MINISTERSTWO EDUKACJI NARODOWEJ Roman Pawlik Dobieranie środków strzałowych 711[02].Z3.03 Poradnik dla nauczyciela Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji Państwowy Instytut Badawczy Radom 2007 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego Recenzenci: dr in\. Janusz Makówka mgr in\. Jan Jureczko Opracowanie redakcyjne: mgr in\. Roman Pawlik Konsultacja: mgr in\. Gabriela Poloczek Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 711[02].Z3.03 Dobieranie środków strzałowych, zawartego w modułowym programie nauczania dla zawodu górnik eksploatacji podziemnej. Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 1 SPIS TREŚCI 1. Wprowadzenie 3 2. Wymagania wstępne 5 3. Cele kształcenia 6 4. Przykładowe scenariusze zajęć 7 5. Ćwiczenia 11 5.1. Materiały wybuchowe i środki strzałowe wykorzystywane w górnictwie podziemnym 11 5.1.1. Ćwiczenia 11 5.2. Obwody strzałowe 13 5.2.1. Ćwiczenia 13 5.3. Aadunki MW i otwory strzałowe 14 5.3.1. Ćwiczenia 14 5.4. Roboty strzałowe. Przechowywanie i gospodarowanie środkami strzałowymi 16 5.4.1. Ćwiczenia 16 6. Ewaluacja osiągnięć ucznia 17 7. Literatura 31 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 2 1. WPROWADZENIE Przekazuję Państwu Poradnik dla nauczyciela, który będzie pomocny w prowadzeniu zajęć dydaktycznych w szkole kształcącej w zawodzie technik górnictwa podziemnego. W poradniku zamieszczono: - wymagania wstępne, wykaz umiejętności, jakie uczeń powinien mieć ju\ ukształtowane, aby bez problemów mógł korzystać z poradnika, - cele kształcenia, wykaz umiejętności, jakie uczeń ukształtuje podczas pracy z poradnikiem, - przykładowe scenariusze zajęć, - przykładowe ćwiczenia ze wskazówkami do realizacji, zalecanymi metodami nauczania-uczenia oraz środkami dydaktycznymi, - ewaluację osiągnięć ucznia, przykładowe narzędzie pomiaru dydaktycznego, - literaturę uzupełniającą. Wskazane jest, aby zajęcia dydaktyczne były prowadzone ró\nymi metodami ze szczególnym uwzględnieniem aktywizujących metod nauczania. Formy organizacyjne pracy uczniów mogą być zró\nicowane, począwszy od samodzielnej pracy uczniów do pracy zespołowej. Jako pomoc w realizacji jednostki modułowej dla uczniów przeznaczony jest Poradnik dla ucznia. Nauczyciel powinien ukierunkować uczniów na właściwe korzystanie z poradnika do nich adresowanego. Materiał nauczania (w Poradniku dla ucznia) podzielony jest na rozdziały, które zawierają podrozdziały. Podczas realizacji poszczególnych rozdziałów wskazanym jest zwrócenie uwagi na następujące elementy: - materiał nauczania w miarę mo\liwości uczniowie powinni przeanalizować samodzielnie, - pytania sprawdzające mają wykazać, na ile uczeń opanował materiał teoretyczny i czy jest przygotowany do wykonania ćwiczeń. W zale\ności od tematu mo\na zalecić uczniom samodzielne odpowiedzenie na pytania lub wspólne z całą grupą uczniów, w formie dyskusji opracowanie odpowiedzi na pytania. Druga forma jest korzystniejsza, poniewa\ nauczyciel sterując dyskusją mo\e uaktywniać wszystkich uczniów oraz w trakcie dyskusji usuwać wszelkie wątpliwości, - W trakcie wykonywania ćwiczeń uczeń powinien zweryfikować wiedzę teoretyczną oraz opanować nowe umiejętności. Przedstawiono propozycję ćwiczeń wraz ze wskazówkami o sposobie ich przeprowadzenia, uwzględniając ró\ne mo\liwości ich realizacji w szkole. Nauczyciel decyduje, które z zaproponowanych ćwiczeń jest w stanie zrealizować przy określonym zapleczu techniczno-dydaktycznym szkoły, lub jak je zmodyfikować. Prowadzący mo\e równie\ zrealizować ćwiczenia, które sam opracował, - sprawdzian postępów stanowi podsumowanie rozdziału, zadaniem uczniów jest udzielenie odpowiedzi na pytania w nim zawarte. Uczeń powinien samodzielnie czytając zamieszczone w nim stwierdzenia potwierdzić lub zaprzeczyć opanowanie określonego zakresu materiału. Je\eli wystąpią zaprzeczenia, nauczyciel powinien do tych zagadnień wrócić, sprawdzając czy braki w opanowaniu materiału są wynikiem niezrozumienia przez ucznia tego zagadnienia, czy niewłaściwej postawy ucznia w trakcie nauczania. Szczególnie jest szczególnie wa\na rola nauczyciela, gdy\ od postawy nauczyciela, sposobu prowadzenia zajęć zale\y między innymi zainteresowanie ucznia. Uczeń niezainteresowany materiałem nauczania, wykonywaniem ćwiczeń nie nabędzie w pełni umiejętności zało\onych w jednostce modułowej. Nale\y rozbudzić wśród uczniów tak Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 3 zwaną ciekawość wiedzy . Potwierdzenie przez ucznia opanowania materiału nauczania rozdziału mo\e stanowić podstawę dla nauczyciela do sprawdzenia wiedzy i umiejętności ucznia z tego zakresu. Nauczyciel realizując jednostkę modułową powinien zwracać uwagę na predyspozycje ucznia, ocenić, czy uczeń ma większe uzdolnienia manualne, czy mo\e lepiej radzi sobie z rozwiązywaniem problemów teoretycznych, - testy zamieszczone w rozdziale Ewaluacja osiągnięć ucznia zawierają zadania z zakresu całej jednostki modułowej i nale\y je wykorzystać do oceny uczniów, a wyniki osiągnięte przez uczniów powinny stanowić podstawę do oceny pracy własnej nauczyciela realizującego tę jednostkę modułową. Ka\demu zadaniu testu przypisano określoną liczbę mo\liwych do uzyskania punktów (0 lub 1 punkt). Ocena końcowa uzale\niona jest od ilości uzyskanych punktów. Nauczyciel mo\e zastosować test według własnego projektu oraz zaproponować własną skalę ocen. Nale\y pamiętać, \eby tak przeprowadzić proces oceniania ucznia, aby umo\liwić mu jak najpełniejsze wykazanie swoich umiejętności. Metody polecane do stosowania podczas kształcenia modułowego to: - pokaz z objaśnieniem, - ćwiczenie, - projektów, - przewodniego tekstu, - pogadanka. 711[02].Z3 Eksploatacja złó\ 711[02].Z3.01 Rozpoznawanie i udostępnianie złó\ 711[02].Z3.02 Rozpoznawanie i likwidacja zagro\eń w górnictwie 711[02].Z3.03 Dobieranie środków strzałowych 711[02].Z3.04 711[02].Z3.05 711[02].Z3.06 711[02].Z3.07 Drą\enie Wykonywanie Montowanie urządzeń Eksploatowanie złó\ wyrobisk obudowy wyrobisk wentylacyjnych kopalin u\ytecznych podziemnych i zabezpieczających Schemat układu jednostek modułowych Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 4 2. WYMAGANIA WSTPNE Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej uczeń powinien umieć: - rozró\niać podstawowe wielkości elektryczne i ich jednostki, - łączyć podstawowe układy elektryczne, - selekcjonować, porządkować i przechowywać informacje, - interpretować związki wyra\one za pomocą schematów, diagramów, tabel, - oceniać własne mo\liwości sprostania wymaganiom stanowiska pracy i wybranego zawodu, - organizować stanowisko pracy zgodnie z wymogami ergonomii, - przestrzegać przepisy bhp, - korzystać z ró\nych zródeł informacji. Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 5 3. CELE KSZTAACENIA W wyniku realizacji programu jednostki modułowej uczeń powinien umieć: - scharakteryzować rodzaje materiałów wybuchowych stosowanych w górnictwie, - sklasyfikować materiały wybuchowe według kryteriów bezpieczeństwa i ich stosowania, - wyjaśnić stosowane oznaczenia materiałów wybuchowych i zapalników elektrycznych, - scharakteryzować środki strzałowe, - wyjaśnić stosowane oznaczenia i klasyfikację środków strzałowych, - określić sposób przechowywania i gospodarowania materiałami wybuchowymi, - określić sposób przechowywania i gospodarowania środkami strzałowymi, - określić zasady urabiania skał przy pomocy materiałów wybuchowych i środków strzałowych, - określić zasady włomowania i rodzaje włomów, - scharakteryzować czynności wchodzące w skład wykonywania robót strzałowych, - wyjaśnić zasady doboru metryk strzałowych dla ró\nych wyrobisk, - wyjaśnić sposób wykonania metryk strzałowych dla ró\nych wyrobisk, - określić zasady urabiania długimi otworami oraz uwarunkowania stosowania lontów detonujących, - dobrać sprzęt strzałowy do określonego rodzaju robót strzałowych, - wyjaśnić cele strzelań wstrząsowych i rozluzniających, - wywiercić otwory strzałowe, - określić kwalifikacje osób wykonujących roboty strzałowe, - wykonywać roboty strzałowe, - przestrzegać przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy oraz ochrony przeciwpo\arowej podczas wykonywania robót strzałowych. Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 6 4. PRZYKAADOWE SCENARIUSZE ZAJĆ Scenariusz zajęć 1 Osoba prowadząca & & & & & & & & & & & & & & .& & & & . Modułowy program nauczania: Górnik eksploatacji podziemnej 711[02] Moduł: Eksploatacja złó\ 711[02].Z3 Jednostka modułowa: Dobieranie środków strzałowych 711[02].Z3.03 Temat: Oznaczenia i klasyfikacja górniczych zapalników elektrycznych. Cel ogólny: Rozpoznawanie górniczych zapalników elektrycznych na podstawie ich oznaczeń. Po zakończeniu zajęć edukacyjnych uczeń powinien umieć: - określić zastosowania zapalników, - sklasyfikować zapalniki, - rozpoznać rodzaj zapalnika, na podstawie jego oznaczenia. Metody nauczania uczenia się: - pogadanka dydaktyczna, - pokaz z objaśnieniem, - ćwiczenie praktyczne. Środki dydaktyczne: - atrapy zapalników elektrycznych, - Poradnik dla ucznia. Formy organizacyjne pracy uczniów: - praca samodzielna. Czas trwania zajęć: 1 godzina dydaktyczna. Przebieg zajęć: 1. Faza wstępna: - czynności organizacyjne. 2. Faza wprowadzająca: - przypomnienie uczniom (lub sprawdzenie wiadomości dotyczących) pojęć z poprzednich zajęć: - przeznaczenie zapalników elektrycznych, - podstawowe elementy składowe zapalnika elektrycznego ostrego. 3. Faza realizująca: - omówienie zasad bezpiecznego obchodzenia się z zapalnikami elektrycznymi, - zapoznanie uczniów z zagadnieniem: - prądów błądzących (ogólnie), - zwłoki ZE, - przedstawienie uczniom podziału zapalników na: - grupy, - klasy, Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 7 - rodzaje, - typy, - przeprowadzenie ćwiczenia 2 z rozdziału 4.1.3. Poradnika dla ucznia. 4. Faza podsumowująca: - podsumowanie zajęć: oznaczenia i charakterystyka ZE, - propozycja pracy domowej (lub realizacja na zajęć): Wykonaj w zeszycie rysunek przedstawiający zapalnik elektryczny z oznaczeniem skróconym podanym przez nauczyciela i zapisz jego oznaczenie pełne. Sposób uzyskania informacji zwrotnej od ucznia po zakończonych zajęciach: - anonimowe ankiety ewaluacyjne dotyczące sposobu prowadzenia zajęć i opanowanych umiejętności. Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 8 Scenariusz zajęć 2 Osoba prowadząca & & & & & & & & & & & & & & .& & & & . Modułowy program nauczania: Górnik eksploatacji podziemnej 711[02] Moduł: Eksploatacja złó\ 711[02].Z3 Jednostka modułowa: Dobieranie środków strzałowych 711[02].Z3.03 Temat: Wiercenie otworów strzałowych. Cel ogólny: Wykonanie wiercenia otworu strzałowego za pomocą wiertarki ręcznej. Po zakończeniu zajęć uczeń powinien umieć: - wykonać otwór strzałowy, - scharakteryzować rodzaje wierceń i sprzęt do ich wykonywania, - zastosować zasady bhp przy obsłudze wiertarek, - dobrać sprzęt i sposób wykonania wiercenia do zadanych warunków. W czasie zajęć będą kształtowane następujące umiejętności ponadzawodowe: organizowania i planowania pracy, pracy zespołowej, samooceny. Metody nauczania- -uczenia się: - - - pogadanka dydaktyczna, - pokaz z objaśnieniem, - ćwiczenie praktyczne. Środki dydaktyczne - Poradnik dla ucznia, - wiertarki z osprzętem, - stanowisko do wykonywania wierceń. Formy organizacyjne pracy uczniów: praca w zespołach kilkuosobowych. Czas trwania zajęć: 1 godzina dydaktyczna. Przebieg zajęć: 1. Faza wstępna: - czynności organizacyjne. 2. Faza wprowadzająca: - przypomnienie uczniom (lub sprawdzenie wiadomości dotyczących) pojęć z poprzednich zajęć: - podział wierceń, - dobór wierceń do rodzaju skał. 3. Faza realizująca: - przedstawienie wiertarek wraz z osprzętem z omówieniem: - zasad bezpiecznego obsługi, - doboru wierteł do rodzaju wierceń, - sposobu monta\u i demonta\u wierteł, - zaprezentowanie właściwego trzymania wiertarek i uło\enia ciała podczas wiercenia. Wykonywanie wiercenia, Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 9 - wykonanie ćwiczenia 4 z rozdziału 4.3.3. Poradnika dla ucznia. 4. Faza podsumowująca: - podsumowanie zajęć: rodzaje i kryteria doboru sposobu wiercenia w zale\ności od rodzaju skały, - propozycja pracy domowej (lub realizacja na zajęciach): Narysuj w zeszycie końcówki wierteł do wierceń udarowych i obrotowych. Sposób uzyskania informacji zwrotnej od ucznia po zakończonych zajęciach: - anonimowe ankiety ewaluacyjne dotyczące sposobu prowadzenia zajęć i opanowanych umiejętności. Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 10 5. ĆWICZENIA 5.1. Materiały wybuchowe i środki strzałowe wykorzystywane w górnictwie podziemnym 5.1.1. Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Sklasyfikuj, pod względem bezpieczeństwa wobec metanu i pyłu węglowego, wskazane przez nauczyciela górnicze materiały wybuchowe. Wskazówki do realizacji Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia uczniowie powinni przeczytać odpowiedni fragment rozdziału Materiału nauczania oraz instrukcję do ćwiczenia. Nale\y zaznajomić uczniów z zasadami BHP przy kontakcie z MW. Czas wykonania ćwiczenia około 10 minut. Sposób wykonania ćwiczenia Uczeń powinien: 1) odszukać w materiałach dydaktycznych kryteria podziału GMW i sposoby ich oznakowania, 2) rozpoznać i opisać przedstawione GMW. Zalecane metody nauczania-uczenia się: - ćwiczenie praktyczne. Środki dydaktyczne: - atrapy górniczych materiałów wybuchowych, - Poradnik dla ucznia, - papier do sporządzenia i zapisania odpowiedzi. Ćwiczenie 2 Oznaczenie skrócone zapalnika ma postać: GZEW 0,45A P. Na podstawie oznaczenia skróconego zapisz jego oznaczenie pełne. Wskazówki do realizacji Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia uczniowie powinni przeczytać odpowiedni fragment rozdziału Materiału nauczania oraz instrukcję do ćwiczenia. Czas wykonania ćwiczenia około 15 minut. Sposób wykonania ćwiczenia Uczeń powinien: 1) odszukać w materiałach dydaktycznych sposoby oznakowania zapalników, 2) dokonać analizy oznakowania zapalników na podstawie opisu, 3) zapisać oznaczenie pełne zapalnika. Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 11 Zalecane metody nauczania-uczenia się: - ćwiczenie praktyczne. Środki dydaktyczne: - Poradnik dla ucznia, - papier do sporządzenia i zapisania odpowiedzi. Ćwiczenie 3 Scharakteryzuj, wskazany przez nauczyciela zapalnik elektryczny ostry na podstawie kolorów jego przewodów. Wskazówki do realizacji Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia uczniowie powinni przeczytać odpowiedni fragment rozdziału Materiał nauczania oraz instrukcję do ćwiczenia. Czas wykonania ćwiczenia około 10 minut. Sposób wykonania ćwiczenia Uczeń powinien: 1) odszukać w materiałach dydaktycznych oznakowanie przewodów zapalników elektrycznych, 2) dokonać analizy znaczenia kolorów przewodów dla przedstawionego zapalnika, 3) zapisać odpowiedz. Zalecane metody nauczania-uczenia się: - ćwiczenie. Środki dydaktyczne: - atrapy zapalników elektrycznych, - Poradnik dla ucznia, - papier do zapisania odpowiedzi. Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 12 5.2. Obwody strzałowe 5.2.1. Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Narysuj szeregowy układ połączeń zapalników w obwodzie strzałowym. Wskazówki do realizacji Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia uczniowie powinni przeczytać odpowiedni fragment rozdziału Materiał nauczania oraz instrukcję do ćwiczenia. Czas wykonania ćwiczenia około 10 minut. Sposób wykonania ćwiczenia Uczeń powinien: 1) odszukać w materiałach dydaktycznych sposób wykonania połączenia szeregowego zapalników, 2) dokonać jego analizy, 3) wykonać rysunek. Zalecane metody nauczania-uczenia się: - ćwiczenie praktyczne. Środki dydaktyczne: - Poradnik dla ucznia, - papier do sporządzania rysunku. Ćwiczenie 2 Narysuj równoległy układ połączeń zapalników w obwodzie strzałowym. Wskazówki do realizacji Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia uczniowie powinni przeczytać odpowiedni fragment rozdziału Materiał nauczania oraz instrukcję do ćwiczenia. Czas wykonania ćwiczenia około 10 minut. Sposób wykonania ćwiczenia Uczeń powinien: 1) odszukać w materiałach dydaktycznych sposób wykonania połączenia równoległego zapalników, 2) dokonać jego analizy, 3) wykonać rysunek. Zalecane metody nauczania-uczenia się: - ćwiczenie praktyczne. Środki dydaktyczne: - Poradnik dla ucznia, - papier do sporządzania rysunku. Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 13 5.3. Aadunki MW i otwory strzałowe 5.3.1. Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Narysuj i opisz przekrój podłu\ny otworu strzałowego jednokolumnowego gotowego do odpalenia, w przypadku, gdy jego długość wynosi 2 m oraz stosowany w nim jest GMW węglowy. Wskazówki do realizacji Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia uczniowie powinni przeczytać odpowiedni fragment rozdziału Materiał nauczania oraz instrukcję do ćwiczenia. Nale\y zwrócić uwagę na poprawne i staranne wykonanie rysunku oraz podkreślić znaczenie właściwego wykonania przybitki. Czas wykonania ćwiczenia około 15 minut. Sposób wykonania ćwiczenia Uczeń powinien: 1) odszukać w materiałach dydaktycznych rodzaje przybitek i wymagane ich minimalne długości ze względu na rodzaj odpalanego ładunku i długości otworu strzałowego, 2) wykonać rysunek z przekroju podłu\nego otworu wraz z ładunkiem i przybitką, 3) opisać liczbowo minimalną długość przybitki w stosunku do długości otworu. Zalecane metody nauczania-uczenia się: - ćwiczenie praktyczne. Środki dydaktyczne: - Poradnik dla ucznia, - papier do sporządzenia rysunku. Ćwiczenie 2 Narysuj w trzech rzutach włom sto\kowy oraz podaj, w jakich rodzajach skał jest on stosowany. Wskazówki do realizacji Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia uczniowie powinni przeczytać odpowiedni fragment rozdziału Materiał nauczania oraz instrukcję do ćwiczenia. Nale\y zwrócić uwagę na prawidłowe rzutowanie w rysunku. Czas wykonania ćwiczenia około 15 minut. Sposób wykonania ćwiczenia Uczeń powinien: 1) odszukać w materiałach dydaktycznych rodzaje włomów oraz warunki ich stosowania, 2) narysować włom sto\kowy w trzech rzutach i podać w jakich skałach mo\e być stosowany. Zalecane metody nauczania-uczenia się: - ćwiczenie praktyczne. Środki dydaktyczne: - Poradnik dla ucznia, - papier do naniesienia rysunku. Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 14 Ćwiczenie 3 Korzystając z atrap środków strzałowych, wykonaj kompletny ładunek jednokolumnowy rozdzielony. Wskazówki do realizacji Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia uczniowie powinni przeczytać odpowiedni fragment rozdziału Materiał nauczania oraz instrukcji do ćwiczenia. Nale\y zwrócić uczniom uwagę na BHP przy obchodzeniu się z zapalnikami i lontem detonacyjnym oraz kolejność wykonywania czynności. Czas wykonania ćwiczenia około 20 minut. Sposób wykonania ćwiczenia Uczeń powinien: 1) odszukać w materiałach dydaktycznych informacje dotyczące ładunków jednokolumnowych rozdzielonych i sposobów ich inicjowania, 2) wykonać ładunek wykorzystując do tego dziewięć naboi MW i inne niezbędne środki strzałowe. Zalecane metody nauczania-uczenia się: - ćwiczenie praktyczne. Środki dydaktyczne: - atrapy środków strzałowych, - Poradnik dla ucznia. Ćwiczenie 4 Korzystając z wyposa\enia pracowni i wskazówek nauczyciela, zademonstruj sposób wykonywania wiercenia otworu strzałowego poziomego za pomocą wiertarki obrotowej. Wskazówki do realizacji Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia uczniowie powinni przeczytać odpowiedni fragment rozdziału Materiał nauczania oraz instrukcję do ćwiczenia. Nale\y zwrócić uczniom uwagę prawidłową postawę ciała przy wykonywaniu wierceń. Sposób wykonania ćwiczenia Uczeń powinien: 1) odszukać w materiałach dydaktycznych kryteria doboru sposobu wierceń w zale\ności od zwięzłości skał, 2) odszukać w materiałach dydaktycznych dobór rodzaju wierteł w zale\ności od sposobu wykonywania otworu, 3) korzystając ze wskazówek nauczyciela, osadzić wiertło w wiertarce i zademonstrować wykonywanie wiercenia (lub wywiercić otwór). Zalecane metody nauczania-uczenia się: - ćwiczenie praktyczne. Środki dydaktyczne: - wiertarki z osprzętem, - Poradnik dla ucznia. Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 15 5.4. Roboty strzałowe. Przechowywanie i gospodarowanie środkami strzałowymi 5.4.1. Ćwiczenia Ćwiczenie Dobierz środki strzałowe i wykonaj cykl robót strzałowych stosując zasady obowiązujące górnika strzałowego. Zakładamy, \e otwór odwiercony jest w węglu i nie ma zagro\enia metanowego. Wskazówki do realizacji Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia uczniowie powinni przeczytać odpowiedni fragment rozdziału Materiał nauczania oraz instrukcję do ćwiczenia. Nale\y zwrócić uwagę na obowiązki strzałowego w trakcie wykonywania robót strzałowych. Czas na realizację ćwiczenia określa nauczyciel. Sposób wykonania ćwiczenia Uczeń powinien: 1) odszukać w materiałach dydaktycznych dobór środków strzałowych w zale\ności od rodzaju urabianych skał i zagro\eń naturalnych, 2) odszukać w materiałach dydaktycznych zasady wykonywania otworów strzałowych i przybitki, 3) odszukać w materiałach dydaktycznych zasady ładowania i odpalania otworów strzałowych, 4) dokonać analizy materiału i dobrać środki strzałowe, 5) wykonać ćwiczenie zgodnie z obowiązującymi zasadami. Zalecane metody nauczania-uczenia się: - ćwiczenie praktyczne. Środki dydaktyczne: - Poradnik dla ucznia, - atrapy środków strzałowych i sprzętu strzałowego, - materiał do wykonania przybitki, - otwór strzałowy lub jego atrapa wykonana z rury. Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 16 6. EWALUACJA OSIGNIĆ UCZNIA Przykłady narzędzi pomiaru dydaktycznego TEST 1 Test dwustopniowy do jednostki modułowej Dobieranie środków strzałowych Test składa się z zadań wielokrotnego wyboru, z których: - zadania 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 18, 19 są poziomu podstawowego, - - - - zadania 8, 9, 17, 20 są poziomu ponadpodstawowego. - - - Punktacja zadań: 0 lub 1 punkt Za ka\dą prawidłową odpowiedz uczeń otrzymuje 1 punkt. Za złą odpowiedz lub jej brak uczeń otrzymuje 0 punktów. Proponuje się następujące normy wymagań uczeń otrzymuje następujące oceny szkolne: - dopuszczający za rozwiązanie co najmniej 8 zadań z poziomu podstawowego, - dostateczny za rozwiązanie co najmniej 12 zadań z poziomu podstawowego, - dobry za rozwiązanie 16 zadań, w tym co najmniej 2 z poziomu ponadpodstawowego, - bardzo dobry za rozwiązanie 19 zadań, w tym 3 z poziomu ponadpodstawowego. Klucz odpowiedzi: 1. b, 2. b, 3. a, 4. d, 5. b, 6. a, 7. d, 8. c, 9. a, 10. b, 11. d, 12. a, 13. a, 14. a, 15. b, 16. a, 17. a, 18. d, 19. b, 20. a. Plan testu Kategoria Poziom Nr Cel operacyjny Poprawna zad. (mierzone osiągnięcia ucznia) odpowiedz celu wymagań 1 Rozró\nić rodzaje rozkładu MW B P b 2 Rozró\nić rodzaj MW B P b 3 Dobrać MW C P a 4 Rozró\nić prędkość detonacji lontu. B P d 5 Określić postępowanie w przypadku znalezienia C P b środków strzałowych. 6 Wymienić elementy składowe zapalnika. A P a 7 Określić przeznaczenie ładownicy. C P d 8 Rozpoznać szeregowy obwód strzałowy. C PP c 9 Rozpoznać równoległy obwód strzałowy. C PP a 10 Zdefiniować pojęcie ładunku A P b wielokolumnowego. Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 17 11 Zdefiniować pojęcie otworu długiego. A P d 12 Scharakteryzować rodzaje otworów strzałowych. C P a 13 Dobrać materiał na przybitkę. C P a 14 Zdefiniować pojęcie ładunku udarowego. A P a 15 Zdefiniować pojęcie zabioru. A P b 16 Zdefiniować pojęcie metryki strzałowej. A P a 17 Przewidzieć skutki przeładowania otworu D PP a strzałowego. 18 Zdefiniować włomy. A P d 19 Dobrać metodę wierceń. C P b 20 Określić zasady obrotu środkami strzałowymi. C PP a Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 18 Przebieg testowania Instrukcja dla nauczyciela 1. Ustal z uczniami termin przeprowadzenia sprawdzianu z wyprzedzeniem co najmniej jednotygodniowym. 2. Omów z uczniami cel stosowania pomiaru dydaktycznego. 3. Zapoznaj uczniów z rodzajem zadań zawartych w zestawie oraz z zasadami punktowania. 4. Przygotuj odpowiednią liczbę testów. 5. Zapewnij samodzielność podczas rozwiązywania zadań. 6. Przed rozpoczęciem testu przeczytaj uczniom instrukcję dla ucznia. 7. Zapytaj, czy uczniowie wszystko zrozumieli. Wszelkie wątpliwości wyjaśnij. 8. Nie przekraczaj czasu przeznaczonego na test. 9. Kilka minut przed zakończeniem testu przypomnij uczniom o zbli\ającym się czasie zakończenia udzielania odpowiedzi. Instrukcja dla ucznia 1. Przeczytaj uwa\nie instrukcję. 2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi. 3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych. 4. Test zawiera 20 zadań. Do ka\dego zadania dołączone są 4 mo\liwe odpowiedzi. Tylko jedna jest prawidłowa. 5. Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce znak X. W przypadku pomyłki nale\y błędną odpowiedz zaznaczyć kółkiem, a następnie ponownie zakreślić odpowiedz prawidłową. 6. Zadania wymagają prostych obliczeń, które powinieneś wykonać przed wskazaniem poprawnego wyniku. 7. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania. 8. Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłó\ jego rozwiązanie na pózniej i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas. 9. Na rozwiązanie testu masz 40 minut. Powodzenia! Materiały dla ucznia: - instrukcja, - zestaw zadań testowych, - karta odpowiedzi. ZESTAW ZADAC TESTOWYCH 1. Deflagracja to rozkład MW przebiegający a) bardzo szybko, powodując kruszenie urabianych skał. b) wolno, z wydzielaniem ciepła i trujących gazów. c) ze średnią prędkością, jak dla MW miotających. d) przebiega tak samo jak detonacja. 2. MW skalne mają kolor opakowania a) niebieski. b) czerwony. c) kremowy. d) czarny. Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 19 3. MW skalne, mogą być stosowane w robotach kamiennych przy stę\eniu metanu w powietrzu do a) 0,5%. b) 1,5%. c) 1,8%. d) 2,0%. 4. Lonty detonacyjne detonują z prędkością powy\ej a) około 1 m/s. b) około 5 m/s. c) około 10 m/s. d) powy\ej 1000 m/s. 5. W przypadku znalezienia środków strzałowych nale\y a) zabrać je ze sobą i odnieść do składu MW. b) zabezpieczyć miejsce znalezienia i zgłosić ten fakt osobie dozoru lub słu\bie strzałowej kopalni. c) zabrać je ze sobą i zgłosić ten fakt osobie dozoru. d) zabrać je ze sobą i przekazać je osobie dozoru. 6. W skład zapalnika elektrycznego ostrego wchodzi a) zespół zapalczy. b) lont prochowy. c) lont detonacyjny. d) nitki rozpoznawcze. 7. Aadownica to a) urządzenie do ładowania otworów strzałowych. b) narzędzie do ubijania przybitki. c) urządzenie do odpalenia ładunków wybuchowych. d) pojemniki do przenoszenia zapalników elektrycznych. 8. Przedstawiony na rysunku układ łączenia zapalników, to układ a) równoległy. b) grzebieniowy. c) szeregowy. d) mieszany. zapalnik 9. Przedstawiony na rysunku układ łączenia zapalników, to układ a) równoległy. b) szeregowy. c) mieszany. d) szeregowo-równoległy. zapalnik Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 20 10. Określenie ładunek wielokolumnowy oznacza a) wiele otworów strzałowych uło\onych w pionie. b) kilka kolumn ładunku w jednym otworze strzałowym. c) wiele otworów strzałowych uło\onych poziomo. d) ładunek zło\ony przynajmniej z trzech nabojów MW uło\onych jeden za drugim. 11. Pojęcie długi otwór strzałowy oznacza otwór o długości ponad a) 1 metr. b) 2 metry. c) 3 metry. d) 6 metrów. 12. Przedstawiony ładunek to ładunek a) jednokolumnowy. b) wielokolumnowy. c) rozdzielony. d) dwukolumnowy. 13. Przybitka wodna otworu strzałowego wykonana jest z a) wody. b) mokrego piasku. c) plastycznej gliny. d) namoczonej wełny mineralnej. 14. Nabój udarowy to a) nabój MW wraz z zapalnikiem. b) sam zapalnik. c) gotowy ładunek w otworze strzałowym. d) rodzaj włomu. 15. Pojęcie zabiór liniowy oznacza a) objętość skał urobionych podczas strzelania. b) odległość o jaką przesunie się czoło przodka po jego odstrzeleniu. c) odległość między otworami strzałowymi. d) długość przybitki. 16. Metryka strzałowa to a) podstawowy dokument określający sposób wykonania robót strzałowych. b) dokument określający wyłącznie długość otworów strzałowych. c) przyrząd do pomiaru długości (głębokości) otworów strzałowych. d) dokument określający wyłącznie sposób łączenia zapalników w przodku. 17. Przeładowanie otworów strzałowych materiałem wybuchowym mo\e spowodować a) nadmierne rozdrobnienie i rozrzucenie urobku. b) brak widocznych efektów strzelania. c) wyrzucenie przybitki. d) namoczenie przybitki wodą z otaczających skał. Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 21 18. Włom sto\kowy to włom a) równoległy. b) prostopadły. c) liniowy d) skośny. 19. Przy wykonywaniu otworu strzałowego w skałach twardych i zwięzłych stosuje się a) wiercenia obrotowe. b) wiercenia udarowe. c) nawiercanie otworu kilkakrotnie, wiertłami o coraz większych średnicach. d) nawiercenie otworu cienkim wiertłem obrotowym, a następnie powiększenie go wiertłem udarowym. 20. Środki strzałowe, wydawane są ze składu MW na podstawie a) zamówienia w dzienniku strzałowym. b) metryki strzałowej. c) ustnego polecenia osoby dozoru. d) pisemnego polecenia osoby dozoru. Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 22 KARTA ODPOWIEDZI Imię i nazwisko ........................................................................................................................... Dobieranie środków strzałowych Zakreśl poprawną odpowiedz. Nr zadania Odpowiedz Punkty 1 a b c d 2 a b c d 3 a b c d 4 a b c d 5 a b c d 6 a b c d 7 a b c d 8 a b c d 9 a b c d 10 a b c d 11 a b c d 12 a b c d 13 a b c d 14 a b c d 15 a b c d 16 a b c d 17 a b c d 18 a b c d 19 a b c d 20 a b c d Razem: Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 23 TEST 2 Test dwustopniowy do jednostki modułowej Dobieranie środków strzałowych Test składa się z zadań wielokrotnego wyboru, z których: - zadania 1, 2, 3, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 15, 16, 19, 20 są poziomu podstawowego, - zadania 4, 14, 17, 18 są poziomu ponadpodstawowego. Punktacja zadań: 0 lub 1 punkt Za ka\dą prawidłową odpowiedz uczeń otrzymuje 1 punkt. Za złą odpowiedz lub jej brak uczeń otrzymuje 0 punktów. Proponuje się następujące normy wymagań uczeń otrzymuje następujące oceny szkolne: - dopuszczający za rozwiązanie co najmniej 8 zadań z poziomu podstawowego, - dostateczny za rozwiązanie co najmniej 12 zadań z poziomu podstawowego, - dobry za rozwiązanie 16 zadań, w tym co najmniej 2 z poziomu ponadpodstawowego, - bardzo dobry za rozwiązanie 19 zadań, w tym 3 z poziomu ponadpodstawowego. Klucz odpowiedzi: 1. b, 2. b, 3. b, 4. c, 5. b, 6. a, 7. a, 8. c, 9. a, 10. d, 11. a, 12. d, 13. c, 14. b, 15. c, 16. b, 17. c, 18. d, 19. a, 20. a. Plan testu Kategoria Poziom Nr Cel operacyjny Poprawna zad. (mierzone osiągnięcia ucznia) odpowiedz celu wymagań 1 Określić przeznaczenie środków inicjujących. C P b 2 Zdefiniować pojęcie lontu. A P b 3 Określić przeznaczenie spłonki. C P b 4 Określić zapalnik na podstawie oznaczenia. D PP c 5 Zdefiniować przeznaczenie zapalarki. A P b 6 Scharakteryzować budowę środków strzałowych. C P a 7 Zdefiniować pojęcie puszki strzałowej. A P a 8 Scharakteryzować ładownice. C P c 9 Określić sposób uzbrajania ładunku MW. C P a 10 Dobrać metodę odpalania ładunków MW. C P d 11 Zdefiniować rodzaje otworów strzałowych. A P a 12 Scharakteryzować otwory strzałowe. C P d 13 Określić przyczyny przeładowania otworów C P c strzałowych. Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 24 14 Określić rodzaj włomu. C PP b 15 Scharakteryzować przeznaczenie włomów. C P c 16 Dobrać metodę wykonywania wierceń. C P b 17 Zaklasyfikować sprzęt do rodzaju wierceń. D PP c 18 Rozpoznać wiertła. C PP d 19 Zdefiniować pojęcie metryki strzałowej. A P a 20 Określić kwalifikacje osób wykonujących roboty C P a strzałowe. Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 25 Przebieg testowania Instrukcja dla nauczyciela 1. Ustal z uczniami termin przeprowadzenia sprawdzianu z wyprzedzeniem co najmniej jednotygodniowym. 2. Omów z uczniami cel stosowania pomiaru dydaktycznego. 3. Zapoznaj uczniów z rodzajem zadań zawartych w zestawie oraz z zasadami punktowania. 4. Przygotuj odpowiednią liczbę testów. 5. Zapewnij samodzielność podczas rozwiązywania zadań. 6. Przed rozpoczęciem testu przeczytaj uczniom instrukcję dla ucznia. 7. Zapytaj, czy uczniowie wszystko zrozumieli. Wszelkie wątpliwości wyjaśnij. 8. Nie przekraczaj czasu przeznaczonego na test. 9. Kilka minut przed zakończeniem testu przypomnij uczniom o zbli\ającym się czasie zakończenia udzielania odpowiedzi. Instrukcja dla ucznia 1. Przeczytaj uwa\nie instrukcję. 2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi. 3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych. 4. Test zawiera 20 zadań. Do ka\dego zadania dołączone są 4 mo\liwe odpowiedzi. Tylko jedna jest prawidłowa. 5. Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce znak X. W przypadku pomyłki nale\y błędną odpowiedz zaznaczyć kółkiem, a następnie ponownie zakreślić odpowiedz prawidłową. 6. Zadania wymagają prostych obliczeń, które powinieneś wykonać przed wskazaniem poprawnego wyniku. 7. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania. 8. Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłó\ jego rozwiązanie na pózniej i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas. 9. Na rozwiązanie testu masz 40 minut. Powodzenia! Materiały dla ucznia: - instrukcja, - zestaw zadań testowych, - karta odpowiedzi. ZESTAW ZADAC TESTOWYCH 1 MW inicjujące słu\ą do a) bezpośredniego urabiania przodku. b) inicjacji właściwego MW. c) inicjacji zapalarki. d) inicjacji linii strzałowej. 2 Lont prochowy wykonany jest z a) MW kruszącego. b) MW miotającego. c) MW płynnego. d) cienkiej rurki zawierającej dynamit. Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 26 3 Spłonka górnicza słu\y do a) zapalenia lontu prochowego. b) inicjacji właściwego materiału wybuchowego. c) inicjacji zapalnika elektrycznego. d) wywołania huku ostrzegawczego. 4 Litera W w oznaczeniu zapalnika elektrycznego ostrego oznacza zapalnik a) skalny. b) wielowarstwowy. c) węglowy. d) wodny. 5 Zapalarka to urządzenie słu\ące do a) zapalenia lontu prochowego. b) inicjacji ZE. c) inicjacji lontu detonacyjnego. d) inicjacji spłonki górniczej. 6 Na rysunku przedstawiono a) spłonkę górniczą. b) zapalnik elektryczny ostry. c) nabój MW. d) zapalnik elektryczny nieostry. 7 Puszka strzałowa słu\y do a) przenoszenia MW. b) detonowania MW. c) podłączania przewodów strzałowych. d) strzelań doświadczalnych. 8 Na rysunku przedstawiono a) puszki strzałowe. b) opakowania ładunków MW. c) ładownice. d) pojemniki na przybitkę. 9 Zapalnik elektryczny powinien być wło\ony a) do naboju MW. b) między naboje MW. c) do przybitki. d) pustej przestrzeni w otworze strzałowym. 10 Aadunek rozdzielony inicjujemy a) tylko zapalnikiem. b) tylko lontem prochowym. c) tylko lontem detonacyjnym. d) ZE i lontem detonacyjnym. Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 27 11 Otwory wciosowe wierci się a) prostopadle do czoła przodku. b) równolegle do czoła przodku. c) pod du\ym kątem, w kierunku spągu wyrobiska. d) pod du\ym kątem w kierunku stropu wyrobiska. 12 Przedstawiony otwór strzałowy to otwór a) wciosowy. b) wrębowy. c) włomowy. d) przebitkowy. 13 Przeładowanie otworu strzałowego spowodowane jest a) za długą przybitką. b) zbyt głębokim otworem strzałowym. c) za du\ą ilością MW. d) złym zapalnikiem. 14 Przedstawiony na rysunku włom, to włom a) szczelinowy. b) schodkowy. c) sto\kowy. d) skośny. 15 Otwór włomowy ma za zadanie a) osłabić efekt strzelania. b) utworzyć kanał wentylacyjny. c) utworzyć drugą płaszczyznę odsłonięcia. d) przebić się do drugiego wyrobiska. 16 Wiercenia obrotowe stosujemy do a) skał twardych i zwięzłych. b) skał miękkich i słabych. c) wierceń tylko w skałach płonnych. d) nie stosujemy takich wierceń w górnictwie podziemnym. 17 Element przedstawiony na rysunku to a) zapalnik ostry. b) przybitka. c) końcówka wiertła do wierceń obrotowych. d) końcówka wiertła do wierceń udarowych. Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 28 18 Rysunek przedstawia koronkę a) krawędziową. b) iksową. c) prostopadłą. d) teową. 19 Metryka strzałowa to dokument zawierający a) rysunki i opisy. b) tylko rysunki. c) tylko opisy. d) tylko obliczenia. 20 Odpalenie ładunków MW na dole kopalni mo\e wykonać a) tylko górnik strzałowy. b) ka\dy pracownik dołowy. c) ka\dy pracownik dozoru ruchu. d) osoba upowa\niona przez górnika strzałowego. Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 29 KARTA ODPOWIEDZI Imię i nazwisko ................................................................................................................. Dobieranie środków strzałowych Zakreśl poprawną odpowiedz. Nr zadania Odpowiedz Punkty 1 a b c d 2 a b c d 3 a b c d 4 a b c d 5 a b c d 6 a b c d 7 a b c d 8 a b c d 9 a b c d 10 a b c d 11 a b c d 12 a b c d 13 a b c d 14 a b c d 15 a b c d 16 a b c d 17 a b c d 18 a b c d 19 a b c d 20 a b c d Razem: Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 30 7. LITERATURA 1. Batko P., Ślęzak J., Lewicki J., Morawa R.: Technika strzelnicza 1. Górnicze środki strzałowe i sprzęt strzałowy. Wydawnictwa AGH, Kraków 1998 2. Bielewicz T., Prus B., Honysz J.: Górnictwo. cz. I. Wydawnictwo Śląsk, Katowice 1993 3. Bonarek J., Goc St., Siemianowski J.: Górnik Strzałowy w kopalniach węgla kamiennego. Wydawnictwo Śląsk, Katowice 2005 4. Hobler M., Projektowanie i wykonywanie robót strzelniczych w górnictwie podziemnym. Wydawnictwo Śląsk, Katowice 1982 5. Nowak K., Kostrz J., Górnictwo cz. I. Wydawnictwo Śląsk, Katowice 1989 Literatura metodyczna 1. Drętkiewicz-Więch J.: ABC nauczyciela przedmiotów zawodowych. Operacyjne cele kształcenia. Zeszyt 32. CODN, Warszawa 1994 2. Krogulec-Sobowiec M., Rudziński M.: Poradnik dla autorów pakietów edukacyjnych. KOWEZiU, Warszawa 2003 3. Niemierko B.: Pomiar wyników kształcenia zawodowego. Biuro Koordynacji Kształcenia Kadr, Fundusz Współpracy, Warszawa 1997 4. Ornatowski T., Figurski J.: Praktyczna nauka zawodu. ITeE, Radom 2000 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 31