysis and Typology of the Socio-economic Development
of Powiats in the Podkarpackie Voivodship
The aim of this article is to conduct a dynamic taxonomic analysis of the socio-
economic development of powiats in the Podkarpackie Voivodship between 1995 and
2001. The difference in development levels at these two points in time shows the socio-
economic development of powiats that occurred during that period. At the same time, in
order to identify the chief, internal determinants of this development, the authors conduct
Dynamiczna analiza rozwoju społeczno-ekonomicznego& 133
an analysis of the most significant aspects of both economic and social development across
the powiats of the Podkarpackie Voivodship; in this way, they reveal the internal structure
of the social and economic development of individual powiats.
By integrating the typological characteristics that describe the various development
aspects of the examined powiats, the authors develop a synthetic assessment of their
socio-economic development in the period under analysis.
Based on this synthetic assessment, the authors also construct a typology of Podkar-
packie Voivodship powiats with respect to their level of socio-economic development, and
describe the changes in the level of development of each type of powiats.


Wyszukiwarka