Licencyjne wydanie klubu "Świat Książki" za zgodą Mosaik Verlag i GeoCenter International Warszawa
Świat Książki, Warszawa 1996
Mosaik Verlag GmbH, Monachium 1984
polskiego wydania GeoCenter International, Warszawa 1995
Wszystkie prawa zastrzeżone. Reprodukowanie, kodowanie w urządzeniach przetwarzania danych, odtwarzanie elektroniczne, fotomechaniczne lub w jakiejkolwiek innej formie w telewi- zji, radio oraz wykorzystywanie w wystąpieniach publicznych - również częściowe - tylko za wyłącznym zezwoleniem właściciela praw autorskich.
Przekład z języka niemieckiego i adaptacja tomu Drzewa: prof. Władysław Matuszkiewicz
Redaktor serii i tomu Drzewa: Beata Lewandowska-Kaftan
Opracowanie graficzne książki: według wydania oryginalnego
Korekta:
Ewa Garbowska
Skład i łamanie: PHOTOTEXT, Warszawa
ISBN 83-7129-141-8 Nr 1157
Spis treści
7 Przedmowa
8 Przegląd symboli
10 Drzewa jako organizmy
14 Miłorzębowate
16 Sosnowate
60 Cypryśnikowate
68 Cyprysowate
84 Araukariowate (Igławowate)
86 Cisowate
90 Orzechowate
96 Wierzbowate
106 Brzozowate i Leszczy nowate
120 Bukowate
142 Wiązowate
150 Morwowate
156 Magnoliowate
162 Cercidiphyllaceae
164 Platanowate
168 Oczarowate
172 Różowate
204 Strączkowe
216 Rutowate
218 Biegunecznikowate
220 Klonowate
230 Mydleńcowate
232 Kasztanowcowate
236 Lipowate
242 Mirtowate
246 Dereniowate
248 Wrzosowate
250 Hebanowate
252 Oliwkowate
262 Trędownikowate
264 Surmiowate
266 Liliowate
268 Palmowate
274 Drewno
276 Las - więcej niż drzewa
279 Obumieranie lasu
281 Słowniczek
284 Autorzy fotografii
285 Wykaz gatunków
Przedmowa
Rośliny drzewiaste tworzą w państwie roślin- nym grupą nadzwyczaj bogatą w formy, Obej- muje ona z jednej strony krzewinki wysokości paru centymetrów, z drugiej - największe or- ganizmy, jakie wydata Ziemia. Rzucające się w oczy różnice pomiędzy krzewami a drzewa- mi to powód, dla którego te dwie grupy roślin drzewiastych omówione zostały w odrębnych tomach. Podział na drzewa i krzewy na pod- stawie wyglądu zewnętrznego (pokroju) jest jednak rozróżnieniem botanicznie dowolnym. Granica przebiega poprzez rodziny, a także - rodzaje roślin. Nawet w obrębie tych samych gatunków roślina może rozwinąć się w krzew lub w drzewo - zależnie od siedliska i warun- ków życiowych. Przykładów dostarczają nie- które gatunki wierzb. Wierzbę kruchą (Salix fragilis) i wierzbę białą (Salix alba) spotyka się w krzewiastej postaci, ale także - jako pokaźne drzewa. Wawrzyn (Laurus nobilis) i granat [Punka granatum), można określić zależnie od formy wzrostu jako krzewy albo jako drzewa; tak samo mówi się o krzewie lub drzewie dzikiego bzu. W wymienionych i podo- bnych przypadkach odnośny gatunek nie zo- stał uwzględniony w niniejszym tomie pt. "Drzewa".
Zgodnie ze standardem naszej serii leksyko- nów przyrodniczych 130 gatunków przedsta- wionych w tekstach całostronicowych zgrupo- waliśmy według systemu naturalnego w rodzi- ny i uporządkowaliśmy je z punktu widzenia botanicznego. Tak więc gatunki, należące do tego samego rodzaju, omawiane są kolejno, różne gatunki drzew z podobnych siedlisk mo- gą jednak skutkiem tego być rozdzielone. Ten sposób przedstawiania ma zdecydowane zale- ty przy wyszukiwaniu gatunków, ułatwia on ponadto nawiązanie do bardziej zaawansowa- nej literatury fachowej.
Trzydzieści cztery rodziny omówione w tym tomie oznaczono symbolami na marginesie. Pomaga to wprawdzie uporządkować gatunki, ale nie zawsze zadowalająco pomaga je ozna- czać. Klucze do oznaczania roślin nie nadają się jednak do łatwej orientacji w rodzinach, a przy tym zakładają, że użytkownik ma już przygotowanie botaniczne. Dlatego wybraliś- my drogę tak wyczerpującego opisu każdego
gatunku, aby już to samo wykluczało pomyłki. Ponadto około 200 rysunków pokazuje szcze- góły: liście, kwiaty, owoce, korę. Przeciętnie 3-4 fotografie dopełniają prezentacji gatunku. Ponieważ w tekście wspominamy o licznych gatunkach podobnych lub blisko spokrewnio- nych, można było uwzględnić łącznie około 250 gatunków drzew. W ten sposób osiągnięto dość obszerny, ale bynajmniej nie kompletny, przegląd gatunków drzewiastych, które można dziś spotkać w Europie. W ciągu ostatnich wieków wprowadzono nieprzebraną liczbę ga- tunków drzew z innych części świata, które - szczególnie w cieplejszych częściach Euro- py - mogły się zadomowić w parkach, a nawet w dzikiej przyrodzie. Z tej grupy i z drzewias- tych roślin uprawnych uwzględniono najważ- niejszych przedstawicieli. G.S.
W polskim tłumaczeniu starano się jak naj- wierniej oddać nie tylko treść, ale w miarę możności także styl niemieckiego oryginału. Od tej zasady odstępowano tylko wtedy, gdy konieczne było skorygowanie szczegółów, któ- re polskiego czytelnika mogłyby wprowadzić w błąd. Ponadto wprowadzono uzupełnienia, dotyczące przykładów lub sytuacji w Polsce. Łacińskie nazwy gatunków i innych jednostek systematycznych podano w zasadzie zgodnie z oryginałem niemieckim; w kilku przypadkach dodano nazwy synonimiczne, o ile one właś- nie (a nie te, których użył autor) są w polskiej literaturze botanicznej powszechnie stosowa- ne. Skróty literowe, pisane dużymi literami po nazwie łacińskiej gatunku, należą do pełnej oficjalnej nazwy i oznaczają nazwisko (lub skrót nazwiska) autora, który zgodnie z obo- wiązującym kodeksem nomenklatury botanicz- nej pierwszy ważnie opisał dany gatunek. Na przykład najczęściej spotykany skrót "L" oznacza Linneusza. Niemieckie nazwy gatun- ków nie były tłumaczone, lecz zastępowane nazwami polskimi używanymi w literaturze fa- chowej. W bardzo nielicznych przypadkach, gdy tłumacz nie mógł dotrzeć do nazwy pol- skiej, została ona utworzona według zasad, przyjętych w nomenklaturze roślin użytkowych i uprawnych: łacińska nazwa rodzajowa zo- staje spolszczona, a epitet gatunkowy prze- tłumaczony na język polski; przykład: Philly- rea latifolia -> Filirea szerokolistna. W.M.
7
Przegląd symboli używanych w książce:
na obrazkach - kolejno nazwy rodzin, pod obrazkami - początkowe numery stron
str. 14
str. 16
Araukanowate (Iglawowate)
str. 90
str. 96
Brzozówate i Leszczynowate
str. 106
Bukowate
str. 120
str. 150
str. 156
str. 162
str. 164
str.168
str. 172
Strączkowe
str. 204
m7"; &
lllw ^*L
nffl ^.^
^afr\\ ^ &
^>\W ŁX ^? ^
Bieguriecz-
Rutowate nikowate
str. 216
str. 218
str. 220
str. 230
str. 232
str. 236
str. 242
str. 246
str. 248
str. 252
str. 262
str. 264
str. 266
Znaki
(J = męskie
9 = żeńskie
Drzewa jako organizmy
Nie ma na Ziemi większych i wywierają- cych większe wrażenie organizmów, niż drzewa, które nadają charakter krajob- razowi często na wielkich obszarach. Podobnie jak ziota i krzewy, nawet naj- wyższe drzewa zaczynają swój żywot jako drobne siewki, mające tylko nie- wielką szansę przeżycia. W miarę wzro- stu w sprzyjających warunkach zyskują jednak przewagę nad wszystkimi innymi roślinami kwiatowymi. Zawdzięczają to przede wszystkim trzem szczególnym cechom, występującym łącznie tylko u drzew: znacznej wysokości, niezwykle mocnym i odpornym organom zewnętrz- nym oraz długości życia, znacznie więk- szej niż u większości organizmów. Ta kombinacja cech okazała się szczegól- nie korzystna i drzewa szeroko rozprze- strzeniły się na Ziemi w ciągu długiej historii ich rozwoju. Drzewa mogą być zdumiewająco wysokie. Istnieją małe drzewa o właściwym dla gatunku niskim wzroście, a obok tego również szeroki wachlarz karłowatych ozdobnych form ogrodowych, jednak wiele gatunków drzew jest w stanie wykształcać osob- niki o wysokości 30-50 metrów. U licz- nych gatunków takie rozmiary stanowią raczej wartość przeciętną, ale bynaj- mniej nie maksymalną. Rosnące w Kali- fornii drzewa mamutowe osiągają wyso- kość ponad 100 metrów. Absolutnym re- kordzistą wśród dotychczas zmierzo- nych drzew jest - dziś już nie istniejące - olbrzymie drzewo mamutowe o wyso- kości 135 metrów. Ten gatunek drzewa szpilkowego zaćmiewa wszystkie pozo- stałe rośliny.
Jest on także istotnie wyższy niż naj- wyższe na Ziemi drzewa liściaste, a mianowicie rosnące w Australii euka-
liptusy, które osiągają około 100 m czyli tyle, ile wynosi długość boiska do piłki nożnej. Drzewa, których wysokość moż- na podawać w dziesiątkach metrów, mają zazwyczaj wspaniale rozwinięte korony i odpowiednio wielką powierzch- nię listowia. Jego sumaryczna powierz- chnia może w przypadku średnio duże- go drzewa wynosić już kilkaset metrów kwadratowych. Drzewa osiągają przez to tak duże powiększenie powierzchni jak żaden inny organizm. Zielone liście drzew, obojętne czy są wykształcone jako szpilki czy jako sze- rokie liście, są jakby anteną, skierowa- ną na światło słoneczne, aby w ten spo- sób odbierać określone impulsy. Energia promieniowania jest zużywana w wielostopniowym procesie fotosynte- zy do wyprodukowania wysokomoleku- larnych, bogatych w energię związków organicznych z dwu podstawowych sub- stancji nieorganicznych-dwutlenku wę- gla i wody. Tylko dzięki wydajności przemiany materii w procesie fotosyn- tezy fizyczna energia promieniowania słonecznego może zostać przekształco- na w chemicznie związaną energię cuk- ru i pokrewnych związków chemicznych. Drzewa tworzą przy udziale światła w swoich niezliczonych małych szpil- kach lub liściach te substancje pokar- mowe przede wszystkim jako własne substancje budulcowe i energetyczne. Korzystają z nich jednak jako z pokarmu również inne organizmy. Pod względem przemiany materii drze- wa nie różnią się zasadniczo od innych roślin zielonych. Tylko w jednej znaczą- cej kwestii rośliny drzewiaste różnią się od większości pozostałych roślin zielo- nych: w naszym klimacie pod koniec okresu wegetacyjnego, jesienią, rośliny zielone tracą swoje części nadziemne
10
albo zupełnie obumierają. Przetrzymują one niekorzystną porę roku w ziemi w postaci nasion albo bulw, cebul czy kłączy. W ciągu lata rosną, a jesienią przyrost ten zostaje w znacznym stopniu "stracony" przez rozkład rośliny. Drzewa natomiast odkładają swoją pro- dukcję w postaci pnia, konarów, gałęzi (i naturalnie także - mocnych korzeni). Większość gatunków drzewiastych, a także krzewów, wykazuje od wiosny do jesieni produktywność, procentowo porównywalną z bylinami i roślinami je- dnorocznymi (rekordziści wśród nich, jak słonecznik lub kukurydza, nawet wy- raźnie górują nad drzewami) a przyros- ła masa roślinna pozostaje w ich zdrew- niałych tkankach. Gdy na wiosnę, po zimowej przerwie spoczynkowej, przy- rost znów się rozpoczyna, nowa masa roślinna może być dołączona do wypro-
dukowanej w poprzednim roku. Przez to konary i gałęzie wydłużają się podczas kolejnych okresów wegetacyjnych. Pod jednym względem drzewa różnią się od krzewów, choć jedne i drugie są przedstawicielami roślin drzewiastych. Wzrost na długość przejmują u drzew przeważnie lub wyłącznie pączki wierz- chołkowe i pączki na szczycie pędów bocznych, podczas gdy pączki umiesz-
czone niżej na drzewie zostają w roz- woju wyraźnie przyhamowane lub na- wet całkowicie wstrzymane. U krzewów jest odwrotnie. Czynne są przede wszy- stkim pączki znajdujące się blisko zie- mi, podczas gdy pączki położone wyżej dają przyrost z opóźnieniem albo wcale. Różnice w typie wzrostu pączków od- nowieniowych prowadzą już w krótkim czasie do wyraźnie odmiennie zbudo- wanego systemu pędów: u drzewa - do wzniesionego pnia ze specyficznie wy- kształconą koroną, u krzewu - do ukła- du już od ziemi obficie rozgałęzionego. Drzewa są to w najpełniejszym znacze- niu tego słowa "rośliny", bowiem w każ- dym roku życia widocznie "rosną". Wy- dajność przyrostu zmniejsza się jednak wydatnie z wiekiem. Wszystkie krajowe drzewa rosną lepiej przy dobrym nasłonecznieniu niż w za- cienieniu. Rozróżnia się drzewa światło- lubne, na przykład jawor czy modrzew, które dla właściwego rozwoju potrzebu- ją stanowiska świetlistego, nasłonecz- nionego oraz drzewa cieniolubne, które dobrze rosną nawet w cieniu lasu, na przykład buk czy jodła. Pod zwartym okapem koron zmniejsza się wydajność fotosyntezy wszystkich gatunków drzew. Przy postępującym braku światła nie jest już w końcu możliwy dodatni bilans materii. Nie tworzą się już liście lub szpilki, a istniejące - obumierają. Pień ogołaca się w dolnej części. Gęsto po- sadzone równowiekowe świerki rosną szybko na wysokość, ponieważ przy du- żym zagęszczeniu drzewostanu przez ich gałęzie mogą asymilować już tylko w oświetlonej strefie wierzchołka, pod- czas gdy dolne, a później też środkowe gałęzie obumierają. Aby nad powierzch- nią podstawową móc rozwinąć dostate- cznie wiele liści dla wytworzenia sub-
11
stancji odżywczych, drzewa mają do dyspozycji jedyny w swoim rodzaju ma- teriał: zbudowaną z trójwymiarowej sie- ci molekuł substancję drzewną zwaną ligniną. Jej istnienie dowodzi wysokiego stopnia rozwoju roślin drzewiastych i umożliwia opanowanie siedlisk lądo- wych przez te rośliny. Jej korzystne wła- ściwości mechaniczne - wytrzymałość na rozciąganie i ściskanie przy wysokiej elastyczności, mały ciężar, jak również łatwość obróbki przez skrawanie, dobre własności izolacyjne i zdolność do wy- miany powietrza - powodują, że drewno już od tysięcy lat jest wysoko cenionym surowcem. Także i w naszej epoce sztu- cznych tworzyw często nie da się go niczym zastąpić.
Korona drzewa to wyjątkowo rozłożysta, nośna i mocna konstrukcja, zbudowana z niewielkiej ilości "materiału" - cel, który w technice budowlanej często bar- dzo trudno osiągnąć. Korony drzew, a szczególnie ich kształty są charaktery- styczne dla poszczególnych gatunków nawet, gdy są akurat bezlistne. Dąb już ze znacznej odległości można odróżnić od jesionu. Nawet między blisko spo- krewnionymi gatunkami, jak dąb szypuł- kowy i bezszypułkowy, istnieją drobne, ale dobrze uchwytne różnice typowe dla gatunku, które pozwalają na jednozna- czną identyfikację również w zimie, je- dynie na podstawie budowy i kształtu korony. Niezależnie od tego, każde drzewo wykształca indywidualnie swą koronę. W ramach genetycznie ustalo- nego planu budowy, który utrzymuje ce- chy stałe dla gatunku, każde pojedyncze drzewo może w pewnym zakresie plas- tycznie reagować na wpływy siedliska i wykształcać swoją w szczegółach nie- powtarzalną postać. Jawor rosnący na granicy lasu w wysokich górach wyglą-
da zupełnie inaczej niż klon na niżu. Trzecią wspólną cechą drzew, obok wy- sokiego wzrostu oraz wykształcania mo- cno zakorzenionego, nośnego pnia, nie- zbędnego dla rozwoju korony, jest dłu- gowieczność. Pomiędzy szybkością wzrostu danego gatunku a długością je- go życia zachodzi prosty związek. Ge- neralnie sądzi się, że szybko rosnące rośliny drzewiaste nie osiągają bardzo poważnego wieku, dożywają tylko kilku dziesiątków lat- może jednego stulecia. Brzozy i olsze, które na glebach inicjal- nych szybko zastępują roślinność zielną i jako pierwsze spośród drzew wkracza- ją na nowe tereny, są drzewami dość szybko rosnącymi. Topole osiągają po- kaźny wzrost szybciej niż inne gatunki drzew, jednak po kilku dziesiątkach lat intensywej produkcji drewna szybkość ich wzrostu znacznie spada. Później ga- łęzie łatwo łamią się i korona zatraca swoją typową postać, a drzewo skut- kiem starzenia się stopniowo niszczeje, aż wreszcie silniejsza burza może je wywrócić i ostatecznie zniszczyć. Jedno stulecie - to dla brzóz, topoli, olszy i wierzb przeciętna długość życia. W Puszczy Białowieskiej są jednak zna- ne okazy topoli, osiki oraz olszy czarnej, których wiek ocenia się na około 180 lat. Inne gatunki drzew rozwijają się nieco wolniej, za to osiągają starszy wiek. U buków i świerków dochodzi on do 200-300 lat. Z krajowych drzew liścias- tych najstarsze bywają lipa i dąb: wiek pół tysiąca lat i więcej nie byłby żadną rzadkością, gdyby drzewa te nie zostały przedtem zrąbane.
Za najstarsze w Polsce uchodzą dęby w Rogalinie koło Poznania i dąb na Kępie Ostromeckiej w województwie bydgoskim: mają one średnicę pnia od 223 cm do 296 cm, a ich wiek szacuje
12
się na 600-900 lat. Słynny "Bartek" ro- snący w Górach Świętokrzyskich koto Zagnańska ma średnicę pnia 266 cm (przy nasadzie - nawet 430 cml), lecz wysokość tylko 26 m; jego wiek szacuje się na około 650 lat. W Puszczy Biało- wieskiej są dęby o wysokości 43 m i śre- dnicy pnia 230 cm oraz szacunkowym wieku 400-500 lat. Wiek zwalonego nie- dawno przez burzę "Dębu Jagiełły" ustalono na ponad 650 lat. Drzewa szpilkowe są zwykle bardziej długowieczne. Spośród krajowych ga- tunków szczególnie powoli rośnie cis. W przeciągu życia całego ludzkiego po- kolenia wykazuje on jedynie niewielki wzrost, za to może osiągać wiek ponad 2000 lat. Za najstarsze drzewo Euro- py uchodzi słynny cis z Fortingall w Szkocji: - jego wiek ocenia się na blisko 3000 lat. W Polsce najbardziej znane są cisy w rezerwacie "Wierzch- las" w Borach Tucholskich - najgrubszy z nich ma średnicę pnia 50 cm i wiek około 600 lat. W Harbutowicach koło Lanckorony na Podkarpaciu rośnie jed- nak "Cis Raciborskiego" o średnicy 89 cm. Przypuszcza się , że jest on jeszcze starszy.
Jednak żadne z europejskich drzew nie może się równać z okazami zza oceanu. We wspaniałych zbiorowiskach drzew mamutowych w górach Sierra Nevada w Kalifornii rosną i takie, których wiek przekracza 3000 lat. Oznaczenia wieku na ponad 2000 lat są zupełnie wiarygod- nie udokumentowane przez liczenie pie- rścieni rocznych na pniach powalonych drzew; większość okazów, pozostają- cych dziś pod ochroną jako pomniki przyrody, nie ma jednak więcej niż oko- ło 1500 lat. Dla porównania - gdy naj- starsze dziś jeszcze stojące drzewa ma- mutowe kiełkowały z nasion, w Euro-
pie Środkowej kończyła się właśnie epoka brązu.
Najstarszymi na Ziemi jeszcze żyjącymi drzewami są koślawe i niepozorne so- sny ościste. Zawdzięczają one swój wiek - ponad 4000 lat (udokumentowany wiek maksymalny 4700 lat) - być może temu, że na swoim wysokogórskim sta- nowisku w Sierra Nevada musiały prze- bywać większą część roku zmarznięte, jak w zamrażarce.
Kalifornijska sosna oścista na wysokości 3500 m.
13
Miłorząb dwudzielny (Głnkgo biioba l)
Miłorzębowate
Wygląd: Drzewo zrzucające liście na zimę, wysokie na około 30 m, zwykle ze smuktą, stożkowatą, wąską koroną, z jednym lub wie- loma pniami.
Gałęzie i konary odchodzą pod kątem ostrym i są zwykle stromo wzniesione; rozgałęzienia bardzo luźne i szczególnie u młodszych oka- zów, raczej nieliczne. Nawet młodsze gałęzie są już jednak dość sztywne i zgrubiałe. Kora brunatnoszara do ciemnobrunatnej, z głębokimi spękaniami lub siecią bruzd. Pień niekiedy z licznymi wypukłościami, równo- miernie zwężający się ku górze. Liście na długopędach (przyrost roczny) bar- dzo oddalone, poza tym po kilka w pęczkach na krótkopędach, które w zimie nadają nagim gałęziom dziwaczny wygląd. Liście wachlarzo- wate długości około 10 cm, widlasto unerwio- ne, dwuklapowe do dwudzielnych, te na długo- pędach zazwyczaj głębiej podzielone niż te na krótkopędach, charakterystycznie miękkie, jakby aksamitne, długoogonkowe, jasno- lub średniozielone. Gatunek dwupienny. Kwiaty męskie w walcowatych żółtych kot- kach, zebranych po kilka tylko na krótkopę- dach. Kwiaty żeńskie zebrane po dwa lub trzy. Owocolistki wolne, zwykle małe, jasnozielone, jajowate. Drzewo wiatropylne. Po zapłodnieniu rozwija się nasienie podobne do pestkowca: z mięsistą otoczką nasienną, która, gdy dojrzeje ma barwę szarozieloną lub
żółtą, a po rozgnieceniu wydziela bardzo nie- przyjemny zapach. Ponieważ oznaczenie płci u młodych roślin nie jest możliwe, sadzi się obie płci. Miłorzęby owocują jednak niezbyt często.
Siedlisko: Powszechnie sadzone jako dekora- cyjne drzewo w parkach i przy ulicach. Okres kwitnienia: Od marca do kwietnia. Uwagi ogólne: Miłorząb jest jedynym dziś je- szcze żyjącym przedstawicielem pewnej gru- py nagonasiennych, która w erze mezozoicz- nej była reprezentowana przez liczne gatunki, rozpowszechnione na całej Ziemi. Zwraca jed- nak uwagę, że u tych wcześniejszych form, jak dowodzą skamieniałości, płasko rozwinięte powierzchnie szpilkowatych liści nierzadKo były o wiele silniej porozcinane, niż u formy dziś występującej. Jak z tego widać, w trakcie ewolucji szpilkowate liście zostały wielokrot- nie przekształcone nie tyle pod względem pla- nu budowy, co zewnętrznej postaci. Miłorząb jest jedynym przedstawicielem nago- nasiennych, u którego liście szpilkowate prze- kształciły się w blaszkę. Za szczególnie pier- wotną cechę należy uznać widlaste unerwie- nie liścia, które od nasady ogonka rozchodzi się wachlarzowato. Szczególnie dobrze rozpo- znaje się to, oglądając liść pod światło. Ten rodzaj unerwienia przypomina pod wzglę- dewm budowy i ukształtowania liczne liście paproci, i nasuwa myśl, że dawniejsze nago- nasienne należy chyba wyprowadzać od tej właśnie grupy. Z powodu innych ewolucyjnie bardzo pierwotnych cech, miłorząb zajmuje w systemie roślin kwiatowych pozycję bardzo izolowaną. Tworzy on nawet monotypową, to znaczy składającą się tylko z jednego gatun- ku, klasę roślin, a także swoją własną rodzinę i rząd. Jako pozostałość grupy filogenetycz- nej, pierwotnie znacznie obszerniejszej - jak również jako drzewo, które jeszcze dzisiaj wy- gląda tak, jak jego krewni z epoki kredowej przed ponad stu milionami lat - uważany jest w botanice za żywą skamieniałość. Miłorząb jest gatunkiem pochodzącym z Chin. W stanie dzikim nawet tam dziś prawie już nie występu- je. Wszystkie okazy sadzone w Europie mniej więcej od 1730 roku pochodzą od drzew ze wschodnioazjatyckich ogrodów świątynnych.
14
Nasienie z otoczką nasienną
15
Jodła pospolita (Abies alba miller,)
Wygląd: Wiecznie zielone drzewo szpilkowe z pniem zwykle mocnym i prostym. Może osią- gać wysokość około 50 metrów. Najwyższa jodła w Polsce rośnie w rezerwacie koło Na- wojowej w Beskidzie Sądeckim i ma 44 m wy- sokości. Korona u młodych drzew stożkowata, dość regularna, u starszych na szczycie spła- szczona - w przeciwieństwie do blisko spo- krewnionego świerka,
Starsze gałęzie odchodzą od pnia prawie pozio- mo. Na wierzchołku gałęzie i mniejsze gałązki skierowane są ukośnie w górę. U drzew wolno stojących pnie mają gałęzie aż do podstawy. Kora gładka, ciemnoszara, z wiekiem coraz bardziej bruzdowana lub prostokątnie spękana, często - zwłaszcza na młodszych drzewach - z banieczkami żywicy. Młode gałęzie owło- sione, pędy prowadzące nieco błyszczące. Pą- czki czerwonobrunatne, owalne, bez żywicy. Szpilkióośi krótkie, najwyżej do 3 cm długości, z przodu tępe, giętkie, z dwoma jaśniejszymi paskami pod spodem, ustawione luźno, dwu- stronnie, choć nie w jednym szeregu, ciemno- zielone na wierzchu. Drzewo jednopienne. Kwiaty męskie kuliste, żółtawe, na końcach gałązek w pachwinach szpilek. Szyszki żeńskie zwykle o długości około 10 cm, niekiedy nawet dłuższe, wyprostowane, walcowate, na początku zielonkawe, później pomarańczowobrunatne, gdy dojrzeją - blado- brunatne. Łuski odpadają pojedynczo już na drzewie; dlatego pod jodłami nigdy nie znaj- duje się szyszek.
Siedlisko: Ważne drzewo leśne, razem z bu- kiem, sosną i świerkiem często tworzy drzewo- stany na obszarach, położonych od 200 do 1000 m n.p.m. (w Tatrach do 1400 m n.p.m.) na glebach świeżych, chłodnych, średniogłębokich. Występowanie: Typowe w lasach szpilkowych, przede wszystkim w Europie Środkowej, we Francji, na Korsyce i w górach Półwyspu Bał- kańskiego.
Okres kwitnienia: Od kwietnia do maja. Uwagi ogólne: Krajowa jodła pospolita jest sadzona w ogrodach i parkach znacznie rza- dziej niż inne gatunki tego samego rodzaju. Poszczególne drzewa mogą osiągać zdumie- wające rozmiary, a przy tym dożywać wieku 200 a nawet 300 lat.
Jodły są tak samo wrażliwe jak świerki na przemysłowe zanieczyszczenia gazowe i kwa- śne deszcze. W naturalnych drzewostanach jodłowych zaobserwowano w ostatnich latach znaczne szkody.
Wygląd: Wiecznie zielone drzewo szpilkowe wysokości 25-30 metrów. Początkowo z koro- ną wąską, stożkowatą, z wiekiem coraz bar- dziej kolumnową, ze spiczastym wierzchoł- kiem. Gałęzie w środkowej części korony ros- ną poziomo i są dość gęsto osadzone; górne gałęzie mniej wyraźnie skierowane ku górze, niż u jodły zwyczajnej.
Kora początkowo gładka, matowoszara, do- piero u starych drzew prostokątnie popękana lub podzielona na płytki. Szpilki o długości 2-3 cm są z przodu lekko wycięte, równowąskie, wyraźnie bruzdkowa- ne, z wierzchu ciemnozielone i błyszczące, pod spodem - z dwoma białymi paskami szpa- rek. Osadzone dwurzędowo na gałązkach bar- dzo gęsto, skierowane nieco ku przodowi. Roztarte - wydzielają owocowy zapach. Szyszki żeńskie są umieszczone tylko w stre- fie wierzchołka starszych drzew. W stanie doj- rzałym mają długość około 15 cm, są cylind- ryczne, początkowo bladozielone, w końcu brunatnawe.
Występowanie: Ważne drzewo leśne w północ- no-wschodniej Turcji i w zachodniej części Kaukazu. Coraz powszechniej uprawiane w la- sach lub sadzone jako drzewo parkowe także w innych rejonach Europy. Okres kwitnienia: Od kwietnia do maja. Gatunki pokrewne:
Jodła Bornmiillera (Abies bornmuelleriana) wyróżnia się swoją wybitnie gładką, czar- no-czerwonawą korą. Szpilki gęste i nie roz- łożone na boki. Dość rzadko występujące drzewo górskich lasów Azji Mniejszej. Niekie- dy sadzona jako drzewo parkowe i ozdobne. Jodła Veitcha (Abies veitchii) ma korę szarą do szarobrunatnej, z zaznaczonymi delikatnie po- ziomymi liniami. Szpilki osadzone dwurzędowo, skierowane ku przodowi, dość gęste, z wcięcia- mi na wierzchołkach. Pod spodem mają dwa paski szparek w kolorze białym. Gatunek wy- stępujący pierwotnie tylko w Azji Wschodniej (przede wszystkim w Japonii), obecnie sadzony, choć rzadko, w parkach miejskich. Jodła purpurowa (Abies amabilis) jest drze- wem, które w swojej ojczyźnie może osiągać wysokość 50-60 metrów. Jego kora jest dość gładka, szaro-purpurowa, z wydatnymi ułożo-
nymi poziomo banieczkami żywicy, widoczny- mi także na starszych okazach. Szpilki bardzo gęste, skierowane do przodu, mają długość około 3 cm, a przy roztarciu dają wyraźny zapach pomarańczy. Dojrzała szyszka jest brunatnawa i ma około 12 cm długości. Drze- wo rozpowszechnione pierwotnie tylko w za- chodniej części Ameryki Północnej (Oregon i Kolumbia Brytyjska). Obecnie sadzone także jako drzewo parkowe.
Uwagi ogólne: Cechą charakterystyczną wszys- tkich gatunków rodzaju Aft/es jest sposób osa- dzenia szpilek na gałązkach - zawsze na ma- łej, okrągtawej tarczce, która nie pozostawia żadnych trwałych śladów. U świerków nato- miast zawsze pozostają małe łuski i po opad- nięciu szpilek gałązki są szorstkie jak pilnik.
18
Kwiatostany $
Szpilki od góry
19
Jodła Olbrzymia (Abies grandis lindleyj
Sosnowate
Wygląd: Wiecznie zielone drzewo szpilkowe z dość regularną, stożkowatą, a u starszych okazów nieco szerszą koroną. Gałęzie początkowo odstające poziomo, z wie- kiem zwisające albo z wznoszącymi się koń- cami. Jodła olbrzymia osiąga w swojej ojczyź- nie wysokość 100 m i należy tym samym do najwyższych drzew szpilkowych na Ziemi. Szpilki o długości od 2 do 6 cm, cieńsze niż u innych jodeł, dwustronnie rozłożone w 2-3 szeregach, średnio- lub ciemnozielone, na brzegach podwinięte. Przy roztarciu wydziela- ją silny aromatyczny zapach. Szyszki żeńskie, umieszczone tylko w stretie wierzchołka, w stosunku do wysokości drzewa są dość małe (6-8 cm długości), w kolorze brunatnym.
Występowanie: Ojczyzną jodły olbrzymiej są pierwotne lasy górskie w zachodniej części Ameryki Północnej; szczególnie rozpowszech- niona jest na wyspie Vancouver i w stanie Kolumbia Brytyjska. Ostatnio ten gatunek by- wa sadzony w Europie Środkowej i Północnej w kulturach leśnych. Okazy sadzone w Euro- pie (mniej więcej od 1830 roku) nie przekra- czają jeszcze 50 m wysokości. Okres kwitnienia: Od kwietnia do maja. Gatunki pokrewne:
Jodła kalifornijska (Abies concolor), z wyglądu podobna do jodły olbrzymiej, ma gładszą korę i szpilki o jednolitej niebiesko-szarozielonej barwie, sierpowato zakrzywione ku górze, wy- dzielające przy roztarciu aromatyczny zapach cytryny. Pierwotnie występowała tylko w połu- dniowo-zachodniej części Ameryki Północnej, ale obecnie jest dość często sadzona w par- kach i ogrodach.
Jodła grecka (Abies cephalonica), drzewo wy- sokości do 30 m, z szarobrunatną, gładką korą i ostro zaciętymi na szczycie, dość sztywnymi, z wierzchu błyszczącymi szpilkami, które nie są ułożone dwurzędowo, jak u innych gatun- ków. Tworzy zwarte drzewostany w wyższych partiach gór Grecji.
Jodła hiszpańska (Abies pinsapo) ma szpilki dość krótkie, sztywne, o kłujących końcach. Jest to rzadkie drzewo rosnące w wapiennych górach południowej Hiszpanii na obszarach leżących do 2000 m n.p.m.
20
Abies cephalonica
21
Jodła Szlachetna (Ablas procera rehdJ
Sosnowate
Wygląd: Wiecznie zielone drzewo szpilkowe o wysmukłej koronie w kształcie stożka, z wie- kiem coraz bardziej kolumnową, u bardzo sta- rych drzew niekiedy dość szeroką. W swojej ojczyźnie dorasta do 80 m wysokości. Kora u młodych drzew gładka, i srebrzysto- szara do lekko czerwonawej, u starszych oka- zów popękana szarobrunatna. Młode pędy deli- katnie owłosione, czerwonawobrunatne. Szpilki ustawione w dolnej części grzebienias- to, w górnej - bardzo gęsto, dwurzędowo i wy- raźnie zagięte ku górze. Jędrne, dość smukłe, ale o tępych końcach, z wierzchu zielonosza- re, płaskie, bruzdkowane, a pod spodem z dwoma szarymi podłużnymi prążkami. Kwiaty męskie bardzo liczne na dolnej stronie młodszych gałęzi, przede wszystkim w górnej strefie korony, początkowo mają jaskrawą bar- wę karminowoczerwoną, w trakcie pylenia
22
stają się jasnożółte, kuliste o średnicy około 6 milimetrów.
Szyszki żeńskie - pionowo ustawione na grub- szych gałęziach wewnątrz korony, rzadziej na młodszych gałęziach (wtedy na ogół nieco od- chylone w bok), początkowo żółtawe, po zapyle- niu rozwijają się w pokaźne twory o długości 12-20 cm i obwodzie 5-9 centymetrów. W stanie dojrzałym jasnobrunatne do purpurowobrunat- nych, cylindryczne, na szczycie nieco ściągnię- te, zwracają uwagę długimi wystającymi wyrost- kami poszczególnych łusek. Również na bardzo młodych drzewach rozwijają się szyszki - ale tylko u uszlachetnionych form "Glauca". Występowanie: Ojczyzną jodły szlachetnej są zachodnie obszary Ameryki Północnej - prze- de wszystkim naturalne lasy górskie Gór Nad- brzeżnych w stanach Waszyngton i Oregon. Okres kwitnienia: Maj, na obszarach położo- nych bardziej na południu - kilka tygodni wcześniej.
Uwagi ogólne: Jodła szlachetna - w przeci- wieństwie do jej licznych północnoamerykańs- kich krewniaków - w Europie prawie nie bywa uprawiana w lasach, natomiast dość często sadzona jest w ogrodach i parkach. Najczęś- ciej widuje się uprawną odmianę ze srebrzys- to-niebieskozielonymi szpilkami, nazywaną przez ogrodników jodłą srebrną. Gatunek pokrewny:
Jodła balsamiczna (Abies balsamea) zwraca uwagę swoją bardzo smukłą, spiczasto zakoń- czoną stożkowatą koroną. Jej ojczyzną są roz- ległe obszary Ameryki Północnej - od Kanady po Wirginię. Szpilki długości około 2,5 cm, są z przodu lekko wyszczerbione lub tępe, błysz- czące ciemnozielone, pod spodem z dwoma wyraźnymi srebrzystymi prążkami. Kora mło- dych drzew ma dość wydatne pęcherzyki żywi- czne, dostarczające bardzo czystej, jasnożół- tej żywicy. Ta substancja, znana w handlu jako balsam kanadyjski, była już od dawna stoso- wana w technice mikroskopowej jako środek do utrwalania preparatów i do dziś jest w uży- ciu mimo wynalezienia produktów syntetycz- nych. Jodła balsamiczna to ważny gatunek dostarczający drewna budulcowego. W par- kach sadzony rzadko, jednak w wielkich kolek- cjach leśnych zwykle obecny.
Glauca
'^ai^^^K^A
s6& '-.,Ś' jt* v - T,' 1H
\-^*
/tM
JjR>7
fr#U" *^
J&
Sosnowate
YtJmM
,7 *# '
fvHl \2jpH
^^mw
S\oSffll^^
"'
L\VlIIF^
Aii
Kwiatostan S
Glauca 23
Cedr atlantycki (Cedrus atlantica) (endl.) carr.j
Sosnowate
Wygląd: Wiecznie zielone drzewo szpilkowe o wysokości około 40 m, z szeroką, stożko- watą koroną, zakończoną tępym wierzchoł- kiem.
Większe gałęzie ukośnie wzniesione, a nastę- pnie szeroko rozłożone, nie tworzą płaskich, piętrowo ułożonych segmentów korony. Kora ciemna brunatnoszara, spękana w płytki, z głębokimi bruzdami.
Szpilki o długości 1-3 cm mają barwę ciemno- lub niebieskozieloną. Ich krawędzie są prawie nie zaznaczone, a końce silnie zaostrzone. Występują licznie skupione w pęczkach (do około 40) na krótkopędach, a na długopędach ułożone spiralnie i wzajemnie oddalone. Kwiaty męskie brunatno-żółte, długości 3-5 cm, cylindryczne, ku przodowi zwężone, lekko zgięte. Szyszki żeńskie cylindryczne, w czasie
dojrzewania wielkości około 6 cm, z bardzo szerokimi łuskami, na górze lekko ściśnięte. Występowanie: Pierwotnie tylko na zalesio- nych stokach gór Atlas w Maroku i Algierii. Od dawna jego liczne odmiany, zwłaszcza te z niebieskimi szpilkami, sadzone były w par- kach.
Okres kwitnienia: Wrzesień. Gatunki pokrewne:
Cedr libański (Cedruslibanij\o wiecznie zielo- ne drzewo szpilkowe, o wysokości do 40 m, którego gałęzie - zwłaszcza w późniejszym wieku - są charakterystycznie piętrowo roz- łożone na bardzo mocnych, stromo wzniesio- nych konarach, tak iż przywodzą na myśl blaty stołów. Pień zazwyczaj bardzo gruby, nieregu- larnie rozgałęziony już na nieznacznej wyso- kości. Ciemnozielone szpilki długości około 3 cm są na krótkopędach skupione w pęcz- kach po 10-20, a na długopędach ułożone spiralnie. Żeńskie szyszki beczkowate. Dziko rośnie tylko w Libanie, Syrii i we wschodniej Turcji. Sadzony częściej w Europie Południo- wej niż w Środkowej.
Cedr himalajski (Cedrus deodara) wyróżnia się dość smukłą, prawie wrzecionowatą koro- ną, której długi pęd wiodący zwykle przewie- sza się. Kora początkowo gładka o barwie ciemnozielono-brunatnej, później czarno-bru- natna i silnie spękana. Pędy bladoczerwone i gęsto owłosione, ze szpilkami bardzo mięk- kimi, ułożonymi spiralnie. Na starszych gałę- ziach ciemnozielone lub niebieskozielone szpilki o długości około 3 cm, są zebrane w pęczki na krótkopędach. Cedr cypryjski (Cedrus brevifolia) osiąga wy- sokość około 20 m i ma bardzo krótkie szpilki, o długości około 1 centymetra. Ze wszystkich gatunków cedr cypryjski ma najmniejszy natu- ralny zasięg - jego występowanie ogranicza się wyłącznie do gór Troodos na Cyprze. Uwagi ogólne: Wspólną cechą cedrów jest ich pora kwitnienia: w przeciwieństwie do innych drzew szpilkowych kwitną one jesienią. Drewno cedrowe jest stosowane od starożyt- ności do budowy domów okrętów i wyrobu mebli. Już w I. Księdze Królewskiej w Biblii wspomina się o imporcie drewna cedrowego na wielką skalę.
Kwiatostany <$
Modrzew europejski (Lam decidua millłr.j
Sosnowate
Wygląd: Drzewo szpilkowe zrzucające liście na zimę, o wysokości okoto 40 m, z dość smukłą, stożkowatą koroną, regularnie i dość gęsto ugałęzione.
Starsze gałęzie zwisające i na końcach znów wznoszące się, średnie zwykle odstające, a tyl- ko w górnej części korony ukośnie wzniesione. Kora początkowo gładka i szarobrunatna do zielonobrunatnej, później raczej różowobru- natna i złuszczona, z głębokimi spękaniami. Pędy są barwy słomkowej, nagie i tylko miej- scami bruzdkowane.
Szp/Zrfr/miękkie, długości 2-3 cm, w pęczkach po 20-40 (na krótkopędach) albo rosnące pojedyn- czo i dość gęsto (na dtugopędach), tępe lub tylko nieznacznie zaostrzone, jasnozielone, z dwoma jaśniejszymi podłużnymi prążkami od spodu.
Szyszki żeńskie początkowo karminowoczer- wone, po dojrzeniu ciemnobrunatne, wielkości 2-3 cm, stożkowato-jajowate. Obrastają gęsto gałęzie i mniejsze gałązki, pozostając zwykle na drzewie przez wiele lat. Łuski szyszek okrągławe, luźno przylegające (w każdym ra- zie nie zwinięte wyraźnie na zewnątrz lub
zgięte ku górze), opatrzone delikatnym prąż- kowym wzorem.
Siedlisko: Gatunek rozpowszechniony, miejs- cami tworzy drzewostany - na glebach świe- żych i bogatych w związki zasadowe, w regio- nach o klimacie kontynentalnym z ciepłymi i suchymi latami.
Występowanie: Pierwotnie tylko w Alpach Centralnych i we wschodnich Sudetach, w Tat- rach i na Niżu Polskim. Dzięki uprawom leś- nym dzisiaj szeroko rozpowszechniony i pra- wie wszędzie zadomowiony. Okres kwitnienia: Od marca do kwietnia Uwagi ogólne: Modrzew jest jedynym krajo- wym drzewem szpilkowym, które jesienią zrzuca szpilki. Przedtem przebarwiają się one na intensywnie żółty kolor. Modrzewie bardzo źle rosną w wielkich miastach, ponieważ nie wytrzymują zanieczyszczeń gazowych.
Kwiatostan 5, poniżej 27
Modrzew japoński (Larlx kaempferi o_amb.) carrj
Sosnowate
Wygląd: Drzewo szpilkowe zrzucające liście na zimę, osiąga wysokość około 40 metrów. Ma szeroką, stożkowatą koronę, która nie za- chowuje tak smukłego kształtu, jak u poprzed- nio opisywanego gatunku. Pędy wiodące nie zwieszają się.
Dolne gałęzie bardzo rozłożyste i na końcach znów wznoszące się ku górze. Środkowe gałę- zie szeroko rozpostarte. Kora czerwonawobrunatna, łuskowata i nie- kiedy odpadająca małymi podłużnymi płatka- mi. Młode pędy i gałązki wyraźnie ciemniej- sze, niż u modrzewia europejskiego, zwykle ciemnopomarańczowo-czerwone do brunatna- wych albo brunatnawopurpurowych i przypró- szone szarością; dzięki temu nawet w szacie zimowej zwykle wyraźnie dają się odróżnić od modrzewia europejskiego. Pączki na pędach
spiczaste i stożkowate, wydzielające żywicę. Szpwft/stosunkowo miękkie, spiczaste lub nie- co stępione, z wierzchu niebieskozielone (ni- gdy nie trawiastozielone), pod spodem z dwo- ma białymi paskami szparek. Mają długość około 2-3 cm i rosną licznie zebrane (po 30-40) na krótkopędach. Szyszki żeńskie liczne w górnych odcinkach większych gałęzi, początkowo jasnoczerwona- we lub żółtawe, później zielone lub ciemnożół- te, a w porze dojrzewania - brunatne, wysoko- ści i szerokości około 3 cm, rozetkowate i bar- dziej płaskie niż u modrzewia europejskiego. Łuski szyszek na brzegach wyraźnie odwinię- te na zewnątrz.
Występowanie: Pierwotnie ten gatunek mod- rzewia występowa! tylko w Japonii, Od dłuż- szego czasu jest on na dużą skalę sadzony w lasach, ponieważ rośnie zdecydowanie le- piej od swoich europejskich krewniaków. Okres kwitnienia: Marzec Uwagi ogólne: Modrzew japoński jest o wiele mniej wrażliwy na przemysłowe zanieczysz- czenia gazowe niż gatunki europejskie i dlate- go coraz częściej jest sadzony w miejskich parkach. Według dotychczasowego stanu wie- dzy, modrzewie wydają się także nieco odpor- niejsze na kwaśne deszcze niż inne krajowe i zadomowione drzewa szpilkowe. Z czego to wynika - na razie nie wiadomo. Możliwe, że mniejsza wrażliwość na działanie szkodliwych substancji jest spowodowana tylko obecnością warstwy wosku na szpilkach. Poza tym mod- rzewie zrzucają swoje szpilki za każdym ra- zem pod koniec okresu wegetacyjnego, a za- tem pobrane szkodliwe substancje nie są tak intensywnie gromadzone w miąższu drzewa, jak to ma miejsce u gatunków ze szpilkami wieloletnimi.
Drewno modrzewia uchodzi za szczególnie trwały surowiec. Zewnętrzny biel jest począt- kowo bardzo jasny, stopniowo jednak ciem- nieje. Twardziel już w stanie świeżym jest ciemnobrązowa. Drewno ma zastosowanie przy budowie domów i statków, ze względu na trwałość robi się z niego przede wszystkim burty i boazerie.
28
Kwiaty $ i Świerk pospolity (Picea abies Sosnowate
Cechy: Wiecznie zielone drzewo szpilkowe o wysokości do 70 m (najczęściej 30-50 m), a tym samym najwyższe w Europie drzewo rodzime. W Puszczy Białowieskiej najwyższy świerk ma wysokość 55 m i średnicę pnia 140 cm, a jego wiek wynosi ponad 300 lat. Korona, szczególnie u drzew wolno stojących, ma ksztatt bardzo regularnego stożka. Gałęzie ustawione okótkowo, w dolnej części pnia zwisają, w środku pnia jednak zwykle odstają prosto albo lekko się podnoszą. Kora - barwy miedzi delikatnie się tuszczy. Młode pędy czerwonawe, nieco owłosione lub nagie, matowe i dość grube. Pączki ciemne, owalne, nieco zaostrzone. Szpilki długości 1-2,5 cm są dość sztywne, na końcach zaostrzone, ciemnozielone, w prze- kroju rombowate lub czterokanciaste. Usta- wione dookoła i przeważnie skierowane ku przodowi. Z wierzchu i od spodu widać delika- tną jaśniejszą linię.
Kwiaty męskie karminowoczerwone. Szyszki żeńskie - podłużne, zwykle licznie skupione w górnych partiach korony. Młode szyszki są zielone a dojrzałe, z łuskami o gładkich brze- gach, jasnobrunatne i mają 12-16 cm dtugości. Siedlisko: Świerk korzeni się płytko w luźnych, próchnicznych glebach przemarzających zi- mą. Produkuje butwinę i dlatego w monokul- turach powoduje zakwaszenie gleby, skutkiem czego ponowne obsadzenie tego obszaru drzewami liściastymi jest bardzo utrudnione. Występowanie: Pierwotnie od Skandynawii po Bałkany na obszarach położonych powyżej
Kwiaty $
800 m n.p.m. jako gatunek lasotwórczy. Na skutek sadzenia w uprawach leśnych dzisiaj wszędzie zadomowiony. Okres kwitnienia: Od kwietnia do maja Gatunki pokrewne:
Świerk sitkajski (Picea sitchensisj wyróżnia się gęstymi pędami rocznymi, zwykle skiero- wanymi w górę. Szpilki odstające, spłaszczo- ne, z wyraźnym kilem, jaskrawozielone, nieco błyszczące, z kłującymi końcami. Jego ojczyz- ną są zachodnie obszary nadbrzeżne Ameryki Północnej od środkowej Alaski aż po Kalifor- nię. Miejscami bywa stosowany w uprawach leśnych.
Kwiatostany 9
Młoda szyszka
Świerk serbski (Picea omorika (pancic) purkynej
Sosnowate
Wygląd: Wiecznie zielone drzewo szpilkowe, z koroną bardzo wąską, stożkowatą albo wręcz smukłą, kolumnową, zwykle niższe niż świerk pospolity, o wysokości do 30 metrów. Gałęzie gęsto porastają smukły pień odstając zwykle poziomo i tylko w dolnej części nieco zwisają, z lekko wzniesionymi końcami. Wierz- chołek korony bardzo wąski i wyciągnięty ku górze.
Kora brunatnopomarańczowa, czerwonawa al- bo ruda, podzielona na cienkie, drobne łuski, u starszych okazów rozpada się na większe płaty. Pęd zwykle jasny, brunatnożółty, delika- tnie owłosiony.
Szpilki długości 1-2 cm, słabo zaostrzone albo (szczególnie na starszych drzewach) tępe, giętkie, nieco spłaszczone, na wierzchu ja- skrawozielone lub niebieskawozielone, a pod
spodem - z kilem i dwoma szerszymi, jas- nymi, podłużnymi paskami. Wyraźnie odstają od osi gałązek (przynajmniej w środkowej części), w przednim odcinku silniej zgięte, a na wierzchołku zakrzywione. Kwiaty męskie przed pyleniem karminowo- czerwone.
Szyszki żeńskie początkowo jasnoczerwone, później niebiesko-purpurowo-zielonkawe, w końcu, po dojrzeniu, ciemnobrunatne, wąs- kie, wrzecionowate, o długości 6-8 centymet- rów. Łuski szyszek z nieregularnym rysun- kiem na brzegu zwykle przylegają ściśle. Siedlisko: Lasy górskie na glebach płytkich, stosunkowo suchych i w porze letniej ciepłych; do wysokości około 1800 m n.p.m. Występowanie: Świerk serbski rośnie dziko tylko na małym obszarze w środkowym biegu Driny w okolicach Sarajewa w Bośni i Her- cegowinie. Został on tam odkryty dopiero oko- ło 1890 roku. Od tego czasu ten gatunek o nie- wielkich wymaganiach klimatycznych i glebo- wych jest często sadzony w ogrodach i par- kach jako drzewo ozdobne, a z powodu cen- nego drewna także uprawiany w lasach. Okres kwitnienia: Od kwietnia do maja. Uwagi ogólne: Wśród wszystkich dotychczas zbadanych gatunków świerk serbski jest uwa- żany za jedną z form najbardziej odpornych na zanieczyszczenia przemysłowe, a szcze- gólnie na kwaśne deszcze, które mniej mu przynoszą szkody niż rodzimemu w środkowej Europie świerkowi zwyczajnemu (por. poprze- dni gatunek). Nie zbadano jeszcze, czym są spowodowane te różnice w tolerowaniu szkod- liwych substancji. Można przypuszczać, że chodzi tu o subtelne różnice w pokryciu szpi- lek woskiem. Im grubsza jest warstwa wosku tym mniej szkodliwych substancji przenika do szpilek i powoduje tam zaburzenia przemiany materii.
Zważywszy na wyniki badań można powątpie- wać czy takie zakłócenia przemiany materii są jedyną przyczyną współczesnego wymierania lasów. Prawdopodobnie chodzi tu o cały kom- pleks ściśle powiązanych ze sobą czynników i procesów.
32
Kwiaty (J
Młoda szyszka
Dojrzałe szyszki
33
Świerk kłujący (Picea pungens engelm. )
Sosnowate
Wygląd: Wiecznie zielone, bardzo okazałe drzewo szpilkowe o wysokości do 50 m, zwyk- le jednak znacznie niższe - 30-40 metrów. Korona dość gęsto rozgałęziona o regular- nym, stożkowatym, dość smukłym kształcie. Większe gałęzie odstają poziomo. Tylko u sta- rych okazów gałęzie wyrastające blisko ziemi są skierowane lekko w dół. Kora brunatnopurpurowa lub brunatnoszara. złuszcza się dość grubymi płatami. Młode ga- łązki żółtawobrunatne albo wręcz białawe, prawie wcale nieowtosione. Pączki wąskie, owalne, długości około 6 mm, z licznymi lan- cetowatymi łuskami.
Szpilki umieszczone dookota pędów, skupio- ne ku górze lub przynajmniej w górę zgięte. Szpilki mają dtugość 2-3 cm, są dość sztywne i ostro zakończone, ciemnozielone lub niebie- skawozielone, a tylko rzadko zdecydowanie
zielone, natomiast u najczęściej uprawianych odmian ozdobnych - niebieskozielone lub sza- rozielone.
Szyszka żeńska początkowo brunatnopurpuro- wa, później w okresie dojrzewania szarobru- natna, przeważnie lekko skrzywiona, o długo- ści do 12 centymetrów. Łuski luźne, bardzo cienkie, na przednim brzegu nieregularnie zą- bkowane.
Występowanie: Świerk kłujący pochodzi z po- łudniowo-zachodniej części Ameryki Północ- nej (Kolorado). Dziś ciągle występuje tam w dużych skupieniach, choć nigdy w czystych drzewostanach. Od kilku dziesiątków lat w Eu- ropie jest uprawiany w lasach i stosowany jako drzewo ozdobne w ogrodach. Świerk kłu- jący należy do najczęściej spotykanych w eu- ropejskich ogrodach północnoamerykańskich gatunków drzew szpilkowych. Okres kwitnienia: Maj.
Uwagi ogólne: W ogrodach i kolekcjach bar- dzo rzadko widuje się ciemnozieloną formę podstawową, podczas gdy odmiany niebiesko- zielone, ze swoimi połyskującymi szpilkami są niemal wszędzie reprezentowane. Te odmia- ny, ogrodniczo często określane jako świerki niebieskie, tworzą krąg form świerka kłujące- go zwany "Glauca". Wszystkie one pochodzą od populacji drzew, która w pierwotnym ob- szarze występowania reprezentowana jest przez niebieskozielone, względnie szarozielo- ne okazy. Pokrycie szpilek grubą warstwą wo- sku, powodujące ich jaśniejsze zabarwienie, należy chyba oceniać jako szczególną cechę przystosowawczą. W swojej ojczyźnie, Górach Skalistych, drzewa te muszą przeżyć podczas bardzo ostrej zimy i suchego, gorącego lata. Gruba warstwa wosku pomaga znosić silne promieniowanie słoneczne i przez to ograni- cza rozgrzewanie i utratę wody. W uprawie ogrodowej i leśnej świerki kłujące nierzadko są atakowane przez wesz sitkajską - jeśli inwazja taka nie zostanie w porę rozpo- znana, szkody mogą być duże. Biologiczne zwalczanie szkodnika jest dość trudne.
34
Glauca globosa
Choina kanadyjska (Tsuga canadensis (L.) carr.)
Sosnowate
Wygląd: Wiecznie zielone drzewo szpilkowe z koroną zwykle bardzo nieregularną, dość szeroką, z gęstymi gałęziami. Osiąga wyso- kość około 30 metrów. Pędy szczytowe roz- winięte są niewyraźnie, a wierzchołki pędów szczytowych i bocznych zwisające. Dolne gałęzie bywają bardzo grube, co sprawia wra- żenie, jakby było wiele pni. Kora początkowo brunatno-pomarańczowa, z wiekiem coraz ciemniejsza, na koniec poroz- dzielana siecią płaskich bruzd lub listewek. Pęd jasnobrunatny z gęstym czerwonawym owłosieniem.
Szp/Wspłaszczone, zwężające się ku szczyto- wi, rozłożone na boki, w 2-3 rzędach po każ- dej stronie. Szpilki środkowego rzędu są częs- to przekręcone i zwrócone do góry spodnią stroną z białymi podłużnymi prążkami. Poje- dyncze szpilki z przodu okrągławe, początko- wo żywozielone, później nieco ciemniejsze, matowe, o długości 818 mm, ku wierzchoł- kowi zawsze nieco zwężone. Szyszki żeńskie stożkowato-owalne, o długości
do 15 mm, w porze dojrzewania ciemnobrunat- ne, z łuskami o słabo zgrubiałych brzegach. Występowanie: Choina kanadyjska występowa- ła pierwotnie tylko we wschodniej części Ame- ryki Północnej od Kanady po Alabamę. W Euro- pie rzadko uprawiana w lasach, natomiast dość często spotykana w parkach lub ogrodach. Okres kwitnienia: Od kwietnia do maja. Gatunki pokrewne:
Choina różnolistna (Tsuga heterophylla) różni się od poprzedniego gatunku smukłym, kolum- nowym pokrojem i wysokością osiągającą ponad 50 metrów. Kora jest początkowo gład- ka i ciemnoszara, później spękana w piaty. Pęd jasnobrunatny, pod spodem jaśniejszy, podłużnie bruzdkowany i gęsto owłosiony. Szpilki rozdzielone na dwie strony, po każdej stronie w dwu położonych nad sobą szere- gach, w górnym - do 7 mm długości, w dol- nym - do 18 mm, i jednakowej szerokości około 2 mm (heterophylla = różnolistna, ce- cha dająca nazwę). Szpilki są równowąskie (w przeciwieństwie do Tsuga canadensis), żywozielone albo ciemnozielone i lekko bły- szczące, z dwoma podłużnymi białymi pas- kami od spodu. Szyszki żeńskie wyjątkowo małe, złożone z niewielu łusek, około 2,5 cm długości. Pierwotnie występowała tylko w za- chodniej części Ameryki Północnej od Alaski po Kalifornię i do dziś tworzy tam w górskich lasach wielkie skupienia z okazami docho- dzącymi do 70 m wysokości. Często sadzona w ogrodach i parkach, a z powodu szybkiego tempa wzrostu, uprawiana również w lasach. Drewno ma zastosowanie jako budulec oraz jako surowiec w przemyśle papierniczym. Rzadziej, niż oba poprzednie gatunki, można spotkać w ogrodach lub parkach choinę po- ludniowojapońską (Tsuga sieboldiij. Charak- terystyczne dla niej są: bardzo jasny żółtawy pęd i nieregularnie dwurzędowo ustawione, bardzo krótkie i ściśnięte szpilki. Wysokość dochodzi do 12 metrów. Zwykle drzewa już od nasady mają wiele pni, a przy tym aż do zewnętrznej strefy korony są silnie rozgałę- zione. Podobnie jak u amerykańskich gatun- ków, szyszki są bardzo małe (około 2 cm długości), z niewyraźnie zaostrzonymi łuska- mi, ciemnobrunatne, zwisające.
36
-Ś#L Wfc8
-L,"X\.'.-- .
Kwiatostany $
37
Daglezja (Pseudotsuga menziesii (mirb.) francoj
Sosnowate
Wygląd: Wiecznie zielone drzewo szpilkowe o wysokości zwykle około 50 m, choć w swojej ojczyźnie - Ameryce Północnej może osiągać dwa razy większą wysokość. Korona w porównaniu z osiąganą wysokością dość smukła i prosta przypomina w kształcie regularny stożek.
Gałęzie jak u świerka lub jodły, ustawione okółkowo i piętrowo, u młodszych drzew zwy- kle poziomo, u starszych - wznoszące się albo (szczególnie w stretie wierzchołka) skierowa- ne ukośnie w górę.
Kora młodych drzew dość gładka, ciemnosza- ra do zielonoszarej, z licznymi banieczkami żywicy ułożonymi poziomo, na starszych drze- wach grubiej spękana, głęboko bruzdowana, w końcu czarno-brunatna z jaśniejszymi, nie- kiedy także pomarańczowymi rysami.
Pędy roczne jasnozielone i owłosione. Pączki jasnobrunatne, stożkowate, o długości około 5-7 milimetrów.
Szpilkio długości 2-3 cm są miękkie i giętkie, zwykle wąskie, na wierzchu bruzdkowane, średnio- lub ciemnozielone, zwykle matowe. U nasady szpilek widać wyraźnie wyodręb- nione ogonki, które przy odrywaniu pozosta- wiają (w przeciwieństwie do szpilek jodły) sterczące poduszeczkowate blizny. Przy roz- cieraniu wydzielają przyjemny zapach poma- rańczy.
Kwiaty męskie zebrane w delikatne żółtobru- natnawe szyszki licznie skupione na końcach gałązek.
Żeńskie kwiatostany w kształcie zielonkawych pędzelków z czerwonawo-białymi łuskami wy- rastają na szczytach gałązek. Dojrzała szysz- ka ma około 8 cm długości i do 3 cm szeroko- ści. Jest podłużnie walcowata, zwisająca, w kolorze jasnobrunatnym i odpada w całości. Łuski nasienne są bardzo szerokie, nieco okrągławe. Łuski okrywające - podłużne i po- dzielone na trzy wierzchołki - wystają wyraź- nie z łusek nasiennych nadając szyszce dag- lezji charakterystyczny wygląd. Nasiona doj- rzewają w pierwszym roku. Występowanie: Pierwotnie tylko w nadbrzeż- nych górach zachodniej części Ameryki Pół- nocnej od Kolumbii Brytyjskiej do Kalifornii, od dawna jednak często sadzona w ogrodach i większych parkach, a również uprawiana na dużą skalę w lasach. Okres kwitnienia: Maj.
Uwagi ogólne: Najwyższy znany okaz daglezji (niestety zrąbany) miał wysokość 133 m i tym samym był znacznie wyższy, niż jakiekolwiek dziś jeszcze stojące drzewo. Mocne, rozroś- nięte okazy osiągają u nasady średnicę pnia około 4 metrów. Drewno podobne z wyglądu do sosnowego, ma też identyczne zastosowa- nie. To ważne północnoamerykańskie drzewo leśne zostało nazwane na pamiątkę szkockie- go botanika D. Douglasa, który odkrył ten ga- tunek w Kanadzie i jako pierwszy wysłał jego próbki do Anglii.
Również u daglezji istnieje odmiana "Glauca" (por. ilustracja po prawej stronie u dołu), chęt- nie sadzona jako drzewo ozdobne.
38
Kwiatostany J
Młode szyszki
Dojrzałe szyszki
39
Limba (Pinus cembra l.)
Sosnowate
Wygląd: Okazałe drzewo szpilkowe osiągają- ce wysokość ponad 20 m, a nawet do 35 metrów. Korona kolumnowa z tępym wierz- chołkiem, u starych drzew (szczególnie u wol- no stojących) wydaje się nieco nieregularna, Gałęzie stosunkowo krótkie, lecz bardzo zwar- te, przeważnie odstają poziomo. Młodsze ga- łązki na końcach rozgałęzień stromo podno- szą się do góry.
Kora początkowo gładka, zielonkawoszara, później coraz bardziej szorstka i łuszcząca się, miejscami z banieczkami żywicy, na sta- rość brunatnawa z szerokimi czerwonawymi bruzdami. Pędy zielonkawe, gęsto owłosione. Pączki stożkowate, wolno zwężające się ku wierzchołkowi.
Szpilki o długości 5-8 cm zebrane są w pęcz- kach po pięć na krótkopędach. Dość sztywne,
wznoszą się prosto skupione szczególnie na końcach gałązek. Z wierzchu ciemnozielone, po stronie wewnętrznej raczej szarozielone z niebiesko-białymi paskami podłużnie ułożo- nych szparek.
Kwiaty męskie w porze kwitnienia purpurowo- brunatne. Szyszki żeńskie początkowo zielon- kawo-fioletowe, później brunatnopurpurowe a w porze dojrzewania ciemnobrunatne, około 5-8 cm długości, na krótkich mocnych szypuł- kach. Łuski szyszek okrągławe, nie opadają pojedynczo.
Siedlisko: Limba preferuje kwaśne, próchnicz- ne gleby kamieniste w rejonach o zimnym, kontynentalnym klimacie. Potrzebuje dużo światła
Występowanie: Pierwotnie rosła dziko tylko w Alpach Centralnych i w Karpatach. Obecnie szerzej rozpowszechniona, ale głównie na ob- szarach położonych od 1700 do 3000 m n.p.m. Okres kwitnienia: Od maja do czerwca. Uwagi ogólne: Limba jest sadzona w parkach i ogrodach właściwie rzadko, jakkolwiek nie jest bezwarunkowo związana z klimatem górs- kim, natomiast ma przewagę w konkurencji z innymi drzewiastymi gatunkami sosen. Z te- go powodu limby są sadzone w lasach Skan- dynawii (przede wszystkim w Norwegii). Lim- ba jest jedynym 5-szpilkowym gatunkiem ro- dzaju Pinus, występującym dziko w Europie Środkowej. Poza tym osiąga ona ze wszyst- kich europejskich gatunków najwyższy wiek: do tysiąca lat. Wspaniałe drzewostany lim- bowe spotyka się na przykład w Szwajcars- kim Parku Narodowym w Gryzonii. W Polsce piękne okazy oglądać można w Tatrach. Wiel- kie lekko oskrzydlone nasiona, botanicznie niezupełnie poprawnie nazywane orzeszkami limbowymi, są jadalne. Z zebranych szyszek można je wydostać ogrzewając w umiarko- wanie gorącym piekarniku - wtedy łuski sa- me się rozchylą. Początkowo jasne, a później silnie ciemniejące drewno limbowe ma wiel- ką wartość techniczną i gospodarczą. Z po- wodu jednorodnej struktury nadaje się dosko- nale do prac tokarskich i snycerskich, bywa używane również do budowy domów.
Wygląd: Wiecznie zielone drzewo szpilkowe z luźną koroną, początkowo dość regularnie okółkowo rozgałęzione, co powoduje, że u młodych drzew korona wydaje się bardzo rzadka.
Gałęzie po zgrubieniu rozpościerają się nieco mniej regularnie i coraz szerzej. Dorasta do 50 m wysokości, zwykle jednak mniej. Kora bardzo cienka, początkowo gładka i sza- robrunatna, później z delikatnym wzorem spę- kań i bruzd. Pędy początkowo jakby oszronio- ne, ale nagie, żółtawozielone albo brunatne. Pączki o długości około 6 mm, nieco zaost- rzone o stożkowatym kształcie okrywają po- długowato-lancetowate łuski. Szpilki zebrane po pięć w pęczkach na krótko- pędach, na pędach wiodących raczej prosto wzniesione, poza tym zawsze zwisające. Dłu- gie na 8-20 cm, bardzo giętkie i miękkie, z przodu zaostrzone, na brzegu nieco szorst-
42
kie, szarozielone lub bladozielone, z daleka niekiedy wydają się mieć barwę niebieskawo- zieloną.
Kwiaty męskie zwykle licznie zebrane u nasa- dy młodych pędów.
Szyszki żeńskie po dojrzeniu bardzo duże, o długości do 15-25 cm, a w szerokości - w stanie otwartym - nawet do 10 centymet- rów. Łuski szyszek podłużnie bruzdkowane, na szczycie zawsze powleczone przejrzystą lub białawą żywicą. Puste szyszki mogą pozo- stawać na drzewie przez wiele lat. Występowanie: Sosna himalajska pochodzi z Afganistanu i Nepalu, gdzie w Himalajach za- siedla strefę leżącą od 2000 do 4000 m n.p.m. Od dziesiątków lat jest ona dość często sadzo- na w parkach i ogrodach jako drzewo ozdobne i należy do najczęściej używanych azjatyckich gatunków sosny.
Okres kwitnienia: Od kwietnia do maja. Uwagi ogólne: Z powodu bardzo luźnej, "otwartej" formy wzrostu sosna himalajska (botanicznie cytowana również pod nazwami Pinus excetsa albo Pinus griffithii) nie może być pomylona z żadnym innym gatunkiem sosny, chociaż zachodzi pewne podobieńst- wo do innych gatunków. W ogóle gatunki rodzaju Pinus tworzą wśród drzew szpilko- wych godną uwagi grupę. Żaden inny rodzaj nie ma aż tylu gatunków - na świecie zna- nych jest 80 gatunków sosen, z których większość występuje nie w Azji, lecz w pod- zwrotnikowej Ameryce. Sosny są poza tym najstarszymi drzewami świata. Rekordzist- ką jest rosnąca w górach Kalifornii (White Mountains w Sierra Nevada) sosna oścista (Pinus aristata), u której na podstawie po- miarów słojów rocznych stwierdzono wiek do 4700 lat. Jest ona starsza niż drzewa mamu- towe, które uchodzą wśród drzew za Matuza- lemów. W przeciwieństwie do szyszek jodeł i daglezji nie można u sosen jednoznacznie rozróżnić poszczególnych typów łusek (łuski nasienne, łuski okrywające). Praktycznie cała szyszka składa się ze zgrubiałych łusek na- siennych, które u niektórych gatunków roz- wijają się w bardzo masywne twory, u innych natomiast tworzą tylko wąskie dachówkowate łuseczki.
Sosna wejmutka (Pinus strobus Q
Sosnowate
Wygląd: Okazałe wiecznie zielone drzewo szpilkowe osiągające wysokość okoto 50 m, w obszarze ojczystym nawet do 80 metrów. Korona u młodych drzew jeszcze wąska, stoż- kowata, później coraz bardziej nieregularna z pogiętymi i poskręcanymi konarami. Pod koniec życia korona jest bardzo płaska na skutek obumierania gałęzi rosnących niżej. Kora czarno-czerwonawa, nieco pomarszczo- na i z wyraźnymi ciemniejszymi bruzdami i ry- sami. Młode pędy bardzo smukłe. Pączki żywi- czne, przysadziste, jajowate dość wyraźnie zaostrzone.
Szpilki zebrane w pęczki po pięć na krótko- pędach, około 5-15 cm długości, dość smukłe i giętkie, z przodu zaostrzone, niebieskawo- zielone, a na brzegach bardzo delikatnie ząb- kowane.
Szyszki żeńskie długości 8-20 cm, zwykle nieco skrzywione. Łuski szyszek dość luźne, cienkie,
44
gładkie, jasnobrunatne, żywiczne - w porówna- niu z długością całej szyszki uderzająco duże. Występowanie: Pierwotnie rosła tylko we wschodniej części Ameryki Północnej (od No- wej Funlandi po Georgię). W Europie na wielu obszarach uprawiana w lasach lub sadzona jako drzewo parkowe. Okres kwitnienia: Od kwietnia do maja. Gatunki pokrewne:
Sosna macedońska (Pinus peucej wyróżnia się szeroką kolumnową i zawsze zwartą koro- ną (fot. na str. 46). U młodych drzew kora jest szarozielona. Szpilki ciemnozielone lub szaro- zielone, bardzo gęsto osadzone po pięć na krótkopędach. Rośnie w górach Półwyspu Bał- kańskiego, w piętrze od 600 do 2000 m n.p.m. U sosny drobnokwiatowej (Pinus pamfiora) szpilki zebrane po pięć w pęczkach mają dłu- gość najwyżej 6-8 cm i są wyraźnie skręcone (fot. na str. 46). Gatunek ten pochodzi z Japonii, gdzie spotyka się go także jako bonsai, czyli sztucznie wyhodowane karłowate drzewko. W grupie sosen trójszpilkowych sosna żółta (Pinus ponderosa) jest ważnym gospodarczo producentem drewna (fot. na str. 47). Kora młodych drzew jest szaroróżowa i gładka, pó- źniej jednak coraz bardziej spękana. Pęd dość mocny, jasnobrunatny lub czerwonawy. Szpilki płaskie o długości około 20 cm, dość sztywne, z przodu zaokrąglone, na krótkopędach sku- pionych na końcach gałązek. Dojrzałe szyszki żeńskie brunatne, owalne, wielkości około 9x5 centymetrów. Łuski szyszek z mocnymi, ciernistymi i sterczącymi wyrostkami. To ma- sywne drzewo o wysokości do około 70 m, pierwotnie rosło dziko tylko w Górach Nad- brzeżnych w zachodniej części Ameryki Pół- nocnej. Podobna do niej jest sosna Jeffreya (Pinus jeffreyi), której szpilki - zebrane po trzy na krótkopędzie - są jeszcze twardsze i sztyw- niejsze, i zabarwione niebieskoszaro lub sza- rozielono (fot. na str. 47). Najważniejsza cecha rozpoznawcza: u P. ponderosa młode pędy są brunatnawe lub zielonkawe, u P. jeffreyi- za- wsze wyraźnie niebiesko-białe, jakby "oszro- nione". Duże szyszki wielkości około 12x8 cm ważą zwykle ponad 500 g. Sosna Jeffreya pochodzi z południowo-zachodnich rejonów Ameryki Północnej.
3 w-
Sosnowate
Młode pędy
Pinus peuce
46
Pinus parviflora
Pinus ponderosa
Sosnowate
*!&'
Ś%*"': %>
^L V w
sfejfóS
Młode pędy (P. jetfrey
47
-=
Sosna nadmorska (Pinus pinaster aiton,/
Sosnowate
Wygląd: Wiecznie zielone drzewo szpilkowe z szeroką, przeważnie płaską i nieco roz- łożystą koroną. Pień już u młodych drzew pokręcony.
Główne gałęzie bardzo daleko rozstawione, wielokrotnie zgięte i pokręcone, dlatego koro- na wydaje się dość luźna. Kora u młodych okazów jeszcze jasnoszara, później coraz ciemniejsza, pod koniec życia czarno-czerwonawa, podzielona bruzdami na prostokątne płytki. Młode pędy początkowo zielonkawe z ciemniejszymi plamami, później żółtawobrunatne i nieco prążkowane. Pączki błyszczące, brunatne, słabo zaostrzone. Szpilki po dwie na krótkopędach o długości około 10-25 cm i grubości mniej niż 2,5 mm, spiczaste, dość twarde i sztywne, w przekroju półkoliste, zielonkawoszare. Kwiaty męskie rozdzielone na młodsze pędy. Szysz^/żeńskie zebrane zwykle po 2-3, począt- kowo zielonkawe, po dojrzeniu błyszczące jas- nobrunatne, o wymiarach - w stanie zamknię- tym - w granicach 10-22x5-8 cm, bardzo moc- ne i ciężkie, stożkowato-owalne, u nasady zwy- kle nieco skośne pozostają na drzewie przez wiele lat. Łuski szyszek mają po zewnętrznej stronie szerokie rombowate tarczki. Siedlisko: Sosna nadmorska preferuje ubogie, kwaśne gleby piaszczyste, dlatego porasta przeważnie wydmy.
Występowanie: Ważny, lasotwórczy gatunek obszaru śródziemnomorskiego, szczególnie
szeroko rozprzestrzeniony w jego zachodniej części. Można go spotkać także na portugals- kich i francuskich wybrzeżach Atlantyku. W po- łudniowej Afryce gatunek ten jest na dużych obszarach uprawiany w lasach. Okres kwitnienia: Od kwietnia do maja. Uwagi ogólne; Sosnę nadmorską stosunkowo rzadko można spotkać jako drzewo ozdobne poza jej naturalnym obszarem występownia. Wynika to z jej wymagań klimatycznych: w większości rejonów Europy Środkowej ten gatunek sosny nie znajduje odpowiednich wa- runków, chociaż jego wymagania glebowe mo- głyby być w niektórych rejonach spełnione. Z powodu znacznej zawartości żywicy drewno jest rzadko używane w stolarstwie, za to częs- to - jako drewno budulcowe lub jako miazga drzewna dla przemysłu papierniczego. Poza tym, pnie tego gatunku sosny można nacinać i pozyskiwać w dużych ilościach żywicę. Jest ona destylowana i po dalszym przetworzeniu dostarcza terpentyny i kalafonii. Pewne zna- czenie mają też bardzo duże szyszki, które w ogrodnictwie i w bukieciarstwie są chętnie używane jako materiał dekoracyjny. Na wiel- kich, pięknych w kształcie szyszkach sosny nadmorskiej można doskonale zaobserwować, dlaczego botanicy zaliczają drzewa szpilkowe do nagonasiennych. Gdy tylko dość masywne łuski szyszek wyschną, zaczynają się rozchy- lać, co umożliwia wgląd w budowę szyszki. Natychmiast rozpoznaje się, że oskrzydlone nasiona leżą na górnej stronie łusek szysz- kowych w małych zagłębieniach. Znajdowały się tam także wcześniej jako zalążki. Ponie- waż w tym miejscu nie były one zamknięte dodatkowymi osłonami, tylko położone wolno na łuskach (nago), szpilkowe rośliny drzewias- te zostały zaliczone do nadrzędnej grupy na- gonasiennych.
48
Kwiatostan Sosna pospolita (Pinus sylvestris l.)
Sosnowate
Wygląd: Wiecznie zielone drzewo szpilkowe wysokości do 30 m, czasem jeszcze wyższe. Na przykład w Puszczy Białowieskiej rosną 350-letnie sosny o wysokości 42 m i średnicy pnia 160 centymetrów. Korona u młodych drzew jest regularnie stożkowata z trójkątnym zarysem. Gałęzie ustawione są okółkowe U starszych okazów korona jest raczej niere- gularnie kulista lub nawet parasolowata i roz- luźniona po odpadnięciu niższych i przyziem- nych gałęzi. Pień często wygięty. Większe gałęzie prawie zawsze pokręcone i stosunkowo krótkie.
Kora początkowo szara lub brunatnoszara, pó- źniej szaroróżowa, z wiekiem podzielona głę- bokimi, czarniawymi bruzdami na duże płaty. Pędy początkowo zielonkawe, gładkie, później zielonoszare. Podłużne pączki z licznymi łus- kami mają około 1 cm długości. Szpilki po 2 na krótkopędzie skupione są w ki-
50
ściach na końcach gałązek. Mają długość 3-8 centymetrów. Są krótko zaostrzone, nieco spłaszczone i opatrzone delikatnymi podłuż- ] nymi bruzdami. Na młodych drzewach zawsze nieco dłuższe niż na wyrośniętych okazach, niebiesko- lub szarozielone. Szyszki żeńskie rosną pojedynczo lub w pęcz- I kach po 2-3 na krótkich trzonkach, spiczasto | jajowate, w stanie dojrzałym ciemnobrunatne I lub prawie czarne, do 8 cm długości. Łuski I podłużne, z lekko wypukłymi tarczkami. Siedlisko: Preferuje umiarkowanie suche, ubo- I gie w zasady gleby luźne, rośnie jednak na j glinie równie dobrze jak na piaskach. Występowanie: Sosna pospolita ma ze wszyst- kich europejskich gatunków rodzaju Pinus naj- szerszy zasięg - rośnie od Laponii po Hisz- panię, na wschód aż po Syberię, na obszarach leżących od 0 do około 1300 m n.p.m. Ważne uprawne drzewo leśne. Okres kwitnienia: Od kwietnia do maja. Gatunki pokrewne: W suchych lasach polu-1 dniowo-wschodniej Europy sosna pospolita I jest często zastępowana przez sosnę czarną I (Pinus nigra), którą odróżniają mocne, ciem-1 nozielone szpilki i błyszczące, żółtobrunatne I szyszki (str. 54).
Kwiatostany $>, powyżej ej
Pinia (Pinus pinea l.)
Sosnowate
Wygląd: Wiecznie zielone drzewo szpilkowe o wysokości 25-30 m, z charakterystyczną dość gęsto zwartą, parasolowatą koroną, która w za- rysie jest okrągtawa lub półkulista. Pień często skrzywiony, zwykle już na niewielkiej wysoko- ści podzielony na liczne grube gałęzie. Kora u młodych okazów szara lub jasnoszara, na starszych drzewach silniej podzielona na łuskowate powierzchnie i pokryta głębokimi rysami układającymi się we wzór listewek. Młode pędy początkowo szarozielone. Pączki z jasnobrunatnymi łuskami, na brzegach nie- regularnie wystrzępionymi grupują się na koń- cach pędów.
Szpilki po dwie na krótkopędach mają 10-20 cm długości i około 2 mm szerokości, często lekko skręcone, z licznymi, bardzo delikatnymi po- dłużnymi paskami, ciemnozielone do szaro-
zielonych, w sumie ułożone dość luźno. Szy- szki męskie wielkości około 1 cm, owalne, zwykle bardzo liczne. Dojrzałe szyszki żeńs- kie o wymiarach około 8-14x10 cm są błysz- czące, jasnobrunatne lub brunatnoczerwone, dość symetryczne, o owalnym zarysie. Tar- czki na łuskach szyszek tylko nieznacznie wypukłe. Dojrzewanie dopiero w trzecim roku po kwitnieniu.
Siedlisko: Pinie preferują suche i ciepłe gleby luźne i dlatego występują często na obszarach nadbrzeżnych. Z powodu wybitnej wrażliwości na mróz są prawie niespotykane poza obsza- rem śródziemnomorskim. Występowanie: Typowe drzewo szpilkowe ob- szaru śródziemnomorskiego, dziko występuje przeważnie na wybrzeżach w jego zachodniej części, ale jest też często sadzone w części wschodniej. Nawet w Niemczech lub w łagod- nych okolicach środkowej Europy nie przetrzy- muje zimy.
Okres kwitnienia: Od czerwca do lipca. Uwagi ogólne: Pinia ze swoją szeroką, para- solowatą koroną uchodzi za charakterystyczne drzewo krajów śródziemnomorskich i tworzy tam malownicze gaje, kształtujące krajobraz. Od starożytności była też sadzona wzdłuż ulic dla ich ocienienia. Słynne były na przykład wspominane przez licznych łacińskich pisarzy pinie przy Via Appia, łączącej Rzym z połu- dniową Italią. W przeciwieństwie do innych gatunków sosen, pinie są mało wrażliwe na działanie wiatru. Stały wiatr z jednego kierun- ku deformuje wprawdzie koronę, powodując jej jednostronne wyciągnięcie, w sumie jednak nie hamuje rozwoju drzewa. Ponadto pinie znoszą zdumiewająco dobrze dłuższe okresy suszy. Dalszą osobliwością są bardzo duże oleiste nasiona, które tak jak u limby są jadal- ne i nawet dostępne w handlu pod nazwą pinocchi lub pignons. Uważane są one za przysmak i używane w różnych tradycyjnych potrawach włoskiej kuchni. Drewno pinii jest bardzo mocne i twarde. Zawiera ono, w poró- wnaniu z innymi gatunkami, mało żywicy i sto- sowane jest chętnie jako drewno budulcowe (schody, okna, drzwi), a ostatnio również co- raz częściej do produkcji mebli kuchennych.
52
Kwiatostan 53
Sosna czarna (Pinus nigra arnoldj
Sosnowate
Wygląd: Wiecznie zielone drzewo szpilkowe wysokości około 20-30 metrów. Młodsze drze- wa początkowo o pokroju stożkowatym lub nieregularnie kolumnowym. Korona u starszych okazów w dolnej części bardzo nieregularna i zwykle luźna, w górnej natomiast zagęszczona i owalna w zarysie. Gałęzie zwykle dość stromo wzniesione w kształt kandelabra, rzadziej także - odstają- ce poziomo i rozłożyste; w sumie wielopo- staciowe - mogą przybierać różne formy. Kora u młodych drzew gładka, później bardzo grubo bruzdowana i podzielona na łuskowate płaty, w końcu brunatno-czarna lub czarno- -szara. Przeważnie już na młodszych gałę- ziach kora jest bardzo ciemno zabarwiona, a często nawet czarna jak sadza (cecha dają- ca nazwę). Pędy bardzo mocne i grube, po- dłużnie bruzdkowane, żółtawobrunatne. Pączki zwarte, ze smukłym wierzchołkiem, wyglądającym jak nałożony kapturek, silnie
pokryte żywicą, na bocznych pędach zakryte cienkimi jak papier, białawymi, dość długimi łuskami.
Szpilki po dwie na krótkopędach, bardzo mocne, w przekroju półkoliste lub obustron- nie spłaszczone, mają 10-15 cm długości, są sztywne, lekko zaostrzone, ciemnozielone do czarnozielonych, zwykle proste lub lekko, łu- kowato zakrzywione.
Kwiaty męskie (kwiatostany) są przeważnie licznie zgrupowane w szeroki mankiet, u nasa- dy nowych pędów; jasnobrunatno-żółte, o dłu- gości 2,5-3 centymetrów. Szyszki żeńskie po- dobne do szyszek sosny pospolitej, ale wyraź- nie większe, do 8 cm długości, w stanie doj- rzałym ciemnobrunatne. Siedlisko: Ważny gatunek lasotwórczy w su- chych rejonach wapiennych gór Europy Środ- kowej i Południowej.
Występowanie: W południowej części Europy Środkowej i na Bałkanach oraz w pewnych częściach obszaru śródziemnomorskiego sze- roko rozpowszechniona i pospolita. Nierzadko również sadzona w wielkich parkach i ogro- dach, a także uprawiana w lasach. Okres kwitnienia: Od maja do czerwca. Uwagi ogólne: Sosna czarna dzieli się na cały szereg ras geograficznych, które różnią się między sobą nieznacznie. Pod względem wiel- kości zasięgu najważniejsza jest sosna czarna austriacka (Pinus nigra ssp. nigra), rozpo- wszechniona od Austrii aż po Bałkany. Od- powiada ona najbardziej wyżej opisanym ce- chom. Sosna czarna korsykańska lub kalabryj- ska (Pinus nigra ssp. iaricioj ma szpilki skrę- cone, szarozielone. Występuje na Korsyce, Sardynii oraz w południowych Włoszech. Sos- na czarna hiszpańska (Pinus nigra ssp, salz- mannii) występuje w południowo-zachodniej Francji i w Hiszpanii. Różni się od formy typo- wej giętkimi szpilkami i stożkowatym pokro- jem. Na wybrzeżu Chorwacji występuje jesz- cze Pinus nigra ssp. dalmatica ze stosunkowo krótkimi (długości 3-8 cm) szpilkami. Drewno wszystkich sosen czarnych jest bardzo żywicz- ne i zwykle żółtawe. Mniej nadaje się na drew- no meblowe, natomiast przeważnie jest stoso- wane jako materiał budulcowy lub do produk- cji celulozy.
54
Kwiatostany $ i młode szyszki
55
Sosna alepska (Plnus halepensis millJ
Wygląd: Wiecznie zielone, lecz zwykle małe drzewo szpilkowe o wysokości 15-20 metrów. Korona u młodych okazów wąska, stożkowata, później coraz bardziej kolumnowa lub niere- gularna. Pień stosunkowo krótki, zwykle prze- krzywiony. Drzewo już na niewielkiej wysoko- ści od ziemi rozwidla się. Konary są mocne, często poskręcane i pokrzywione. Kora początkowo srebrnoszara, gładka i lekko połyskująca, z wiekiem staje się coraz bardziej spękana i odpada małymi, czerwonawobrunat- nymi płytkami. Pędy dość smukłe, jasnobrunat- no-zielone lub szarozielone, nagie. Pączki o długości około 8 mm są zwykle nieco zgięte i wydłużone.
Szpilkipo dwie na krótkopędach, umieszczone niezwykle luźno i przeważnie tylko w przed- niej części gałązek i pędów, dość smukłe i giętkie, z przodu ostre i niekiedy wielokrotnie skręcone, zielone i lekko błyszczące. Szyszki żeńskie rosną pojedynczo lub w gru- pach po dwie-trzy na krótkich trzonkach nieco odchylonych do tyłu. Mają długość 5-12 cm, a szerokość 4 cm. Są zaostrzone i bardzo smukłe. Pozostają na drzewie przez wiele lat, co powoduje, że jest ich wiele na starszych, grubszych gałęziach. W stanie dojrzałym są
Sosnowate
błyszczące, brunatne do ciemnobrunatnych, a tarczki na ich łuskach są silnie wypukłe. Siedlisko: Sosna alepska preferuje gleby ciep- łe, suche, nawet dość kamieniste, a pod względem odporności na upały i susze prze- wyższa wiele innych drzew szpilkowych. Występowanie: Rośnie dziko w całym obsza- rze śródziemnomorskim, tworząc drzewostany przeważnie w rejonach nadbrzeżnych, nato- miast w obszarach pagórkowatych, w głębi lądu występuje zdecydowanie rzadziej. Poza naturalnym obszarem rozmieszczenia rzadko bywa sadzona nawet jako drzewo ozdobne. Okres kwitnienia: Od czerwca do lipca. Uwagi ogólne: Sosna alepska chętnie opano- wuje opuszczone tereny rolnicze lub ugory i spełnia tam rolę pionierskiego gatunku drze- wiastego. Często w gęstych skupieniach roś- nie jako krzew i dlatego gatunek ten, podobnie jak spokrewniona z nim sosna nadmorska, chętnie stosowany jest w nasadzeniach wiat- rochronnych. Jej drewno jest w twardzieli cie- mnoczerwonawe, natomiast w bielu - żółtawe. Uchodzi za mało wartościowe i prawie w ogó- le nie jest wykorzystywane. Podobna do sosny alepskiej jest sosna kanaryjska (Pinus cana- riensis). U tego gatunku szpilki wyrastają po trzy na krótkopędzie i mają 20 a nawet 30 cm długości. Dziko rośnie tylko na Wyspach Kana- ryjskich (endemit wyspowy), w obszarze śród- ziemnomorskim bywa jednak miejscami sa- dzona jako drzewo ozdobne.
szparkowych ukrytych pod białawym nalotem I wosku.
___________J
Sosna bialokorowa (Pinus leucodermis ant.;
Wygląd: Wiecznie zielone drzewo szpilkowe o wysokości okoto 20 m, rzadko więcej, często natomiast znacznie niższe. Korona zbudowana dość regularnie, z gęstymi gałęziami, o stożko- watym zarysie, zawsze zwarta. Pień bardzo gruby, ku górze zwęża się równomiernie. Gałęzie odstają poziomo albo lekko zwisają i tylko w górnej części korony wznoszą się stromo.
Kora początkowo gładka i zielonkawoszara, później staje się jasnoszara lub popielata i jest podzielona na prostokątne pola - z powodu tego właśnie deseniu drzewo to bywa nazywane "sosną wężoskórą" (niemiec- kie Schlangenhaut-Kiefer). Pędy początkowo nieco "oszronione", nagie, niebieskozielone.
Sosnowate
Pączki ciemnobrunatne, bez żywicy, dość zwarte, z długimi, spiczastymi wierzchołkami. Szpilki po dwie na krotkopędach, skupionych głównie na końcach gałązek. Pojedyncze szpi- lki o długości około 7-9 cm są mocne i sztyw- ne, zwykle skierowane wyraźnie do przodu, czarno-zielone, na końcach zaostrzone, z de- likatnymi podłużnymi paseczkami po bokach. Kwiaty męskie liczne w dolnej części nowych pędów. Jajowate szysz^/żeńskie wyrastają po dwie-trzy na końcach gałązek, z początku są niebieskopurpurowe, następnie niebiesko-czar- ne, a gdy dojrzeją purpurowobrunatne do ciem- nobrunatnych. Tarczki na łuskach szyszek są wypukłe i mają wyraźne cierniste wyrostki. Siedlisko: Sosna białokorowa preferuje sied- liska stosunkowo suche, o płytkiej glebie na podłożu wapiennym.
Występowanie: W lesistych, górskich rejonach Półwyspu Bałkańskiego od Istrii po Bułgarię gatunek jest szeroko rozpowszechniony i czę- sto sadzony w lasach. Udaje się również na kwaśnych glebach i jest w krajach bałkańskich ważnym gatunkiem, z którego pozyskuje się drewno.
Okres kwitnienia: Od maja do czerwca. Uwagi ogólne: Przy pobieżnych oględzinach można pomylić sosnę białokorowa z jedną z odmian sosny czarnej występującą na tym samym obszarze. Niezawodną cechą rozpo- znawczą sosny białokorowej są osobliwie czarno-niebiesko zabarwione szyszki oraz wy- raźnie "oszronione" pędy, czego nigdy nie spotyka się u sosny czarnej. Gatunek pokrewny:
Sosna błotna (Pinus uncinata) osiąga około 20 m wysokości. Jest to drzewiasta postać sos- ny górskiej, występującej w alpejskim piętrze kosówki, a rozwijającej się tylko krzewiasto. Szpilki po dwie na krótkopędzie, o długości około 5-7 cm, bardzo sztywne, po wewnętrznej stronie bruzdkowane. Występuje w Alpach i Pi- renejach. Niekiedy również sadzona. Ilustracje na sąsiedniej stronie pokazują, że kwiaty męs- kie i szyszki żeńskie (= kwiatostany) rozmiesz- czone są na młodych pędach odmiennie. Ten sposób ułożenia charakterystyczny jest także dla pozostałych gatunków sosen.
Wygląd: Wiecznie zielone drzewo szpilkowe z dość szeroką, kolumnową koroną, u młodych drzew bardzo regularną wskutek okółkowe- go ułożenia gałęzi. Pień prosty, walcowaty, u starszych drzew okazały, przy ziemi zawsze wyraźnie zgrubiały, stopniowo zwężający się ku górze. W obszarze pochodzenia osiąga wy- sokość ponad 100 m, a tym samym należy na pewno do najwyższych drzew świata. Kora starszych okazów ruda lub czerwonawo- brunatna, z głębokimi podłużnymi bruzdami z odpadającymi podłużnymi, delikatnymi włók- nami, dość miękka. Pędy nieregularnie wid- lasto rozgałęzione, zielone, z przylegającymi łuskowatymi liśćmi. Pędy boczne z płaskimi szpilkami ułożonymi w dwóch rzędach. Szpilki o długości do 2 cm, równowąskie do lancetowatych, z przodu zaostrzone na wierz- chu ciemnozielone i lekko błyszczące, od spo- du z dwoma wyraźnymi białawymi lub szarymi paskami.
Kwiaty męskie zebrane licznie, szczytowo na końcach młodych pędów są żółte i mają około 2 mm długości. Szyszki żeńskie wyrastają przeważnie na starszych gałązkach, mają 2-2,5 cm długości, są kuliste lub owalne, z po- marszczonymi, zdrewniałymi i spiralnie ułożo- nymi łuskami szyszkowymi, które silnie roz- chylają się gdy szyszki dojrzeją. Występowanie: Sekwoja wiecznie zielona po-
chodzi z zachodnich obszarów Ameryki Pół- nocnej, gdzie rośnie między południowym Oregonem a środkową Kalifornią. Występuje tam na nizinach i na pagórkowatych wybrze- żach, wilgotnych od mgieł. Od XIX wieku jest ona sadzona również w wielu rejonach Europy jako drzewo ozdobne i parkowe - udaje się jednak tylko na obszarach o wilgotniejszym klimacie z bardzo łagodną zimą. Okres kwitnienia: Od lutego do marca. Uwagi ogólne: Największy dotychczas pozna- ny przedstawiciel tego gatunku osiągnął wy- sokość 120 m, a obwód jego pnia wynosił blisko 20 m - z pewnością słusznie nazwano go "nadbrzeżnym drzewem mamutowym". W zwartym drzewostanie widok tych drzewia- stych olbrzymów wywiera wielkie wrażenie. Znaczna część ich naturalnego obszaru wy- stępowania została wydzielona jako Park Na- rodowy Sekwoja i tym samym objęta ochro- ną. W Ameryce sekwoja wiecznie zielona jest nazywana "redwood". To określenie wzięło się od czerwonobrunatnego zabarwienia twa- rdzieli drewna, które dawniej było używane przeważnie jako budulec, dziś jednak z po- wodu swoich ozdobnych, płomienistych sę- ków jest także stosowane w stolarstwie meb- lowym. Szczególnie poszukiwane są stoły do jadalni, których blat sporządzono z poprzecz- nych przekrojów pnia pojedynczego drzewa.
Wygląd: Wiecznie zielone, do 80 m wysokie drzewo szpilkowe ze stożkowatą koroną i z dość gęsto ułożonymi gałęziami. Pień u na- sady uderzająco zgrubiały, dalej - stopniowo zwężający się.
Gałęzie u starszych okazów wyrastają dopiero na dużej wysokości nad ziemią, w młodości rosną okółkowo, z wiekiem - nieregularnie. Kora uderzająco miękka i gruba (do 50 cm), u starych drzew głęboko bruzdowana i spęka- na, barwy od rudej do ciemnobrunatnej, od- pada włóknami. Młode pędy bardzo sztywne i mocne, zielonkawoszare. Szpilki, ułożone spiralnie lub w trzech podłuż- nych szeregach mają 5-10 mm długości, są lancetowate lub łuskowate, zaostrzone, na wierzchu płaskie, a pod spodem podłużnie bruzdkowane. W dolnych częściach pędów przylegają do gałązek, a w stretie wierzchoł-
kowej wyraźnie odstają. Są ciemnozielone lub niebieskawozielone, niekiedy błyszczące; przy rozcieraniu wydzielają zapach anyżku. Kwiaty męskie rosną zawsze pojedynczo na końcach pędów. Szyszki żeńskie występują pojedynczo albo po dwie na grubszych koń- cach, podłużnie kuliste, wielkości około 4x3 cm, w stanie dojrzałym ciemnobrunatne. Tarczki na łuskach szyszkowych z wyraźnym ciernistym wyrostkiem.
Występowanie: Mamutowiec występuje dzisiaj dziko tylko na obszarach położonych pomię- dzy 1500 a 2500 m n.p.m., na zachodnich stokach gór Sierra Nevada w Kalifornii. Jest jednak szeroko rozpowszechniony w Europie jako drzewo ozdobne i parkowe. Okres kwitnienia: Od marca do kwietnia. Uwagi ogólne: Mamutowce osiągają biblijny wiek, jakkolwiek nie należą do rekordzistów pod względem wieku (por. sosna oścista, str. 42). Niemniej jednak osiągany przez nie wiek 2000-3000 jest imponujący. Okazy tego gatunku dorastają często do 100 m, nie osią- gając wysokości sekwoji wiecznie zielonej, są za to o wiele bardziej rozrośnięte. Miąższość drewna największego znanego okazu, "Gene- ral Sherman tree", odpowiada mniej więcej masie drewna ze świerków rosnących na po- wierzchni pół hektara. Najokazalsze drzewa rosną w Kalifornii w Parku Narodowym Sek- woja, gdzie podlegają ochronie. Już wkrótce po odkryciu tych gigantów liczni prezydenci amerykańscy angażowali się osobiście w ich zachowanie. Gatunek pokrewny:
Szydlica japońska (Cryptomeria japonica) jest o wiele niższa i mniej masywna, niż jej pół- nocnoamerykański krewniak. Ma spiralnie ustawione, bardzo sztywne i ostre szpilki dłu- gości około 15 mm, których końce są sier- powato zakrzywione. Gatunek ten jest rodzimy w Japonii, w Europie jednak często stosowany jako drzewo parkowe i ozdobne. Jak u wszyst- kich krewnych mamutowca, szyszki mają zdu- miewająco małe rozmiary - osiągają długość zaledwie 2 centymetrów.
62
wr f
Młode szyszki
63
Cypryśnik błotny (Taxodium distichum m richJ
Cypryśnikowate
Wygląd: Jednopienne drzewo szpilkowe zrzu- cające liście na zimę, osiągające wysokość do 50 metrów. Korona u młodych drzew roz- winięta wąsko, stożkowato, później coraz ba- rdziej okrągło sklepiona i na wierzchołku pra- wie zawsze zaokrąglona. Pień u nasady bar- dzo szeroki, szybko zwężający się i prosto zbiegający do szczytu. Grubsze gałęzie bar- dzo delikatnie rozgałęzione odstają lub lekko zwisają.
Kora jasna czerwonawobrunatna lub blado- brunatna, włóknista, odpada dużymi po- dłużnymi pasami. Pędy roczne niezwykle cienkie, czerwonawe, późno pokrywają się liśćmi.
Szpilki na długopędach ustawione spiralnie. Krótkopędy stojące pojedynczo mają około 10 cm długości. Dwurzędowo ułożone szpilki o długości do 2 cm są równowąskie, płaskie, z delikatnymi podłużnymi prążkami od spodu ułożone pojedynczo. Na początku listnienia przybierają żywą, jasnozieloną barwę, póź- niej ciemnieją. Szpilki są zrzucane jesienią razem z krótkopędami. Kwiaty męskie liczne na końcach zeszłorocz- nych gałązek (dtugopędów), żółtawe albo pur- purowe.
Szysz^/żeńskie, o długości 1-3 cm, kuliste lub nieco podłużne na kształt kropli, składają się z niewielu łusek.
Występowanie: Cypryśnik błotny pochodzi z południowo-wschodnich rejonów Ameryki Północnej (Floryda, stan Missisipi), jest jednak
sadzony już od dłuższego czasu w Europie jako drzewo parkowe i ozdobne. Okres kwitnienia: Od kwietnia do maja. Uwagi ogólne: Drzewo to w warunkach natu- ralnych zasiedla wilgotne niziny o wysokim poziomie wody gruntowej, względnie okreso- wo lub trwale zalewane. W takich warunkach często zdarza się, że system korzeniowy mo- że nie być dostatecznie dotleniony. Aby mimo to wystarczająco zaopatrzyć warstwę korze- niową w tlen cypryśnik błotny wykształcił specjalny narząd: osobliwe, do 40 cm wyso- kie, "kolana oddechowe", które wyrastają pod ziemią w otoczeniu drzewa w postaci pniakowatych wyrostków i w końcu przebijają powierzchnię gruntu. Przez luźną tkankę tego szczególnego "urządzenia" tlen atmosferycz- ny może być teraz doprowadzany aż do naj- głębszych partii korzeni. Tę osobliwość moż- na często obserwować również u sadzonych drzew parkowych - naturalnie pod warun- kiem, że zostały one posadzone w pobliżu zbiorników wody i że są już dostatecznie stare. Jeszcze w trzeciorzędzie cypryśniki błotne były szeroko rozprzestrzenione na ca- łej Ziemi. W liczących około 20 milionów lat warstwach iłów, pokrywających złoża węgla brunatnego w Nadrenii, znajdują się skamie- liny liści prawie nie różniące się od liści współczesnych cypryśników błotnych. Drze- wa te należały, przynajmniej okresowo, do najważniejszych "producentów" węgla bru- natnego w Europie.
64
Metasekwoja chińska (Metasequoia glyptostroboides hu et cheng/ Cypryśnikowate
Wygląd: Drzewo szpilkowe zrzucające liście na zimę, osiąga wysokość około 30 metrów. Korona u młodych drzew dość regularnie stożkowata, ze smukłym, ale nie oddzielonym wyraźnie szczytem, wydaje się dość przej- rzysta skutkiem okółkowego, luźnego usta- wienia gałęzi.
Gałęzie odstają poziomo lub lekko wznoszą się ku górze.
Kora bladobrunatna lub lekko żółtobrunatna, w dolnej części pnia odpada małymi podłuż- nymi pasmami lub płytkami. Pień poniżej miejsca wyrastania gałęzi opatrzony jest oso- bliwymi wgłębieniami. Pędy jasnoczerwona- we lub bladopurpurowe są bardzo cienkie, delikatne i lekko spłaszczone. Szpilki ustawione dwurzędowo na naprzeciw- ległych krótkopędach, wraz z którymi są zrzu- cane w jesieni. Poszczególne szpilki o długo-
ści 1-3 cm są równowąskie, płaskie, z przodu zaokrąglone lub niewyraźnie zaostrzone i uderzająco miękkie. W porze listnienia przy- bierają żywą, trawiastozieloną barwę, póź- niej są nieco ciemniejsze. Zależnie od sied- liska i warunków pogodowych przebarwiają się jesienią na żółto, łososiowo- lub rubino- woczerwono.
Kwiaty męskie licznie zebrane u nasady pędu wiodącego są małe i kuliste. Szyszki żeńskie na długich trzonkach, kuliste lub lekko podłużne - w kształcie kropli mają do 2,5 cm długości, zbudowane z niewielu bardzo szerokich łusek szyszkowych. W sta- nie dojrzałym mają barwę jasnobrunatną. Występowanie: Metasekwoja chińska została odkryta w południowo-zachodnich Chinach dopiero w roku 1941, co wywołało wśród fa- chowców małą sensację. W latach II wojny światowej wysłano z Ameryki ekspedycję w celu zebrania nasion, jednak już dość szyb- ko odkryto, że drzewo to może być także łatwo rozmnażane wegetatywnie, przez sa- dzonki. Ten sposób rozmnażania jest także dzisiaj szeroko stosowany przez ogrodników, ponieważ pierwsze posadzone poza Chinami okazy dopiero przed niewielu laty zakwitły i wydały nasiona.
Okres kwitnienia: Od kwietnia do maja. Uwagi ogólne: Metasekwoja chińska, podob- nie jak miłorząb (patrz str. 14), jest właściwie żywą skamieniałością i to taką, której kopal- nych przodków odkryto wcześniej, niż dziś jeszcze żyjącego przedstawiciela tej grupy. Skamieniałe liście podobne do metasekwoji znajduje się niemal wszędzie tam, gdzie eks- ploatuje się złoża węgla brunatnego. Zatem jeszcze w trzeciorzędzie obszar występowa- nia tego gatunku, lub jego bezpośrednich przodków, musiał być o wiele bardziej roz- legły. Poważny wiek ewolucyjny całej rodziny cypryśnikowatych można między innymi od- czytać z tego, że nie ma ona już zwartego zasięgu, zaś jej zwykle monotypowe rodzaje występują w bardzo różnych częściach świa- ta na niewielkich obszarach. Okres najwięk- szego rozwoju drzewa te przeżywały w erze mezozoicznej, gdy drzewa liściaste jeszcze się nie rozwinęły.
Metasekwoja chińska (Metaseguoia glyptostroboides hu et cheng; Cypryśnikowate
Wygląd: Drzewo szpilkowe zrzucające liście na zimę, osiąga wysokość około 30 metrów. Korona u młodych drzew dość regularnie stożkowata, ze smukłym, ale nie oddzielonym wyraźnie szczytem, wydaje się dość przej- rzysta skutkiem okółkowego, luźnego usta- wienia gałęzi.
Gałęzie odstają poziomo lub lekko wznoszą się ku górze.
Kora bladobrunatna lub lekko żółtobrunatna, w dolnej części pnia odpada małymi podłuż- nymi pasmami lub płytkami. Pień poniżej miejsca wyrastania gałęzi opatrzony jest oso- bliwymi wgłębieniami. Pędy jasnoczerwona- we lub bladopurpurowe są bardzo cienkie, delikatne i lekko spłaszczone. Szpilki ustawione dwurzędowo na naprzeciw- ległych krótkopędach, wraz z którymi są zrzu- cane w jesieni. Poszczególne szpilki o długo-
66
ści 1-3 cm są równowąskie, płaskie, z przodu zaokrąglone lub niewyraźnie zaostrzone i uderzająco miękkie. W porze listnienia przy- bierają żywą, trawiastozieloną barwę, póź- niej są nieco ciemniejsze. Zależnie od sied- liska i warunków pogodowych przebarwiają się jesienią na żółto, łososiowo- lub rubino- woczerwono.
Kwiaty męskie licznie zebrane u nasady pędu wiodącego są małe i kuliste. Szyszki żeńskie na długich trzonkach, kuliste lub lekko podłużne - w kształcie kropli mają do 2,5 cm długości, zbudowane z niewielu bardzo szerokich łusek szyszkowych. W sta- nie dojrzałym mają barwę jasnobrunatną. Występowanie: Metasekwoja chińska została odkryta w południowo-zachodnich Chinach dopiero w roku 1941, co wywołało wśród fa- chowców małą sensację. W latach II wojny światowej wysłano z Ameryki ekspedycję w celu zebrania nasion, jednak już dość szyb- ko odkryto, że drzewo to może być także łatwo rozmnażane wegetatywnie, przez sa- dzonki. Ten sposób rozmnażania jest także dzisiaj szeroko stosowany przez ogrodników, ponieważ pierwsze posadzone poza Chinami okazy dopiero przed niewielu laty zakwitły i wydały nasiona.
Okres kwitnienia: Od kwietnia do maja. Uwagi ogólne: Metasekwoja chińska, podob- nie jak miłorząb (patrz str. 14), jest właściwie żywą skamieniałością i to taką, której kopal- nych przodków odkryto wcześniej, niż dziś jeszcze żyjącego przedstawiciela tej grupy. Skamieniałe liście podobne do metasekwoji znajduje się niemal wszędzie tam, gdzie eks- ploatuje się złoża węgla brunatnego. Zatem jeszcze w trzeciorzędzie obszar występowa- nia tego gatunku, lub jego bezpośrednich przodków, musiał być o wiele bardziej roz- legły. Poważny wiek ewolucyjny całej rodziny cypryśnikowatych można między innymi od- czytać z tego, że nie ma ona już zwartego zasięgu, zaś jej zwykle monotypowe rodzaje występują w bardzo różnych częściach świa- ta na niewielkich obszarach. Okres najwięk- szego rozwoju drzewa te przeżywały w erze mezozoicznej, gdy drzewa liściaste jeszcze się nie rozwinęły.
Metasekwoja Chińska (Metasequoia glyptostroboides hu et chengj Cypryśnikowate
Wygląd: Drzewo szpilkowe zrzucające liście na zimę, osiąga wysokość około 30 metrów. Korona u młodych drzew dość regularnie stożkowata, ze smukłym, ale nie oddzielonym wyraźnie szczytem, wydaje się dość przej- rzysta skutkiem okółkowego, luźnego usta- wienia gałęzi.
Gałęzie odstają poziomo lub lekko wznoszą się ku górze.
Kora bladobrunatna lub lekko żółtobrunatna, w dolnej części pnia odpada małymi podłuż- nymi pasmami lub płytkami. Pień poniżej miejsca wyrastania gałęzi opatrzony jest oso- bliwymi wgłębieniami. Pędy jasnoczerwona- we lub bladopurpurowe są bardzo cienkie, delikatne i lekko spłaszczone. &pilkiustawione dwurzędowo na naprzeciw- ległych krótkopędach, wraz z którymi są zrzu- cane w jesieni. Poszczególne szpilki o długo-
ści 1-3 cm są rownowąskie, płaskie, z przodu zaokrąglone lub niewyraźnie zaostrzone i uderzająco miękkie. W porze listnienia przy- bierają żywą, trawiastozieloną barwę, póź- niej są nieco ciemniejsze. Zależnie od sied- liska i warunków pogodowych przebarwiają się jesienią na żółto, łososiowo- lub rubino- woczerwono.
Kwiaty męskie licznie zebrane u nasady pędu wiodącego są małe i kuliste. Szyszki żeńskie na długich trzonkach, kuliste lub lekko podłużne - w kształcie kropli mają do 2,5 cm długości, zbudowane z niewielu bardzo szerokich łusek szyszkowych. W sta- nie dojrzałym mają barwę jasnobrunatną. Występowanie: Metasekwoja chińska została odkryta w południowo-zachodnich Chinach dopiero w roku 1941, co wywołało wśród fa- chowców małą sensację. W latach II wojny światowej wysłano z Ameryki ekspedycję w celu zebrania nasion, jednak już dość szyb- ko odkryto, że drzewo to może być także łatwo rozmnażane wegetatywnie, przez sa- dzonki. Ten sposób rozmnażania jest także dzisiaj szeroko stosowany przez ogrodników, ponieważ pierwsze posadzone poza Chinami okazy dopiero przed niewielu laty zakwitły i wydały nasiona.
Okres kwitnienia: Od kwietnia do maja. Uwagi ogólne: Metasekwoja chińska, podob- nie jak miłorząb (patrz str. 14), jest właściwie żywą skamieniałością i to taką, której kopal- nych przodków odkryto wcześniej, niż dziś jeszcze żyjącego przedstawiciela tej grupy. Skamieniałe liście podobne do metasekwoji znajduje się niemal wszędzie tam, gdzie eks- ploatuje się złoża węgla brunatnego. Zatem jeszcze w trzeciorzędzie obszar występowa- nia tego gatunku, lub jego bezpośrednich przodków, musiał być o wiele bardziej roz- legły. Poważny wiek ewolucyjny całej rodziny cypryśnikowatych można między innymi od- czytać z tego, że nie ma ona już zwartego zasięgu, zaś jej zwykle monotypowe rodzaje występują w bardzo różnych częściach świa- ta na niewielkich obszarach. Okres najwięk- szego rozwoju drzewa te przeżywały w erze mezozoicznej, gdy drzewa liściaste jeszcze się nie rozwinęły.
Wygląd: Wiecznie zielone drzewo szpilkowe z uderzająco smukłą, kolumnową, bardzo regu- larnie wykształconą koroną, której wierzchołek w przeciwieństwie do wielu innych gatunków cyprysa i cyprysika, nie zbiega ostro, lecz jest wyraźnie zaokrąglony. Wysokość około 30 met- rów. W naturalnych siedliskach rzadziej widuje się smukłą postać kolumnową, występują ra- czej korony stożkowate i bardziej rozłożyste. Gałęzie stosunkowo krótkie, wznoszą się sko- śnie, są wygięte do góry, rzadko - zwisają lub są zgięte w dół.
Pień jest zwykle obrośnięty gałęziami prawie do ziemi, tylko w zwartych drzewostanach ga- łęzie są w dolnej części pnia rzadsze lub brak ich zupełnie.
Kora ciemnobrunatna lub brunatnoczerwona- wa, podzielona jest na większe płaszczyzny, nieregularnie porozrywane i na obu końcach odgięte od pnia.
Pędy roczne początkowo zielonkawe, później brunatnieją.
Liście łuskowate, trójkątne, rozszerzające się lekko ku szczytowi, tam jednak wyraźnie za- gięte, rosną po cztery w bardzo regularnych okółkach - dlatego drobne gałązki nieco przypominają z wyglądu skrzyp. Przy roz- tarciu wydzielają silny zapach zbliżony do zapachu terpentyny lub pasty do podłogi. Pła- skie gałązki są od spodu troszeczkę jaśniej- sze niż na wierzchu i silnie rozczłonkowane. Gatunek jednopienny, kwiaty męskie i żeńs- kie umieszczone rozdzielnie na tym samym drzewie.
Kwiaty męskie (szyszki) bardzo małe, długo- ści około 3 mm, rosną głównie na szczytach bocznych gałązek. W czasie pylenia są jasno- żółte lub złotoźółte, ale nawet wtedy niezbyt pokaźnych rozmiarów.
Szyszki żeńskie również stojące na końcach, w czasie kwitnienia są bardzo niepozorne, zielonkawe, a w porze owocowania mają około 2 cm długości i składają się zaledwie z sześciu łusek, z których tylko dwie noszą zalążki i wydają nasiona. Szyszki tego gatun- ku przypominają postacią szyszki gatunków Thuja, jednak tu poszczególne łuski są na szczycie nieco wystrzępione. Nasiona z jednym skrzydełkiem służącym do rozsiewania przez wiatr oraz mocno zreduko- wanym zawiązkiem drugiego skrzydełka; poza tym pokryte gruczołami żywicznymi. Występowanie: Cedr kalifornijski występował pierwotnie tylko w zachodniej części USA, szczególnie w stanach Oregon i Kalifornia. Z powodu swego "eleganckiego" wyglądu ga- tunek ten jest bardzo chętnie stosowany jako ozdobne drzewo parkowe. Okres kwitnienia: Marzec, w łagodnym klima- cie także wcześniej.
Uwagi ogólne: Osobliwością cedru kalifornijs- kiego są kolory drewna - twardziel jaśniejsza niż biel. W Ameryce jest on niekiedy używany do wyrobu mebli.
Drewno jest bardzo miękkie, ma jednorodną strukturę i może być obrabiane wyjątkowo ró- wnomiernie i gładko. Nadaje się do prac sny- cerskich i modelarskich.
Wygląd: Wiecznie zielone drzewo szpilkowe z bardzo wysoką, uderzająco wąską, stożko- watą koroną i zwykle zwieszającym się pę- dem wiodącym; gdy stoi samotnie, jest gęsto i równomiernie rozgałęzione aż do ziemi. W swojej ojczyźnie osiąga wysokość do 60 m, u nas niewiele ponad 20 metrów. Wskutek rozgałęziania się pnia korona jest często wieloszczytowa.
Kora początkowo szarobrunatna lub zielon- kawa i gładka, później - ciemnieje i jest podzielona na duże, podłużne płaty, których końce się odchylają.
Konary dosyć krótkie, ale bogato rozgałę- zione.
Szpilki łuskowate, krzyżowo naprzeciwległe, mają 0,5-2 mm długości i bardzo ściśle przy- legają do osi. Na wierzchu ciemnozielone, pod spodem wyraźnie jaśniejsze i oddzielone od siebie białawymi szwami. Kwiaty męskie są karminowoczerwone i wy- rastają zwykle na końcach gałązek. Szyszki żeńskie mają zaledwie po cztery pary łusek, są kuliste, o grubości około 8 mm, w stanie dojrzałym jasnobrunatne. Występowanie: Pierwotnie rósł tylko w za- chodniej części Ameryki Północnej, w sta- nach Oregon i Kalifornia. W rozlicznych for- mach sadzony w całej Europie jako drzewo ozdobne.
Okres kwitnienia: Od marca do kwietnia. Gatunki pokrewne:
Cyprysik nutkajski (Chamaecyparis nootka- tensis) jest z wyglądu podobny do cyprysika
Lawsona, ma jednak nieco bardziej jedno- rodną i bardziej regularną koronę. Rzadziej od poprzedniego gatunku stosowany jako drzewo ozdobne i parkowe. Cyprysik japoński (Chamaecyparis obtusa), rodzimy w Japonii, wyróżnia się bardzo małymi łuskowatymi liś- ćmi, które jednak w partii szczytowej są wy- raźnie zaokrąglone i ściśle przylegają do pę- du. Z wierzchu są one błyszczące i ciemno- zielone, pod spodem jaśniejsze. Przy rozcie- raniu wydzielają woń przypominającą nieco zapach cukierków eukaliptusowych. W bardzo licznych formach sadzony w ogrodach i par- kach. W Japonii jego drewno jest używane w stolarstwie meblowym, do prac snycers- kich i innych zdobień, jak również przy budo- wie świątyń. Cyprysik groszkowy (Chamaecy- paris pisiferaj ma płaskie gałązki, których łuskowate liście zbiegają ostro, przy czym ich szczyty są zakrzywione do wewnątrz. Liście zywozieione, nieco błyszczące, przy roztarciu silnie pachnące.
Szyszki żeńskie bardzo małe, wielkości gro- chu (cecha nadająca nazwę, pisum = groch). Pierwotnie rósł dziko tylko w Japonii, obecnie bardzo często sadzony w wielu postaciach w parkach i ogrodach, także w formach kar- łowatych lub odmianach krzewiastych. Bardzo osobliwym zjawiskiem jest cypryso- wiec Leylanda (Cupressocyparis ieylandii). Jest to mieszaniec gatunków rodzicielskich z różnych rodzajów (mieszaniec rodzajowy) i w obrębie szpilkowych jedyny znany mie- szaniec tego typu. Gatunkami rodzicielskimi są: cyprysik nutkajski (patrz wyżej) i cyprys wielkoowocowy (Cupressus macrocarpa, str. 74/ Drzewo to osiąga wysokość około 30 m i ma koronę stożkowatą do kolumnowej, o bardzo gęstych gałęziach na prostym, prze- ważnie smukłym pniu. Mieszańce różnią się nieznacznie zależnie od tego, który gatunek został użyty przy krzyżówce jako żeński. O ile rozgałęzienia płaskich gałęzi ułożone są dwustronnie w jednej płaszczyźnie, to żeń- skim osobnikiem macierzystym był Chamae- cyparis nootkatensis. Przy odwrotnej krzyżó- wce gałązki są ułożone w wielu płaszczyz- nach i z tego powodu wydają się nieco mniej regularne.
Wygląd: Wiecznie zielone drzewo szpilkowe dorastające do 30 m wysokości. Korona o cha- rakterystycznej postaci złożonego parasola, zwykle bardzo wąska i smukła, wyciągnięta w cienki wierzchołek, bardzo rzadko z roz- łożonymi gałęziami.
Kora także na starszych drzewach dość gład- ka, szarobrunatna, delikatnie spękana i bruzd- kowana.
Szpilki łuskowate, na krzyż naprzeciwległe, mają około 1 mm szerokości, z przodu zaokrą- glone, bardzo ściśle przylegające, ciemnozielo- ne, bez wyraźnego zapachu przy rozcieraniu. Kwiaty męskie do 8 mm długości, żółtawe, występują pojedynczo na końcach gałązek. Szyszki żeńskie kuliste lub z lekka podłużne, o grubości do 4 cm, składają się z 4-7 par tarczowatych, odgiętych na brzegu łusek, ma- jących na środku mały, niezbyt silnie zazna- czony guzik tarczkowy.
Siedlisko: Cyprys wiecznie zielony lubi gleby suche, stosunkowo płytkie i kamieniste; jest dość wrażliwy na mróz. Występowanie: Zadomowiony w całym obsza- rze śródziemnomorskim, rodzimy w północ- nym Iranie, Azji Mniejszej, na Krecie i na Cyprze. Dziś już rzadko występuje w zwartych drzewostanach (Kreta). Okres kwitnienia: Marzec. Uwagi ogólne: Drewno cyprysa było w staro- żytności bardzo cenione jako budulec, dlatego
bogate pierwotnie drzewostany padły prawie całkowicie ofiarą wyrębów. Dziś występują już niemal wyłącznie okazy sadzone. Gatunki pokrewne:
Cyprys wielkoowocowy (Cupressus macrocar- paj ma raczej okrągławą, niekiedy płaską ko- ronę, która rozwija się dopiero u starszych okazów (fot na str. 74). Łuskowate liście wy- biegają w wyraźnie zaostrzony koniec i mają jeden ciemny gruczoł, trochę niesymetrycznie zagłębiony. Przy rozcieraniu pachną bardzo przyjemnie cytryną. Szyszki żeńskie w stanie dojrzałym kuliste, szerokości 3-4 cm, błysz- czą czerwonawobrunatnie. Mają 7-9 łusek, ze zgrubieniem w kształcie ciernia na środku.' Pierwotnie tylko na półwyspie Monterey w środkowej Kalifornii. Niejednokrotnie sa- dzony nad Atlantykiem na obszarach o ciep- lejszym klimacie. Może być krzyżowany z cy- prysikiem nutkajskim (Chamaecyparis noot- katensisj i daje wtedy jako mieszańca cyp- rysowiec Leylanda (str. 70). Cyprys arizoński (Cupressus glabraj różni się od poprzedniego gatunku między innymi łusz- czącą się korą (fot. na str. 75). Poza tym łusko- wate, ściśle przylegające liście są zwykle zaba- rwione szarozielono lub nawet szaroniebiesko i mają białawy gruczoł; przy rozcieraniu wy- dzielają lekki zapach grapefruita. Drzewo to pochodzi z zachodniej części Ameryki Północ- nej (Arizona), ale w różnych postaciach i od- mianach ogrodniczych jest stosowane jako drzewo ozdobne. Cyprysowiec Leylanda jest jedynym znanym przypadkiem, w którym ga- tunki z różnych rodzajów dają się z powodze- niem wzajemnie krzyżować. Poza tym u drzew szpilkowych nawet krzyżowanie gatunków tego samego rodzaju nie rokuje większego powo- dzenia. Cyprysowce Leylanda uzyskują nieco odmienny wygląd zależnie od tego, który gatu- nek był użyty jako żeńska forma rodzicielska. Jeśli to był cyprysik nutkajski, to powstaje drze- wo z dość luźno rozgałęzioną koroną i nieregu- larnie ustawionymi, nieco ściągniętymi końca- mi gałązek; ta forma została odkryta w roku 1888 i jest znana pod handlową nazwą "Hag- gerston Grey". W przeciwnym przypadku - drzewa mają wąskie korony i płasko rozpostar- te końce gałązek ustawione w dwu rzędach.
72
Kwiatostany $
Mtode szyszki
Cupressus macrocarpa
Cupressus macrocarpa
Cupressus glabra
Jałowiec wirginijski (Juniperus virglnlana g
Cyprysowate
Wygląd: Wiecznie zielone, dwupienne drzewo z koroną zwykle smukłą, kolumnową lub ostrostożkową. Wysokość do 30 m, przeważnie jednak znacznie mniej.
Kora również na starszych drzewach czerwo- nawobrunatna, łuszczy się i odpada wąskimi podłużnymi pasmami. Gałęzie z liśćmi dwojakiego rodzaju. Liście szpilkowe, umieszczone tylko na koń- cach gałązek, mają około 5 mm długości, są równowąskie, bardzo ostre, z jasnym podłuż- nym prążkiem na wierzchu, pod spodem jed- nolicie zielone.
Liście łuskowe mają tylko 1,5 mm długości, z przodu są tępe albo z wysmukłym, lekko odstającym końcem.
Kwiaty męskie rosną pojedynczo na końcach gałązek; są żółtawe.
Szyszki żeńskie o grubości do 6 mm, są owal- no-okrągławe, w stanie dojrzałym fioletowo- brunatnawe. Wszystkie części mają charakte- rystyczny zapach mydła lub farby. Występowanie: Jałowiec wirginijski pochodzi ze wschodniej części Ameryki Północnej; w obszarze śródziemnomorskim bywa upra- wiany jako drzewo leśne. Poza tym, gatunek ten - w różnych postaciach ogrodowych - jest sadzony jako drzewo ozdobne. Okres kwitnienia: Od marca do kwietnia. Uwagi ogólne: Drewno jałowca wirginijskiego jest przeważnie używane do produkcji ołówków (,,cedr ołówkowy") oraz pudełek do cygar. Gatunki pokrewne: W obszarze śródziemno- morskim występuje jeszcze cały szereg innych gatunków rodzaju Juniperus, które jednak rza- dziej bywają uprawiane. Jałowiec grecki (Juni- perus excelsa) jest drzewem o wysokości do około 20 m, z koroną okrągławą lub kulisto
sklepioną. Gałązki są czterokanciaste albo ob- łe. Liście w postaci szpilek pojawiają się tylko na końcach pędów, poza tym występują jedynie liście łuskowate. Te ostatnie mają ostro zbiega- jące końce i dwa wyraźne, jaśniejsze podłużne prążki, przylegające ściśle do drobnych gałą- zek. Ich długość nieznacznie przekracza 1 mili- metr. Szyszki żeńskie w stanie dojrzałym mają szerokość około 8 mm, są kuliste, purpurowo- brunatnawe i woskowata oszronione. Pierwo- tnie gatunek ten występował dziko tylko we wschodniej części obszaru śródziemnomors- kiego i nad Morzem Czarnym. Poza naturalnym zasięgiem rzadko bywa sadzony. Częściej natomiast spotyka się jałowiec feni- cki (Juniperus phoenicea) - jako krzew albo małe drzewo w formacji typu makia - suche zarośla charakterystyczne dla obszaru śród- ziemnomorskiego. Wysokość do około 8 m, nierzadko z pokręconym, płożącym się lub skośnie wznoszącym się pniem. Gałęzie dość smukłe. Liście w kształcie szpilek występują tylko na młodych pędach. Starsze gałązki po- kryte są rombowatymi w zarysie, niewyraźnie zaostrzonymi liśćmi łuskowatymi o długości około 1 mm, które są nieco nieregularnie na krzyż naprzeciwległe i przylegają bardzo ściś- le do drobnych gałązek. Szyszki żeńskie mają około 1 cm szerokości, są kuliste lub lekko owalne, w stanie dojrzałym purpurowe lub niebieskawozielone. Jałowiec fenicki jest od- porny na wiatr, dlatego można go spotkać w nasadzeniach ochronnych wzdłuż wybrzeży. Rzadziej stosowany jako drzewo ozdobne. Uwagi ogólne: W bogatym w gatunki rodzaju Juniperus szczególnie zwracają uwagę dwie cechy, których brak u innych rodzajów klasy szpilkowych. Po pierwsze, rodzaj ten charak- teryzuje się osobliwymi szyszkami, często fał- szywie określanymi jako "jagody", u których łuski nie drewnieją (jak zazwyczaj), lecz stają się mięsiste. Te filogenetycznie utwory wywo- dzą się od szyszeki, nie można ich określać jako jagody ani jako owoce. Poprawne okreś- lenie to "jagodoszyszki". Po wtóre, tylko u ga- tunków tego rodzaju występują dwa typy liści: obok liści szpilkowych znanych u rodzimego jałowca, występują na tej samej roślinie także liście łuskowe, typowe raczej dla cyprysów.
76
~z^&.
< UZ1KX
Mm
li^r*
Szyszki
77
Żywotnik wschodni (Thuja orientaiis g
Cyprysowate
Wygląd: Wiecznie zielone drzewo szpilkowe o wysokości do 20-30 metrów. Korona u młod- szych drzew wąskostożkowata, czasami wielo- szczytowa, u starszych nieco szersza i niekie- dy pozbawiona postaci typowej dla gatunku. Gałęzie stosunkowo krótkie, dość luźno ułożo- ne, prawie zawsze skierowane stromo w górę, w dolnych odcinkach prawie nagie. Gałązki zawsze skierowane prostopadle (pionowo). Kora matowa, brunatnoczerwona lub brunat- nawa, nieznacznie bruzdkowana, odpada wąs- kimi podłużnymi pasmami. Liście łuskowe grubawe, stępione, na końcach lekko zakrzywione do wewnątrz, po obu stro- nach jednakowego zielonego koloru. Obumarłe części przebarwiają się rdzawobrunatnie (waż- na różnica w stosunku do bardzo podobnie wyglądających gatunków Chamaecyparis\).
Kwiaty męskie dość małe, na szczytach gałą- zek, żółtawe, lekko zwisające lub odchylone. Szyszki żeńskie wąsko owalne, z podłużnymi łuskami, które od nasady do szczytu odstają i przez to wyraźnie różnią się od kulistej formy szyszki cyprysików i cyprysów. Poszczególne łuski szyszek o długości około 1 cm, z hako- watymi wyrostkami na szczycie, ułożone są w dwóch szeregach; w stanie dojrzałym bru- natnawe. Zielone części żywotnika wschodnie- go przy rozcieraniu nie mają typowego owoco- wego zapachu!
Występowanie: Gatunek ten pochodzi z Chin, Japonii, Mandżurii i Korei. Jest on sadzony w wielu odmianach w ogrodach i parkach, przede wszystkim jednak na cmentarzach. Oprócz postaci o typowym pokroju, zwykle bardzo smukłych, istnieją także odmiany kar- łowate, które szczególnie licznie spotyka się w ogródkach lub sadzone w donicach na tara- sach i balkonach.
Okres kwitnienia: Od marca do kwietnia. Uwagi ogólne: Gatunki żywotnika (Thuja) na pierwszy rzut oka z pewnością nie są łatwe do odróżnienia od bardzo podobnych cyprysików (Chamaecyparis). Oba wykazują mianowicie bardzo podobną formę wzrostu z niewielkimi tylko różnicami w ukształtowaniu pędu. Oba mają także tak charakterystyczne dla Cypryso- watych płaskie gałązki z liśćmi w kształcie łusek, które najlepiej jest oglądać za pomocą dobrej lupy, aby dokładnie rozpoznać subtelne szczegóły. Mimo to istnieje kilka pewnych cech charakterystycznych. Obok już wymienio- nych, przebarwień liści i form szyszek (patrz wyżej), istnieje jeszcze jedna pewna cecha. Jeśli na zakończeniach gałązek uda się wyra- źnie wyczuć pączki, to prawie zawsze chodzi o gatunek Thuja. U cyprysików pączki są zbyt małe, aby można je było wyczuć dotykiem. Drewno gatunków żywotnika jest bardzo moc- ne, a przy tym zwykle dość lekkie. Stosuje się je w stolarstwie meblowym i w modelarstwie. Do obudowy zewnętrznej jest mniej przydatne.
78
Młode szyszki
Dojrzałe szyszki
79
Żywotnik zachodni (Thuja occidentaiis i_J
Cyprysowate
Wygląd: Wiecznie zielone drzewo szpilkowe, o wysokości do 20 m, z wąską, stożkowatą, na szczycie zawsze trochę zaokrągloną koroną. Gałęzie i konary dość luźno rozstawione. Ga- łązki zwykle wiotkie, nieco zwisające, od spo- du zawsze wyraźnie jaśniejsze niż na wierz- chu - albo (u licznych form) prawie żółtawe, bez białawego rysunku. Kora jaśniej lub ciemniej pomarańczowobru- natna, u starszych drzew stopniowo staje się szarobrunatna, z wyraźnie podłużnymi spęka- niami.
Liście łuskowe na krzyż naprzeciwległe, sze- rokie, owalne, bez wyraźnego wierzchołka, przy rozcieraniu pachnące jabłkami albo mu- sem jabłkowym z goździkami. Kwiaty męskie małe, podłużne, ciemnoczer- wone, umieszczone na końcach gałązek. Szyszki żeńskie początkowo żółtawe, w stanie dojrzałym zielono-brunatnawe, składają się
80
z 8-10 łusek rozchylających się ku górze; dłu- gość 10-12 milimetrów. Występowanie: Żywotnik zachodni jest - wraz z żywotnikiem olbrzymim - jednym z najważ- niejszych drzew szpilkowych Ameryki Półno- cnej. Występuje na wschodzie Kanady w rejo- nie Wielkich Jezior i w przylegających od południa częściach Stanów Zjednoczonych. Zasięgi obu gatunków są rozłączne. Żywotnik zachodni używany jest powszechnie w Euro- pie w licznych odmianach jako ozdobna roś- lina drzewiasta. Znosi on doskonale przyci- nanie, dlatego bywa chętnie sadzony jako żywopłot. Poza tym występuje w licznych po- staciach - również karłowatych - w ogro- dach.
Okres kwitnienia: Od marca do kwietnia. Uwagi ogólne: Amerykańskie gatunki żywotni- ka mają mocne, przy tym jednak stosunkowo lekkie drewno, dające się bardzo dobrze ob- rabiać. Dlatego znajduje ono wielorakie za- stosowanie jako budulec (oszalowania, gonty, płoty, a także dłubane z jednego pnia czółna indiańskie). Jak u wielu innych gatunków drzew szpilkowych, twardziel jest intensywnie czerwonawobrunatna, na powietrzu jednak po pewnym czasie znacznie jaśnieje i staje się prawie srebrna. Biel jest jasnożółty do biała- wego, a po obróbce lekko ciemnieje. Gatunek pokrewny: Z rodzajem Thuja jest dość blisko spokrewniona hyba japońska (Thujopsis dolobrata). Uderzającą cechą tego pochodzącego z Japonii drzewa jest szorstka kora, wyglądająca jak rozdrapana. Liście łus- kowe mają około 5 mm długości i są w zarysie trójkątne z szeroką podstawą, niewyraźnie za- ostrzone i lekko zagięte, bardzo gęsto usta- wione, z białawym rysunkiem na spodniej stronie, a na wierzchu błyszczące ciemnozie- lone. Przy rozcieraniu dają bardzo przyjemny zapach. Szyszki żeńskie długości około 1,5 cm, kuliste, zbudowane z niewielu tarczowa- tych łusek. Gatunek sadzony niekiedy jako drzewo ozdobne.
Zwraca uwagę wybitnie powolny wzrost tego gatunku, bardzo odbiegający od na ogół inten- sywnej produkcji drewna u jego bliskich krew- niaków.
Młode szyszki
Żywotnik olbrzymi (Thuja piicata o .don;
Cyprysowate
Wygląd: Wiecznie zielone, jednopienne drze- wo szpilkowe z koroną zwykle smukłą, wąską, stożkowatą i dość regularnie wykształconą; u starszych drzew rozszerza się ona bardzo już u podstawy. Osiąga wysokość do 30 m, sporadycznie do 40 m, a w obszarze pocho- dzenia nawet do 60 metrów. Gałęzie początkowo prosto odstające, później w górnej strefie korony wznoszą się, a u pod- stawy także zwisają, często dotykając ziemi. Kora ciemnobrunatno-czerwonawa albo bru- natno-pupurowa, wyraźnie podłużnie bruzdko- wana, dzieli się na podłużne paski lub odpada płytkami.
Gałęzie przybierają odmienne barwy na stro- nie wierzchniej i spodniej (ważna cecha wyró- żniająca gatunek). Liście łuskowe na krzyż naprzeciwległe, oba boczne (zewnętrzne) za- wsze nieco dłuższe niż środkowe (wewnętrz- ne). Mają około 3 mm długości i ściśle przyle- gają do gałązek. Z przodu tępawe, w zarysie odwrotnie jajowate, na wierzchu błyszczące, zielone albo ciemnozielone, od spodu znacz- nie jaśniejsze i opatrzone delikatnym biała- wym rysunkiem. Przy rozcieraniu wydzielają wyraźnie słodkawy zapach ananasa. Kwiaty męskie w bardzo małych, żółtawych szyszkach na pojedynczych szczytach pędów. Szyszki żeńskie w stanie dojrzałym jasnobru- natne, z rozwartymi i odstającymi łuskami, wybiegającymi w ciernisty wierzchołek mają około 2 cm długości.
Występowanie: Pierwotnie tylko w zachodniej części Ameryki Północnej, od Alaski po Kalifo- rnię, w lasach Gór Nadbrzeżnych i Gór Skalis- tych. Gatunek dość często sadzony w parkach i większych ogrodach jako drzewo ozdobne. Okres kwitnienia: Marzec. Uwagi ogólne: Pnie żywotnika olbrzymiego by- ły szczególnie chętnie używane przez północ- noamerykańskich Indian do sporządzania czó- łen (dłubanek) z jednego pnia oraz pali tote- mowych. Późniejszym osadnikom służyły one za budulec, chętnie stosowany przy wznosze- niu budynków z całych bierwion. Gatunki pokrewne:
Żywotnik koreański (Thuja koraiensis) różni się od poprzedniego gatunku srebrzyście po- łyskującymi od spodu płaskimi gałązkami; ża- den inny gatunek z rodzaju Thuja nie ma takich gałęzi. Gatunek jeszcze niezbyt często sadzony w ogrodach i parkach. Liście tego drzewa wydzielają przy rozcieraniu zapach nieco przypominający zapach marcepanu. Ży- wotnik japoński (Thuja standishii) ma koronę szerokostożkowatą z gałęziami rozstawionymi na kształt kandelabru i miedzianoczerwoną korę. Wszystkie zielone części wydają przy roztarciu zapach cukierków eukaliptusowych pomieszanych z cytryną. Szyszki żeńskie mają długość 13 mm i są brunatne jak cygaro. Gatu- nek ten spotyka się u nas tylko w parkach i ogrodach botanicznych.
Wygląd: Wiecznie zielone, dwupienne drzewo szpilkowe z koroną okrągtawą, owalną lub szerokostożkowatą na obtym, bardzo prostym i smukłym pniu. W swojej ojczyźnie osiąga wysokość do 50 m, u nas - rzadko ponad 10 metrów.
Gałęzie umieszczone wyłącznie okółkowo, ba- rdzo smukłe i długie są stosunkowo słabo rozgałęzione, prosto odstające albo lekko zwi- sające, tylko w górnej części korony - skiero- wane w górę.
Kora ciemna, brunatnoszara jest podzielona poprzecznymi bruzdami przez nasady obuma- rłych, opadłych gałęzi lub pomarszczona, nie- kiedy z licznymi kroplami żywicy. Szpilki ustawione na gałęziach gęsto, spiral- nie, mają około 3-4 cm długości i są prawie tak samo szerokie, w zarysie trójkątne lub owalne, z przodu z krótkim, smukłym wierz- chołkiem, dość sztywne i skórzaste, po obu
stronach ciemnozielone i niekiedy błyszczące, wszystkie skierowane ku szczytowi pędu. Kwiaty męskie w małych kiściach na końcu pędów, pozostają na drzewie miesiącami. Szyszki żeńskie bardzo duże, kuliste albo nieco podłużne, o grubości do' 17 cm, stoją prosto na grubszych gałęziach, pozostając aż do drugiego roku po zapyleniu zielone. Do- piero później brunatnieją i rozpadają się na drzewie na poszczególne łuski. Brunatne na- siona o wielkości około 2x4 cm są jadalne i bardzo oleiste.
Występowanie: Ojczyzną araukarii są Andy Chilijskie i Argentyńskie, gdzie na stokach tworzy ona miejscami zwarte drzewostany. W obszarze śródziemnomorskim jest często sadzona w parkach i ogródkach przydomo- wych jako drzewo ozdobne. Piękne okazy zna- leźć też można w południowej Anglii i w Irlan- dii. W Niemczech araukarie wytrzymują zimę tylko tam, gdzie panuje szczególnie łagodny klimat (na przykład w Nadrenii). Okres kwitnienia: Od czerwca do lipca. Uwagi ogólne: Araukariowate to rodzina szpil- kowych obejmująca łącznie tylko dwa rodzaje z 36 gatunkami występującymi jedynie na pół- kuli południowej, na wszystkich kontynentach z wyjątkiem Afryki. W systemie roślin rodzina ta zajmuje nieco izolowaną pozycję, ze wzglę- du na szczególną budowę kwiatów, nie przy- pominających kwiatów innych rodzin szpilko- wych (na przykład Sosnowatych). Przedsta- wiony tu rodzaj Araucaria jest reprezentowa- ny w Ameryce Południowej przez dwa, a na świecie przez 18 gatunków; większość z nich występuje dziko w Australii i Nowej Gwinei. Ze względu na to, że przybiera osobliwe formy araukaria jest często stosowana jako ozdobna roślina drzewiasta. Nie sposób ją pomylić z żadnym innym drzewem szpilkowym. Arau- karie często bywają określane jako "chilijska jodła ozdobna" - nazwa wprowadzająca w błąd i niepoprawna botanicznie. W odróżnieniu od wielu innych drzew szpil- kowych u araukarii liścienie pozostają pod- czas kiełkowania w ziemi. Skutkiem tego mło- da roślina ma już normalne, typowe dla gatun- ku ulistnienie.
! Araukariowate
'iv' p f fessafa
4 m %
Cis pospolity (Taxus baccata i.)
Cisowate
Wygląd: Wiecznie zielone, dwupienne drzewo szpilkowe dorastające 20 m wysokości. Korona u okazów z jednym pniem szeroka i stożkowata albo (tylko u form ogrodowych) kolumnowa, u drzew z wieloma pniami - bardzo szeroko rozłożona i nieregularnie wieloszczytowa. Grubsze gałęzie odstają albo lekko zwisają, na końcach jednak przeważnie nieco podno- szą się. Pnie zwykle osłonięte mniejszymi ga- łęziami i gałązkami.
Kora brunatnoszara, bruzdowana i porozrywa- na na szerokie płaty albo łuszcząca się. Pędy roczne zielone albo brunatnozielone, z bardzo luźno stojącymi szpilkami. Szpilki o długości do 4 cm i szerokości 3 mm są płaskie, równowąskie, z przodu wyciągnię- te w smukły wierzchołek, od góry błyszczące i ciemnozielone, od dołu - jasno- lub żółtawo- zielone z dwoma wyraźnymi, podłużnymi prą- żkami. Na długopędach umieszczone są spira- lnie, poza tym - grzebieniasto w dwóch szere- gach, zawsze z żebrem środkowym.
Kwiaty męskie kuliste lub podłużne skupiają się liczne na dolnej stronie zeszłorocznych ga- łązek, w czasie pylenia jasnożółte lub białawe. Kwiaty żeńskie raczej niepozorne, pojedyncze. Nasienie rozwija w porze dojrzewania mięsis- tą, karminowoczerwoną otoczkę nasienną, zwaną osnówką (arillus). Siedlisko: Powoli rosnący cis lubi siedliska cieniste, na luźnych, próchnicznych i wilgot- nych glebach.
Występowanie: W całej Europie Zachodniej spotyka się jego pojedyncze okazy, rzadziej występuje w zwartych drzewostanach. Bardzo często sadzony w rozmaitych formach wzros- towych.
Okres kwitnienia: Od lutego do kwietnia. Uwagi ogólne: Wszystkie części rośliny z wy- jątkiem czerwonej osnówki nasiennej są silnie trujące.
Gatunki pokrewne:
Cis japoński (Taxus cuspidata) ma bardzo cie- rniste szpilki i nasiona z kulistą osnówką. Cis chiński (Taxus celebicaj tworzy nasiona z zie- lonkawą osnówką nasienną, Oba gatunki bar- dzo rzadko sadzone.
Toreja japońska (Torreya nucifera (LJ s. et z.)
Cisowate
Wygląd: Wiecznie zielone, dwupienne drzewo szpilkowe o wysokości do około 10 m, niekie- dy krzew, z koroną smukłą, stożkowatą, częś- ciej jednak nieregularnie zbudowaną. Gałęzie częściowo okółkowe, na ogół jednak umieszczone spiralnie, co powoduje, że drze- wo ma nieco nieregularny pokrój. Kora u młodych okazów jasna, brunatnopoma- rańczowa, później brunatna albo czerwonawo- brunatna.
Szpilki dość duże, długości mniej więcej 3 cm i szerokości około 3 mm, na stronie wierzch- niej żywozielone i lekko błyszczące, a od spo- du źółtawozielone, z dwoma białawymi, szero- kimi podłużnymi prążkami. W dotyku wydają się skórzaste i sztywne, z przodu mocno zaos- trzone, ułożone na pędzie regularnie w dwóch szeregach, a w stosunku do siebie równoleg- le, przez co końce gałązek są grzebieniaste. Przy roztarciu szpilki wydzielają silny, dość nieprzyjemny zapach.
Kwiaty męskie bardzo małe, o długości zaled- wie 2 mm, żółtawe lub jasnozielone. Kwiaty żeńskie z początku także raczej niepokaźne. Nasienie w porze dojrzewania (mniej więcej od września) wykształcone podobnie jak u krajowego cisa (str. 86), długości około 2 cm, jednak mniej twarde, mięsisto-oleiste i osło- nięte brunatnozieloną otoczką. Ta otoczka nie bywa tak kieliszkowato otwarta, jak u okazów rodzaju Taxus.
Występowanie: Ojczyzną tego gatunku jest Ja- ponia. W obszarze śródziemnomorskim bywa dość często sadzona jako drzewo ozdobne. Poza tymi regionami rzadko można ją spotkać w ogrodach lub w botanicznych kolekcjach. Okres kwitnienia: Od czerwca do lipca. Gatunek pokrewny:
Toreja kalifornijska (Torreya californica) jest północnoamerykańską kuzynką poprzedniego gatunku. Jest ona istotnie większa - osiąga wzrost około 30 m - i bywa pięknie, regular- nie, okółkowo rozgałęziona. Jej szpilki są dość sztywne, równowąskie, z przodu lekko zaostrzone, o długości około 5 cm, ułożone dwurzędowo i równolegle w stosunku do sie- bie. Przy rozcieraniu dają wyraźny zapach podobny do zapachu szałwii. Nasiona w porze dojrzewania (jesienią) mają długość od 3 do 7 cm i są osłonięte zielonkawą, niepokaźną otoczką, która niekiedy ma purpurowe podłuż- ne prążki. Okres kwitnienia przypada na maj. Toreja kalifornijska bywa nieco częściej sa- dzona w parkach i ogrodach niż jej wschod- nioazjatycka krewniaczka. Uwagi ogólne: Na przykładzie naturalnego rozmieszczenie obu gatunków rodzaju Torre- ya można wykazać, że pewne rodzaje często miewają zasięgi częściowe w Azji i Ameryce Północnej, podczas gdy brak ich w Europie. Ten typ rozmieszczenia jest następstwem zlo- dowaceń, które w Europie spowodowały wy- marcie licznych gatunków.
88
Nasiona z otoczką
Orzech Czarny (Juglans nigra g
Orzechowate
Wygląd: Drzewo zrzucające liście na zimę, o dość szerokiej, zwykle także wysoko sklepio- nej koronie i mniej więcej regularnym, zwartym zarysie. Pień bardzo okazaty i gruby, prosty. Konary, odchodzące od pnia zwykle dopiero na pewnej wysokości nad ziemią, tworzą rów- nomierny wieniec i są dość grube. Drzewo może osiągać w swojej ojczyźnie, w korzyst- nych warunkach wysokość nawet 50 metrów. Kora na młodych drzewach szara albo szaro- brunatna, u starszych okazów ciemnobrunatna lub prawie czarna, z regularnym deseniem wą- skich, lecz grubych listew, zamykających rom- bowate, zagłębione pola. Pędy, w przeciwieńst- wie do orzecha włoskiego, delikatnie, jakby aksamitnie owłosione. Pączki bladobrunatne, z przodu ostre, z pofałdowanymi łuskami. Liście nieparzystopierzaste, spiralne, o długo- ści 30-50 centymetrów. Poszczególne listki w 7-11 parach mają długość 6-10 cm, są zaost- rzone z przodu, a na brzegach nieregularnie ale wyraźnie ząbkowane. Na wierzchu nagie, od spodu gruczołowato owłosione, wyrastają na bardzo krótkich ogonkach lub siedzą na- przeciwległe w stosunku do siebie. Najdłuższe listki umieszczone są w środku liścia, ku nasa- dzie i ku szczytowi nieznacznie maleją. Kwiaty męskie w stożkowatych, grubych, od- stających kotkach, zebranych po 2-5 na ze- szłorocznych pędach. Niepozorne, zielonkawe kwiaty żeńskie umieszczone są zawsze po pięć na szczytach gałązek. Owoc (pestkowiec) o długości 3-5 cm jest okrągławy lub grusz- kowaty, żywozielony, gładki; nie otwiera się po dojrzeniu.
Występowanie: Orzech czarny jest amerykań- skim krewniakiem europejskiego orzecha wło- skiego. Występuje we wschodniej i środkowej części Ameryki Północnej, od Massachusetts po Teksas. Sporadycznie bywa sadzony także w Europie w parkach i ogrodach. W większych kolekcjach i arboretach można ten gatunek napotkać prawie wszędzie. Okres kwitnienia: Od maja do czerwca. Uwagi ogólne: Z powodu pięknego, kontrasto- wego rysunku, drewno orzechów jest wysoko cenione i na rynku światowym osiąga wygóro- wane ceny. Dziś przeważnie przerabia się je naokleiny (forniry).
90
Orzech Włoski (Juglans regia L.)
Orzechowate
Wygląd: Drzewo zrzucające liście na zimę, z dość szeroką, kulistą, sklepioną koroną. Je- go wysokość często przekracza 25 metrów. Pień zwykle już na nieznacznej wysokości od ziemi dzieli się na liczne, mniej więcej jed- nakowo grube konary. Są one łukowato wygię- te w górę i podzielone na wiele mniejszych gatęzi, często pokrzywionych i poskręcanych. Kora u mtodych drzew gładka i szara, później spękana i bruzdkowana, dość jasna, brunatno- szara. Młodsze gałązki oraz pędy błyszczące, jasnoszare. Pączki ściśnięte, dość szerokie, ciemnobrunatne lub prawie czarne. Liście skrętoległe, nieparzystopierzaste mają od 20 do 40 cm długości. Podłużnie eliptyczne listki z wyraźnymi ogonkami mają długości do 15 cm i występują w trzech-czterech parach. U szczytu listki są największe, potem stop- niowo zmniejszają się ku nasadzie. Są mato- we, nieco sztywne i skórzaste, zwykle cało- brzegie lub tylko niewyraźnie ząbkowane, przy rozcieraniu pachnące lekko terpentyną. Gatunek jednopienny.
Kwiaty męskie w dość grubych i skręconych w dół kotkach o długości 3-10 cm, mają barwę żółtą lub żółtozieloną. Kwiaty żeńskie niepo- zorne występują zwykle po 2-5 na końcu mło- dych pędów. Mają żółte znamiona. Owoc o długości 4-5 cm jest podłużno-kulisty, zielony lub żółtawy.
Siedlisko: Preferuje głębokie, bogate w wapń, próchniczne gleby z równomiernym w ciągu roku zaopatrzeniem w wodę. Występowanie: Orzech włoski występował dzi- ko pierwotnie właściwie tylko w południo- wo-wschodniej Europie, na Bałkanach. Jego naturalny zasięg rozciąga się dzisiaj aż po Azję Centralną. Już przed wiekami został on wprowadzony na inne obszary i jest obecnie sadzony jako drzewo ozdobne i użytkowe pra- wie wszędzie tam, gdzie zimy bywają łagodne. Okres kwitnienia: Od kwietnia do maja. Uwagi ogólne: Smaczne nasiona tego drzewa, używając poprawnej terminologii botanicznej, nie są wcale orzechami, lecz pestkami owo- ców pestkowych (pestkowców). Zawierają tłu- sty olej, który po wyciśnięciu może być użyty także jako olej jadalny.
Wygląd: Drzewo zrzucające liście na zimę, o wysokości 15-20 m, z gęstą, na ogół silnie sklepioną, okrągtawą koroną, z jednym lub wieloma pniami.
Pień stosunkowo krótki i już nisko nad ziemią rozgałęziający się na liczne grube konary, wznoszące się łukowato. Mniejsze gałęzie i gałązki odstają prosto albo lekko zwisają.
Kora szara, sieciowato spękana, podzielona na liczne małe pola. Pędy nagie, lekko "oszronione", brunatnawo-zielone. Pączki de- likatnie owłosione, na szypułkach, bez łusek. Liście nieparzystopierzaste, spiralne, bardzo duże - do 60 cm długości. Oś liścia obła, jasnozielona lub żółtawozielona, u nasady sil- nie (do 1 cm) nabrzmiała. Listki w 7-20 pa- rach, mają długość 12-18 cm i szerokość oko-
ło 5 cm. Odstają prosto lub są skierowane lekko do przodu, na szczycie krótko zaost- rzone, po brzegach pitkowane, osadzone na osi liścia dość gęsto i dlatego wzajemnie lek- ko się pokrywają, z bardzo krótkimi ogonkami lub prawie siedzące. Wierzchnia strona list- ków błyszczącą i żywozielona, spodnia jaś- niejsza i punktowana, ponieważ w pobliżu śro- dkowego żebra występują brunatnawe, gwiaz- dkowate włoski. Gatunek jednopienny. Kwiaty męskie w grubych, żółtych kotkach o długości do 12 centymetrów. Kwiaty żeńskie w smukłych, wielokwiatowych, zielonkawych kotkach o długości do 15 cm, które w czasie owocowania wydłużają się nawet do około 50 centymetrów.
Jasnozielone owoce mają charakterystyczny szeroko oskrzydlony brzeg. Występowanie: Przeorzech jest rozpowszech- niony w górskich lasach Azji - od Kaukazu po północny Iran. To wybitnie dekoracyjne drze- wo jest jednak od prawie 150 lat sadzone poza swoim naturalnym zasięgiem w parkach i wie- lkich ogrodach, a miejscami używane również do obsadzania ulic. Przeorzech może być sa- dzony w Europie Środkowej, ponieważ jest odporny na mrozy i przetrzymuje zimę, ale podobnie jak inne gatunki orzecha jest bardzo wrażliwy na wiosenne przymrozki, które mogą trwale uszkodzić młode, wyrastające liście. Okres kwitnienia: Od kwietnia do maja. Uwagi ogólne: Rodzaj Pterocarya jest repre- zentowany łącznie przez 8 gatunków, których ojczyzną jest Azja. Rozdzielają się tam jednak na dwa zasięgi częściowe: Azja Mniejsza i Az- ja Południowo-Wschodnia. Oprócz przedsta- wionego tutaj przeorzecha jesionolistnego wi- duje się czasami jako drzewa ozdobne lub parkowe, również inne gatunki, ale Pterocarya fraxinifolia jest bezsprzecznie najczęściej sto- sowany. Charakterystyczne skrzydlaki tego drzewa o szerokości 2-3 cm wyglądają jak małe główki słoni i chętnie bywają używane przez majsterkowiczów. Również w stanie bezlistnym przeorzech jest łatwy do rozpozna- nia - wielkie, jasnoszare do brunatnoszarych, półowalne blizny po liściach charakteryzują ten gatunek tak samo, jak długie, cynamono- wej barwy pączki szczytowe.
94
. '**
Orzechowate
1111111
'W/ Jfi&f* ' '-J& 4MM: * ^" ^*5eT' *
Owoce
95
Topola biała (Popuius alba g
Wierzbowate
Wygląd: Drzewo zrzucające liście na zimę, z wysoką, często jednostronnie zwieszającą się, dość szeroką koroną, osadzoną na moc- nym, prostym lub nieco pokrzywionym pniu z wyrastającymi często u nasady odroślami i odbitkami korzeniowymi; wysokość do 30 m. Kora u młodych okazów jeszcze gładka, biała- woszara do szarozielonej, z wiekiem coraz bardziej chropowata i ciemniejsza, a także spękana i bruzdowana lub z listewkowatą ko- rowiną. Pędy zielone, gęsto owłosione na bia- ło. Pączki małe, jajowate, brunatnożółtawe. Liście na długich ogonkach skrętoległe, o dłu- gości 6-10 cm i szerokości do 5 cm, na wielu gałązkach także o zarysie w przybliżeniu okrągłym, przeważnie jednak owalne i podzie- lone na 3-5 większych klap. U nasady zaokrą- glone lub jakby ucięte na brzegach niekiedy krótko ząbkowane, w porze listnienia obu- stronnie wełnisto lub filcowata owłosione, póź- niej na wierzchu błyszczące i ciemnozielone, a od spodu białowełniste, nieco sztywne i skó- rzaste. Gatunek dwupienny. Kotki męskie białawe z karminowoczerwony- mi pylnikami, o długości 4-6 cm są grube, mięsiste i ciężko zwisają. Kotki żeńskie
96
w porze kwitnienia tak samo długie, zielon- kawożółte, w porze owocowania mają nawet 10 cm długości. Rozwijają się przed listnieniem. Siedlisko: Topola biała preferuje otwarte, wil- gotne siedliska na luźnych glebach, przede wszystkim piaszczystych. Występowanie: Gatunek szeroko rozpowsze- chniony w Europie w lasach łęgowych, za- drzewieniach nadrzecznych albo w nadbrzeż- nych, pionierskich stadiach lasu. Okres kwitnienia: Od marca do kwietnia. Uwagi ogólne: Topola biała występuje dziko prawie w całej Europie i jest naturalnym gatun- kiem przewodnim łęgu wierzbowo-topolowego razem z krzewiastymi i drzewiastymi gatun- kami wierzb. Dzięki swoim charakterystycznym dwubarwnym liściom należy ona bez wątpienia do najbardziej atrakcyjnych krajowych drzew liściastych. Jednak dopiero ostatnio stosuje się topolę do obsadzania ulic, ponieważ jej wełnis- to-filcowate liście mogą zatrzymywać dużo pyłu i tym samym przyczyniają się do poprawy czys- tości powietrza w środowisku miejskim. Pył zatrzymany w warstwie włosków zostaje w zna- cznym stopniu wymyty przy silnych ulewach i wypłukany z odpływem wody tak, że nie szko- dzi to drzewom, przynajmniej przy umiarkowa- nym zapyleniu. Gatunki topoli, tak samo jak przedstawiciele rodzaju Salix (wierzba), mają wyraźną skłonność do tworzenia mieszańców. Niekiedy powstają bardzo dziwne i nie dające się jednoznacznie przyporządkować formy. Od- nosi się to także do topoli białej, czego dowo- dem jest przykład następnego gatunku.
Wygląd: Potężne, okazałe drzewo dorastające mniej więcej 30 m wysokości, z koroną począt- kowo stożkowatą, później raczej okrągławą, sklepioną, dość szeroką, wspartą na wysokim, grubym pniu. Korona jest zbudowana z nie- wielu tylko, za to bardzo masywnych głównych konarów, wzniesionych stromo. Największą szerokość osiąga najczęściej w górnej części. Kora młodszych drzew ma charakterystyczne, korkowe listwy, które z wiekiem powiększają się do czarnych, chropowatych zgrubień. Kora najczęściej jest szara albo ciemnoszara do czarniawej.
Gatązkióość cienkie, zwykle nieco zwisające. Pędy zielonkawe, początkowo z szarymi, łat- wo ścierającymi się włoskami. Pączki czer- wonawobrunatne, na szczycie nieowłosione. Liście długoogonkowe, w zarysie mniej więcej trójkątne, z nielicznymi, dużymi, łukowatymi wrębami, u nasady jakby ucięte lub lekko ser- cowate. Młode liście są po obu stronach sreb- rzysto owłosione. Z wiekiem owłosienie to zanika na wierzchniej stronie, która staje się błyszcząca i ciemnozielona. Od spodu filcowa- te, szarobiałe owłosienie pozostaje. Gatunek dwupienny.
Kotki męskie białawe, z karminowo- lub pur- purowoczerwonymi pylnikami mają 3-4 cm długości. Kotki żeńskie, w porze kwitnienia zielonkawe, są tak samo długie, a w porze dojrzewania jeszcze wyraźnie się wydłużają. Siedlisko: Topola szara lubi wilgotne gleby luźne i dlatego wyrasta chętnie na żwirach rzecznych nad brzegami rzek. Występowanie: W wielu częściach Europy roz- powszechniona i bardzo często także sadzo-
na, ponieważ nadaje się wspaniale do nasa- dzeń ochronnych przeciwerozyjnych i prze- ciwwiatrowych.
Okres kwitnienia: Od lutego do kwietnia. Uwagi ogólne: Według współczesnych poglą- dów topola szara właściwie nie jest samo- dzielnym gatunkiem, dającym się ściśle wy- dzielić, ale mieszańcem topoli białej (Populus alba) i osiki (Populus tremula). Przy dokładnej obserwacji rzeczywiście dochodzimy do wnio- sku, że gatunek ten pod względem wielu cech zajmuje pozycję pomiędzy oboma gatunkami rodzicielskimi. W ulistnieniu rzuca się w oczy na przykład silne owłosienie, którego u osiki prawie nie ma, natomiast u topoli białej jest cechą nadającą jej nazwę. Z drugiej strony błyszcząca górna powierzchnia liścia bardzo silnie przypomina topolę białą, podczas gdy raczej okrągławy zarys liścia i płytkie wręby pomiędzy delikatnie wyciągniętymi szczytami blaszki upodabniają ją do osiki. Topole, podobnie jak należące do tej samej rodziny wierzby, są drzewami dwupiennymi
- w konsekwencji męskie i żeńskie kwiato- stany nie występują wspólnie na tej samej roślinie, lecz rozwijają się oddzielnie na róż- nych osobnikach. Przy tym daje się zauważyć jeszcze jedna interesująca różnica. Kwiaty to- poli są bardzo niepozorne i niepokaźne - nie potrzebują ozdoby przywabiającej owady, za- pylające kwiaty, ponieważ są wiatropylne. Ta cecha zmusza jednak do "wyprodukowania" odpowiednio dużej masy pyłku, który wiatr roznosi losowo. Wierzby natomiast są zapyla- ne przez owady, przede wszystkim pszczoły
- nie muszą zatem produkować tak wiele pył- ku. Nasiona topoli są bardzo małe, choć jesz- cze rozpoznawalne gołym okiem. Mają one liczne, długie włosy i przez to osiągają wielką powierzchnię przy małej masie i mogą być przenoszone przez wiatr na duże odległości.
98
99
Topola OSika (Populus tremula l.)
Wierzbowate
Wygląd: Drzewo zrzucające liście na zimę, o wysokości do okoto 30 m, wypuszczające odroślą. W Puszczy Białowieskiej występują okazy dorastające nawet do 36-40 metrów. Korona początkowo bardzo luźna dzięki sze- roko rozstawionym konarom, później raczej stożkowata, a w końcu okrągława do nieregu- larnej, wielodzielnej.
Pień rzadko całkowicie prosty, zwykle nieco pochylony.
Dolne gałęzie odstają, górne wznoszą się bar- dziej stromo.
Kora naga, dość gładka, nieco lepka, szaro- zielona, z licznymi przetchlinkami, również u starszych drzew niebruzdowana ani nie po- pękana na mniejsze płaszczyzny. Pędy roczne błyszczące, ciemnobrunatno-czerwonawe, ze ściśle przylegającymi, wąskimi pączkami. Liście o długości 3-10 cm, długoogonkowe są u nasady zwykle sercowate, poza tym przewa- żnie okrągłe lub jajowato-okrągłe z bardzo krótkim, ledwie zaznaczonym wierzchołkiem, na brzegach tępo ząbkowane albo płytko wrę- bne. Wierzchnia strona liści jest matowa, sza- rozielona albo zielona, spodnia - zawsze jaś- niejsza, ale naga. Drzewo dwupienne.
Kwiatostan 3
Kotki męskie są zwykle bardzo liczne, szaro- białe z purpurowoczerwonymi pylnikami. Zie- lonkawe kotki żeńskie mają 4 cm długości, a w porze owocowania wydłużają się do 12 cm. Siedlisko: Osiki są idealnymi pionierami na glebach początkowego stadium rozwoju, lubią siedliska luźne, świetliste i żyzne. Występowanie: Ze wszystkich gatunków topoli ten jest najszerzej rozpowszechniony w Euro- pie i występuje głównie na zrębach, na skra- jach lasów, na gołoborzach albo w pasach zadrzewień na niżu, ale także w górach, nawet powyżej 1000 m n.p.m. Okres kwitnienia: Od marca do kwietnia. Uwagi ogólne: Osika jest drzewem wybitnie światłolubnym i źle znosi silniejsze ocienie- nie. Równocześnie rośnie ona bardzo szybko i nie ma dużych wymagań glebowych. Rośliny żeńskie produkują wielkie ilości lotnych na- sion, które wczesnym latem zbite w małe sku- pienia podobne do kłaczków waty roznoszone są przez wiatr, Cechy te powodują, że osika jest prawie idealnym pionierskim gatunkiem drzewiastym. Obserwacje w terenie potwier- dzają tę tezę. Wszędzie na ugorach, w opusz- czonych kamieniołomach albo wzdłuż szlaków komunikacyjnych (szczególnie przy liniach ko- lejowych) powstają w krótkim czasie gęste skupienia osiki i brzozy białej, Skoro tylko na powierzchni zasiedlonej przez jedno z tych drzew wykiełkują i wyrosną inne rośliny drze- wiaste, rozpoczyna się walka konkurencyjna, której nie mogą wytrzymać wprawdzie szybko rosnące, ale w sumie krótko żyjące drzewa pionierskie. Dlatego po kilkunastu latach lub po kilku dziesiątkach lat ustępują one zwykle miejsca innym drzewom. Drewno topolowe jest miękkie i dlatego pra- wie nie jest używane do wyrobu mebli oraz jako budulec, co nie znaczy, że jest bezwar- tościowe. Drewno świeżo zrąbanej osiki jest dość ciężkie z powodu stosunkowo dużej za- wartości wody. Po wysuszeniu z kolei staje się bardzo lekkie, a poza tym daje się dobrze przerabiać. W trakach i obrabiarkach, w prze- ciwieństwie do wielu innych rodzajów drewna, prawie się nie kruszy i dlatego jest chętnie stosowane do wyrobu zapałek. Poza tym wióry z drewna osiki są używane do plecionek.
100
Kwiatostany 5
Nasiona 2 puchem lotnym
101
Topola Czarna (Populus nigra l.)
Wierzbowate
Wygląd: Okazale drzewo dorastające prawie 30 m wysokości, z bardzo wysoką, sklepioną, często rozłożystą koroną, która zwłaszcza u starych drzew może wydawać się wieloczęś- ciowa i dość nieregularna. Pień zwykle bardzo silnie rozwinięty, pokręco- ny, często nieco pochylony, ze zgrubieniami i już na niewielkiej wysokości nad ziemią po- dzielony na nieliczne, bardzo grube i masyw- ne konary, podnoszące się skośnie lub łuko- wato.
Gałązki i pędy roczne dość cienkie, jasno- brunatne. Pączki ściśle przylegające, blado- brunatne.
Liście na dlugopędach mają 5-9 cm długości, są długoogonkowe, w zarysie trójkątne lub jajowato-rombowate, z wydłużonym, smukłym wierzchołkiem i małymi, skierowanymi do
przodu ząbkami na brzegach. Liście na krótko- pędach są na ogół krótsze. Wszystkie liście za młodu są czerwonawo-zielone, wkrótce jed- nak stają się błyszczące i ciemnozielone. Kotki męskie szaro-białe z czerwonawymi pyl- nikami mają długość około 5 centymetrów. Kotki żeńskie zielonkawe. Siedlisko: Preferuje gleby wilgotne, okresowo zalewane, na głębokich piaskach lub żwirach. Występowanie: Dziko tylko w dolinach wielkich rzek środkowej i południowej Europy, jednak na wielu obszarach sadzona i używana jako drzewo parkowe.
Okres kwitnienia: Od marca do kwietnia. Gatunki pokrewne:
Topola szczeciniastoowocowa (Populus tricho- carpaj pochodzi z Ameryki Północnej i wyróż- nia się bardziej smukłą koroną oraz okrąg- ławo-sercowatymi liśćmi, których nasada jest zwykle prosto ścięta lub klinowato zwężająca się w długi ogonek. Te wysokie, zwykle smuk- łe drzewa mają bardzo przejrzystą koronę. Często sadzone w parkach lub sztucznych za- lesieniach. Topola chińska wielkolistna (Popu- lus lasiocarpa) ma uderzająco wielkie blaszki liściowe o wymiarach około 30x30 cm i tym samym największe ze wszystkich gatunków topoli, występujących w tym samym regionie. Ponadto uwagę zwracają czerwone ogonki liś- ciowe. Jako drzewo ozdobne nie była dotych- czas zbyt często stosowana; można ją spotkać tylko w wielkich kolekcjach i ogrodach botani- cznych. Topola berlińska (Populus x beroli- nensis)\esi mieszańcem, w powstaniu którego prawdopodobnie brała udział topola czarna (porównaj jednak z następną grupą). Zwraca uwagę jej wąska, gęsta korona z prawie pio- nowo odstającymi konarami. Ogonki liściowe są obłe, a blaszki liściowe - wąskoklinowate. Z wyglądu przypomina formę Ita/ica topoli czarnej, ma jednak drobniejsze liście. Bardzo małe nasiona topoli są ukryte w puszy- stych pęczkach włosków nasiennych (patrz fo- tografia na str. 103 na dole), dzięki którym wielkie ilości nasionek są roznoszone przez wiatr. W rozległych drzewostanach topolo- wych w porze owocowania sprawia to niekie- dy wrażenie świeżo spadłego śniegu.
102
Kwiatostany Nasiona z puchem lotnym
103
Topola kanadyjska (Populus x canadensis moench,)
Wierzbowate
Wygląd: Drzewo zrzucające liście na zimę, zwykle rosie, o wysokości ponad 30 m, z sze- roką, wysoką i bardzo luźną koroną. Pnie u nasady często sękate i zgrubiałe, u wy- rośniętych lub starszych drzew aż do wysoko- ści ponad 10 m pozbawione konarów, a wyżej opatrzone nielicznymi, bardzo luźno ułożony- mi i prawie poziomo odstającymi konarami, które dopiero w górnej części wznoszą się lub są skierowane stromo w górę. Pędy błysz- czące jasno- lub żółtobrunatne, dość gru- be. Pączki również błyszczące, o długości 5-20 mm, są zwykle wyraźnie zaostrzone. Kora jasnoszara, przeważnie głęboko bruzdo- wana - bruzdy często długie i dość szerokie. Liście w zarysie trójkątne, mają około 7-8 cm długości, u nasady są ścięte lub lekko ser- cowate, ze smukłym wierzchołkiem z przodu, wyraźnie oddzielonym od pozostałej powierz- chni blaszki, na brzegach faliste, dzięki płas- kim ząbkom nierównej wielkości. Ogonki liś- ciowe zwykle bardzo wyraźnie spłaszczone mają 3-5 cm długości.
Kotki męskie błyszczące, czerwonawe, odpa- dają po przekwitnieniu. Kotki żeńskie dość grube i masywne są błyszczące, zielonożółte i odpadają znacznie później. Występowanie: Wszędzie w Europie w różnych formach i odmianach stosowana jest jako drzewo uliczne lub parkowe, a także w nasa- dzeniach ochronnych. Miejscami również uprawiana w lasach w krótkim cyklu rębności, ponieważ drzewa tego gatunku topoli rosną bardzo szybko.
Okres kwitnienia: Od kwietnia do maja. Uwagi ogólne: Topola kanadyjska powstała z krzyżówek europejskiej topoli czarnej (Popu- lus nigra) z różnymi gatunkami amerykańs- kimi, przede wszystkim z topolą balsamiczną (Populus deltoidesj. Odpowiednio bogaty w fo- rmy jest zestaw odmian handlowych. Te bar- dzo często i chętnie sadzone drzewa przypo- minają pod względem wielu cech swą euro- pejską formę rodzicielską. Nasiona gatunków wierzb i topoli z ich osob- liwymi pęczkami włosów nasiennych, służący- mi do rozsiewania ich przez wiatr, są wy- twarzane w wielkich ilościach w niepozornych torebkach owocowych.
104
Kwiatostay g
Kwiatostany S
Nasiona z puchem lotnym
105
Brzoza brodawkowata, brzoza zwisła
Wygląd: Drzewo zrzucające liście na zimę, dorastające zwykle około 20 m wysokości, choć na przykład w Puszczy Białowieskiej znane są okazy o wysokości 30 metrów. Koro- na początkowo wąska, spiczasto-stożkowata, później okrągławo sklepiona i nieregularna. Pień prosty lub skrzywiony, niekiedy również jednostronnie pochylony. Dolne konary są stosunkowo krótkie i wyraź- nie odstające, w środkowej i górnej strefie korony stromo wzniesione. Gałązki bardzo długie i wiotkie, na starszych drzewach zwisa- ją z gałęzi niczym welon. Kora gładka, srebrzystobiała, z pojedynczymi szaro-białymi wstęgami poprzecznymi. U star- szych drzew - przede wszystkim u nasady pnia - podzielona na mniejsze pola grubymi, guzo- watymi, głęboko spękanymi, czarnymi listew- kami. Na młodszych gałęziach kora jest zwykle różowo-biała, na drobnych gałązkach nawet błyszcząca ciemnoczerwono-brunatnawa. Pędy pokryte małymi, brodawkowatymi wypukłościa- mi (gruczołami), z powodu których gatunek ten otrzymał nazwę brzozy brodawkowatej. Pączki brunatnawe lub błyszcząco zielone, o długości około 4 mm, lekko zaostrzone. Liście mają 2-6 cm długości, są okrągła- wo-owalne albo trójkątne w zarysie, niekiedy także rombowate. Długoogonkowe, podwójnie piłkowane, obustronnie nagie, wydają się w dotyku bardzo cienkie i lekkie. Gatunek jednopienny.
106
'ula pendula rothJ Brzozowate
Kotki męskie długości 3-6 cm są początkowo brunatnawe, później jasnożółte. Kotki żeńskie z początku zielonkawe, w stanie dojrzałym przybierają barwę jasno- lub średniobrunatną. Siedlisko: Gatunek pionierski na luźnych, dob- rze naświetlonych glebach początkowego sta- dium rozwoju; nie znosi nawet najmniejszego zacienienia.
Występowanie: Wszędzie w Europie szeroko rozprzestrzeniona, szczególnie na gruntach piaszczystych, na zrębach, na brzegach lasów albo w zadrzewieniach śródpolnych. W Euro- pie Południowej można ją spotkać tylko w wy- ższych piętrach górskich. Okres kwitnienia: Od marca do maja. Uwagi ogólne: Brzoza brodawkowata, nazywa- na także brzozą zwisła albo białą, jest zdecy- dowanie najpospolitszym w Europie gatun- kiem brzozy. Przyczyną jej szerokiego roz- przestrzenienia od Europy Południowej aż po Daleką Północ, a także na obszarach położo- nych wysoko w górach, jest jej duża odpor- ność klimatyczna. Ważną rolę odgrywa tu za- dziwiająco biała kora, która odbija znaczną część promieniowania słonecznego. Jest to szczególna cecha przystosowawcza, mająca znaczenie głównie dla drzew rosnących w miejscach silnie i trwale nasłonecznionych. Brzozy rozprzestrzeniają się na nieużytkach lub na zrębach niezwykle szybko. Jest to zro- zumiałe, zważywszy na ilość nasion produko- wanych przez każde drzewo. Jest ich po kilka- set w każdym kotku, co przy drzewie średniej wielkości daje kilka milionów nasion, ponie- waż kotki żeńskie wyrastają dość gęsto. Zdol- ne do lotu nasiona są przenoszone przez wiatr niekiedy na wielkie odległości i w sprzyjają- cych warunkach kiełkują następnej wiosny. Brzozy są wielorako wykorzystywane. Jasne drewno jest szczególnie chętnie stosowane w modelarstwie. Liście zawierają różne war- tościowe substancje i służą jako surowiec le- I czniczy. Są one stosowane zarówno w medy- cynie ludowej, jak i w różnych preparatach homeopatycznych.
J
Kwiaty S
Owocostany
107
Brzoza omszona (Betula pubescens ehrh.j
Brzozowate
Wygląd: Krzew lub mniejsze drzewo, osiąga- jące wysokość najwyżej 20-25 metrów. Naj- wyższe okazy w Puszczy Białowieskiej mają jednak 30 m wysokości przy 100 cm średnicy pnia. Korona już za młodu mniej smukła, niż u poprzednio omawianego gatunku. Konary sil niej odstające i często nieco skręco- ne, skierowane stromo ku górze, a w górnej części bardzo rozłożyste, przez co korona sta- je się nieregularna i wieloczęściowa. Gałązki początkowo czerwonawobrunatne, nieco błyszczące, na dorosłym drzewie nie zwisają jak welon, tylko odstają prosto na boki. Zamiast gruczołów na gałązkach pojawia się delikatna powłoka meszku. Kora na pniu gładka, biało-szara do jasno- brunatnawej, miejscami również srebrno-bia- ła, jednak nigdy nie podzielona na rombowate płytki, jak u brzozy brodawkowatej. Liście tylko pojedynczo piłkowane, w zarysie bardziej okrągłe, od spodu z delikatnym pusz- kiem w kątach większych nerwów, najszersze w środkowej części blaszki, a nie u nasady. Siedlisko: Preferuje gleby wilgotne, umiarko- wanie żyzne.
Występowanie: Przede wszystkim w lasach na glebach torfowych oraz olsach w północnej i środkowej Europie aż po Syberię. Na połu- dniu Europy - przede wszystkim w górach, do wysokości około 1600 m n.p.m. Gatunek wielo- postaciowy.
Okres kwitnienia: Od kwietnia do maja. Gatunki pokrewne: Brzoza Ermana (Betula ermanii) pochodzi
z północno-wschodniej Azji, ma korę żółtawą do białej, łuszczącą się okrężnie (fotografia na str. 110). Liście są dłuższe, niż u krajowych gatunków. Dość często sadzona w parkach. Brzoza Maksymowicza (Betula maximowiczia- na) ma pomarańczowobrunatne, z wiekiem cie- mniejące pędy i niezwykłe u brzóz bardzo duże (prawie jak u lipy) liście o wielkości około 12x10 centymetrów (fotografia na str. 110). Kształt korony przypomina rodzime brzozy
- brodawkowatą i omszoną, ale konary są zwy- kle nieco mocniej rozwinięte. Dość często sa- dzona w parkach, obecna w większości kolekcji i ogrodów. Brzoza czarna (Betula nigraj, której ojczyzną jest wchodnia część Stanów Zjedno- czonych, nie ma typowej dla większości gatun- ków tego rodzaju jasnej czy srebrzysto-białej kory (fotografia na str. 111). Na młodszych pniach kora jest bladobrunatno-czerwonawa do szaro-ciemnobrunatnej. U starszych okazów
- bardzo ciemna albo prawie czarna, z bardzo grubo spękaną korowiną. Liście mają wielkość około 8x3 cm, czasem są jeszcze większe, podłużno-owalne, po brzegach podwójnie pił- kowane, na wierzchu błyszczące i ciemnozielo- ne, od spodu gęsto owłosione, z czasem łysie- jące. Ten gatunek brzozy poza jego naturalnym zasięgiem można oglądać tylko w wielkich ko- lekcjach i ogrodach botanicznych. Pochodząca również z Ameryki Północnej, rozprzestrzenio- na jednak dalej na północ po Nową Funlandię i Kolumbię Brytyjską, brzoza papierowa (Betu- la papyrifera) ma z kolei jaśniejszą, ale nieco żółtawą lub jasnoróżową korę (fotografia na str. 111). Liście są znacznie większe, niż u kra- jowych brzóz (6-12 cm długości), nieco sztyw- ne, na wierzchu matowe i ciemnozielone, z dłu- gim smukłym wierzchołkiem. Spotykane tylko w większych kolekcjach i ogrodach botanicz- nych. Pomimo podobieństwa klimatu, w Euro- pie jest znacznie mniej gatunków brzóz niż w Ameryce Północnej, ponieważ wiele gatun- ków wymarło w czasie epoki lodowej. W Euro- pie przedlodowcowe gatunki brzozy nie mogły "uciec" przed zlodowaceniem na południe z powodu wysokich gór fałdowych ciągnących się z zachodu na wschód. W Ameryce nato- miast "wędrówka" na południe była możliwa.
108
Kwiatostany (J
%
S Brzozowate i Leszczynowate
Kwiaty $
Owoce
109
Betula ermanii
-"-4A
X-
Betula maximowicziana
Betula nigra
Olsza Czarna (Alnus glutinosa (L) gaertn./
Brzozowate
Wygląd: Drzewo zrzucające liście na zimę, do- rastające zwykle 25 m wysokości. W Polsce znane są liczne okazy o wysokości powyżej 30, a nawet 40 metrów. Korona już u młodych okazów szeroko rozłożona, z wiekiem staje się okrągławo sklepiona lub ma krótki wierzchołek. Konary dość daleko i luźno ustawione, w dol- nej części korony wzniesione, w górnej - ra- czej poziomo odstające. Kora brunatnoszara, podzielona na podłużne lub prawie kwadratowe płaty. Pędy zielone lub jasnopurpurowe, z wydatnymi przetchlinkami pomarańczowoczerwonej barwy. Pączki na długich szypułkach, owalne, brunatne. Liście skrętoległe, o długości 4-10 cm, w zary- sie szerokoklinowate, najszersze w przedniej części blaszki, słabo zaostrzone lub (częściej) wycięte. Na brzegach płytko, podwójnie piłko- wane i lekko faliste, po obu stronach osi z 5-8 nerwami, w których kątach na spodniej stronie liścia wyrastają pęczki żółtawych włosków.
112
Kwiaty rozwijają się przed rozwojem liści i są wyraźnie widoczne już w zimowym aspekcie drzew. Drzewo jednopienne. Początkowo pur- purowe kotki męskie mają około 3 cm długości, rozwijają się po dwa-trzy w małych grupach. Kotki żeńskie o długości mniej więcej 1-1,5 cm grupują się po dwa do ośmiu, zimą są pur- purowe, przy zakwitaniu - zielonkawe. Owocu- jące kotki o długości do 3 cm są silnie zdrew- niałe i z wyglądu podobne do małych, podłuż- nych szyszek o ciemnobrunatnym zabarwieniu. Siedlisko: Prawie wszystkie olsze preferują luźne lub kamieniste gleby przemywane, okre- sowo zalewane. Gatunek pionierski. Występowanie: Rozpowszechniona w całej Eu- ropie, szczególnie wzdłuż rzek i strumieni oraz w łęgach i olsach. Roślina wskaźnikowa płytkich wód gruntowych. Drewno przy nacię- ciu zabarwia się na pomarańczowożółty kolor. Okres kwitnienia: Od marca do kwietnia. Uwagi ogólne: Olsze zarówno w stanie ulist- nionym, jak bezlistnym, są zawsze łatwe do rozpoznania po właściwych sobie kwiatosta- nach, podobnych do szyszek, które pozostają na drzewie przez cały rok i nie odpadają jeszcze długo po rozsypaniu nasion. Żadne inne europejskie drzewo liściaste nie jest wy- posażone w takie charakterystyczne twory. Gatunki pokrewne:
Olsza sercowata (Alnus cordataj ma bardzo duże sercowate liście, z delikatnie ząbkowa- nymi brzegami. Występuje w południowych Włoszech, na Sardynii i Korsyce i zastępuje tam miejscami olszę czarną, szeroko rozprze- strzenioną w innych rejonach Europy. Często używana w Niemczech nazwa "olsza czerwo- na" w odniesieniu do olszy czarnej wprowa- dza w błąd, ponieważ mogą zachodzić pomy- łki z amerykańskim gatunkiem Alnus rubra.
Kwiaty (J (żótte), C (czerwone)
113
Olsza SZara (Alnus incana (L) moenchJ
Brzozowate
Wygląd: Krzew albo mniejsze drzewo o wyso- kości od 3 do 15 m, niekiedy jeszcze wyższe (do 20 metrów). Korona szerokostożkowata lub kolumnowa, jednak nie sklepiona wysoko, tylko nieco zaostrzona.
Konary są bardzo luźno umieszczone, okół- kowe lub jakby nieregularne, przez co korona wydaje się nieco rozpierzchła. Kora gładka, ciemnoszaro-zielonkawa, ku gó- rze zawsze nieco jaśniejsza, z bardzo licznymi, pionowo ustawionymi przetchlinkami. Pędy od dołu srebrzysto owłosione, na wierzchu - czer- wonawobrunatne, później nagie i błyszczące. Pączki na szypułce o długości około 2 mm, nieco zgięte w bok, purpurowe, nielepkie. Liście skrętoległe, nieco oddalone jeden od drugiego i nie pokrywające się. Z przodu są silnie zaostrzone, owalne lub okrągławe w kształcie, o długości 7-10 cm, z wyraźnie piłkowanymi brzegami. Wierzchnia strona ma- towa, zielona, spodnia - szarozielona i po-
Dojrzate owocostany
czątkowo wszędzie delikatnie owłosiona, a pó- źniej z włoskami już tylko na nerwach dolnej strony liścia. 7-12 par większych nerwów uło- żonych jest dokładnie naprzeciw siebie lub tylko lekko przesuniętych. Listowie nie prze- barwia się późną jesienią, pozostając zielone aż do opadnięcia.
Kotki męskie grupują się po trzy lub cztery, w porze zakwitania mają 5-8 cm długości. Kotki żeńskie w większych grupach, po dwa do ośmiu, w stanie dojrzałym są zdrewniałymi szyszkami o długości około 1 centymetra. Siedlisko: Olsza szara lubi luźne gleby żwiro- wato-piaszczyste, zasobne w substancje pokar- mowe i okresowo zalewane. Występowanie: Wszędzie w środkowej i pół- nocnej Europie jest szeroko rozpowszechnio- na i dość pospolita w górskich lasach łęgo- wych, wzdłuż strumieni lub małych rzek, a tak- że na trwale wilgotnych glinach morenowych. W Europie Południowej rzadsza; brak jej w ob- szarze śródziemnomorskim. Okres kwitnienia: Od marca do kwietnia. Uwagi ogólne: Olsze szare bywają bardzo czę- sto sadzone dla umocnienia gleby na hałdach lub innych świeżych nasypach. Są one tam jednak pożyteczne także z innego powodu. Ko- rzenie olsz współżyją bardzo ściśle z okres-1 lonymi bakteriami glebowymi. Tworzą one w tym celu, podobnie jak rośliny strączkowe, szczególne bulwki korzeniowe, zasiedlone przez bakterie nitkowate. Te mikroorganizmy mają godną uwagi właściwość przemiany ma- terii: mogą mianowicie wiązać azot cząstecz- kowy z powietrza i w postaci organicznych i związków azotowych udostępniać go warstwie korzeniowej. Z tego powodu nasadzenia olszo-1 we na glebie inicjalnej przyczyniają się doj wzbogacenia jej w wartościowe związki azoto- we i tym samym do poprawy żyzności gleby. Olsze są z tego powodu uważane za bardzo cenne pionierskie gatunki drzewiaste. Olsza szara różni się od olszy czarnej (str. 112)1 siedzącymi kotkami żeńskimi, pozbawionymi trzoneczków, a także większą liczbą par bocz-1 nych nerwów. Blisko spokrewniona olsza zielo-l na (Alnus viridis) jest krzewem wysokim doi 4 m, z bezszypułkowymi, ostrymi pączkami. Występuje ona w zaroślach alpejskich.
114
Niedojrzałe owoce
115
c
Grab zwyczajny (Carpinus betulus g
Leszczynowate
Wygląd: Pokaźne drzewo liściaste z szeroką i wysoką koroną, często nieco nieregularną, pięknie sklepioną, szczególnie u okazów wol- no stojących. Wysokość na ogół nie przekra- cza 20 m, w Puszczy Białowieskiej znane są jednak okazy dorastające 30 metrów. Pień rzadko równomiernie okrągły, przeważ- nie w przekroju owalny, szczególnie u star- szych drzew - skręcony albo zgarbiony, zwyk- le już na nieznacznej wysokości dzieli się na grubsze konary.
Kora jasno- lub ciemnoszara, początkowo gła- dka, później z delikatnym siatkowatym dese- niem albo pokryta płaskimi listewkami. Konary stromo wzniesione, nieco powyginane. Pędy ciemnoszaro-brunatnawe, z rzadkim owłosieniem. Pączki bardzo smukłe, ściśle przylegają do osi. Liście skrętoległe, podłużnie jajowate, o długo-
ści 4-10 cm, z przodu krótko zaostrzone, u na- sady zaokrąglone, zwykle nieco asymetryczne. Brzegi liści ostro, podwójnie i bardzo drobno pitkowane. Obie strony błyszczące, z tym, że wierzchnia wyraźnie bardziej żywozielona. Ogonek liściowy ma około 1 cm długości. W je- sieni liście przebarwiają się na piękny jask- rawożółty kolor. Gatunek jednopienny. Kotki męskie mają 3-5 cm długości. Kwiato- stany żeńskie w czasie owocowania z charak- terystycznymi trójłatkowymi, bladozielonymi przysadkami, zakrywającymi małe orzeszki. Siedlisko: Ważne drzewo leśne rosnące na świeżych, żyznych, próchnicznych glebach. Tworzy drzewostany w lasach liściastych z ru- nem bogatym w zioła lub w śródpolnych za- drzewieniach i zaroślach. Występowanie: Rozpowszechniony i pospolity w całej Europie - od Pirenejów do południo- wej Skandynawii, a na wschodzie aż po Tur- cję; często również sadzony. Uwagi ogólne: Grab - w przeciwieństwie do innych drzew liściastych - jest szczególnie chętnie stosowany w mieszanej gospodarce leśnej z powodu swej odporności na przycina- nie i wyrębywanie. Na wielu obszarach swego naturalnego występowania zaniknął zupełnie, ponieważ w przeszłości odpowiednie dla nie- go siedliska były szczególnie chętnie prze- kształcane na użytki rolne. Osobliwa trójklapo- wa okrywa owoców grabu, służy wiosną i la- tem do fotosyntezy, a tym samym do odżywia- nia dojrzewających nasion; później zmienia funkcję i staje się organem lotnym. Zimowe wichury mogą przenosić nasiona nawet na odległość ponad 1 kilometra. Gatunek pokrewny:
Grab wschodni (Carpinus orientalis) jest krze- wem albo mniejszym drzewem o wysokości do około 10 metrów. Ma on małe (4-6 cm długości) jajowate lub owalne liście z bardzo gęstymi nerwami bocznymi, na brzegu po- dwójnie, ostro pitkowane. Dość pospolity w górach na Bałkanach i w Azji Mniejszej; na zachodzie spotykany aż po południowe Wło- chy i Sycylię. Rzadko sadzony. Drewno grabu jest bardzo odporne i twarde. Dawniej używane było do wyrobu kół młyńs- kich, dziś robi się z niego trzonki do narzędzi.
116
Kwiaty d
Owoce
117
Leszczyna turecka, leszczyna drzewiasta
Wygląd: Mniejsze drzewo o wysokości najwy- żej 20 m, rzadko - wyższe. Korona zwykle szerokostożkowata lub jajowata, ze smukłym, dobrze zaznaczonym wierzchołkiem, w zary- sie regularna i jednorodna. Konary i gałęzie przynajmniej u młodszych okazów prawie okółkowe, zawsze jednak skierowane skośnie w górę i dość proste. Kora bladobrunatna, szaro-biała, a niekiedy także czerwonawa, silnie bruzdowana i popękana, dość chropo- wata, korkowa, nawet na młodszych okazach łuszcząca się większymi, okrągławymi płata- mi. Pędy gęsto, gruczołowato owłosione. Pączki gładkie, przylegające, jajowate, zielon- kawobrunatne. Liście skrętoiegłe, krótko- ogonkowe, długości 8-12 cm i prawie takiej samej szerokości; w środkowej części blaszki najszersze, a u nasady sercowate. Z przodu krótko zaostrzone, a na brzegach podwójnie ząbkowane lub nieznacznie wrębne, po
118
(Corylus colurna l) Leszczynowate
rozwinięciu się dość tęgie i ciężkie, dlatego tak charakterystycznie zwisające. Z wierzchu błyszczące, zielone, pod spodem matowe i nieco jaśniejsze. Kotki męskie o długości 8-12 cm, nagie, w zimowym aspekcie zielone, później brunatnawe, a w porze kwitnienia jas- nożółto pylące. Kwiaty żeńskie w postaci pą- czka, w czasie kwitnienia rozpoznawalne tylko po długich, wystających, zwykle karminowo- czerwonych znamionach. Liściasta okrywa do- okoła orzecha znacznie większa niż u blisko spokrewnionej krzewiastej leszczyny pospoli- tej (Corylus ai/ellana), bardzo głęboko podzie- lona na liczne odcinki i działki, ze wszystkich stron gęsto owłosiona, lepka, zwykle jasno- zielono-żółta, a w stanie dojrzałym brunatna- woszara. Orzech podobny do orzecha lasko- wego, ale nieco większy (do 2 cm długości) i o znacznie grubszej łupinie, w stanie doj- rzałym brunatny, bardzo trudno uwalnia się z okrywy owocowej. Jądro jadalne i, podobnie jak orzech laskowy, bardzo smaczne. Występowanie: Rozpowszechniona w górskich lasach Europy Południowej i Azji Mniejszej. Okres kwitnienia: Od marca do kwietnia. Gatunki pokrewne:
Leszczyna chińska (Corylus chinensis) w swo- jej ojczyźnie osiąga wysokość prawie 40 met- rów. Jej liście o długości 10-16 cm, są u nasa- dy nierówno sercowate, mają równomiernie, pojedynczo ząbkowane brzegi, z wierzchu są nagie, a pod spodem na większych nerwach owłosione. Liściasta okrywa owocowa zwęża się rurkowato. Orzech jest jadalny. Ostatnio coraz częściej sadzona jako drzewo ozdobne. Rodzima leszczyna pospolita i pochodząca z Europy Południowej leszczyna turecka two- rzą gatunek mieszańcowy znany jako Corylus x colurnoides.
Pręty, przede wszystkim z leszczyny pospoli- tej, wyrastające jako odroślą po jej wycięciu, były od dawna używane do wyrobu plecionek, koszy albo jako pokrycie dachów w chłopskich chatach, polnych szopach, a także przy sta- wianiu płotów. Elastyczne rózgi leszczynowe nie mają już dzisiaj gospodarczego znaczenia. Na wsiach używa się ich jeszcze w ogrodach jako podpórek dla roślin i tyczek do fasoli.
Kwiaty 9
Owoce
119
Buk zwyczajny (Fagus sylvatica g
Wygląd: Zwykle okazałe, duże drzewo o wyso- kości do około 30 metrów. Korona u młodszych okazów smukła, u starszych - dość szeroka i kopułowato sklepiona, często wspaniale roz- winięta, zwłaszcza u drzew wolno stojących. Pień dobrze widoczny przynajmniej do połowy korony, dalej dzieli się na potężne konary. Konary] większe gałęzie zwykle stromo wznie- sione, na końcach nieznacznie zwisające. Kora gładka, ołowianoszara, z wiekiem staje się nieco szorstka, nigdy jednak nie bywa spę- kana i nie łuszczy się, a najwyżej jest nieco falista lub porysowana. Pędy brunatnawopur- purowe, gładkie, nagie, z rozproszonymi prze- tchlinkami, często pozginane, nieco błyszczą- ce. Pączki bardzo smukłe i wąskie, zaostrzone, z licznymi łuskami daleko odstają od osi. Liście skrętoległe, o długości 5-10 cm są po- dłużnie eliptyczne lub jajowate, najszersze w środku lub z przodu, u nasady zwężone klinowato, na brzegach lekko faliste i opat- rzone długimi, białawymi włoskami. Ogonek krótki, owłosiony. Jesienią przybierają piękne rudobrązowe barwy, nadając koloryt lasom. Kwiaty męskie licznie zebrane w pęczki. Kwia- ty żeńskie otoczone czteroklapową okrywą. Bukwie czyli orzeszki mają do 2 cm długości, są trójkanciaste, błyszczące i brunatne. Siedlisko: Ważny lasotwórczy gatunek, wystę- pujący na dobrze nawodnionych, żyznych gle- bach, na obszarach, gdzie lata bywają chłod- ne. Dobrze rośnie także na glebach piaszczys- tych i wapiennych, na różnych wysokościach.
agus sylvatica
Występowanie: Powszechny w Europie Zacho- dniej i Środkowej, z wyjątkiem rejonów połu- dniowo-wschodnich. Okres kwitnienia: Od kwietnia do maja. Uwagi ogólne: Współcześnie, buk jest najle- piej przystosowanym do panujących warun- ków przyrodniczych drzewem liściastym w za- chodniej części Europy Środkowej. Zatem gdyby nie ingerencja człowieka i lokalne "za- kłócenia" przyrodnicze większość lasów sta- nowiłyby tam lasy bukowe. Na wiosnę zwracają uwagę występujące wszędzie na dnie lasu siewki, których wielkie półkoliste liścienie zawierają duże ilości tłus- tego oleju (z bukwi). Orzeszki bukowe kiełkują tylko wtedy, gdy są przykryte ściółką - należą one zatem do nasion kiełkujących w ciemno- ści. W rozprzestrzenianiu buka zwyczajnego uczestniczą różne zwierzęta, szczególnie wie- wiórki i sójki, które w jesieni zbierają owoce, ukrywają je w swoich "magazynach" i często o nich zapominają, co pozwala im wzrosnąć. Gatunek pokrewny: W południowo-wschodniej Europie środkowoeuropejski buk zwyczajny jest zastępowany przez buka wschodniego (Fagus orientalisj, który różni się wyraźnie bruzdowaną korą. Liście są przeciętnie nieco dłuższe i odwrotnie jajowate. U tego gatunku również męskie kwiaty mają niepozorny okwiat. Rzadko bywa sadzony w parkach lub dużych w kolekcjach.
Fagus sylvatica
Fagus orienta
120
Kwiaty d
Mtode owoce
Dojrzałe owoce
121
_
Kasztan jadalny (Castanea satwa mili [~.r)
Bukowate
Wygląd: Okazate drzewo liściaste zrzucające liście na zimę, prawie do 30 m wysokie. Korona początkowo stożkowata, z wiekiem bardziej ko- lumnowa, a w końcu wysoko i szeroko sklepio- na, z grubymi, stosunkowo krótkimi konarami. Gałęzie, umieszczone okótkowo, rozbudowują się w piętra kolejnych rozgałęzień. Pień dość gruby, zwykle już na nieznacznej wysokości rozgałęziony, często skręcony. Kora początkowo gładka i szaroczerwonawa, potem ciemnieje i staje się brunatnoszara, po- kryta gęstą siecią wypukłych listewek i głęb- szych bruzd. Pędy dość mocne i grube, brunat- ne lub czerwonobrunatne, w przekroju owalne. Liście skrętoległe do dwuszeregowych mają 10-30 cm długości, są podłużnie lancetowate, u nasady klinowato ściągnięte albo sercowato wcięte, z przodu ostre. Nerwy boczne wybie- gają w silny, zębiasty, skierowany wyraźnie do przodu szczyt. Blaszka liściowa skorzasta i sztywna, z wierzchu błyszcząca i ciemno- zielona, od spodu jasnozielona. Kotki męskie bardzo liczne, około 15 cm dłu- gości, jasnożółte.
Kwiaty żeńskie zebrane w grupach po dwa do pięciu, umieszczone są zwykle u ich nasady. Okrywa owocowa z zewnątrz kolczasta, po opadnięciu pęka, dzieląc się na cztery klapy. Siedlisko: Kasztan jadalny wymaga wilgotne- go i łagodnego klimatu, a zwłaszcza lekkiej zimy. Chętnie rośnie na glebach średnio głę- bokich i raczej unika siedlisk wapiennych, wy- raźnie preferując gleby kwaśne. Występowanie: Występuje wszędzie w Europie Południowej, Afryce Północnej i Azji Zachod- niej, często w rozległych drzewostanach. W okolicach o łagodnym klimacie często sa- dzony w parkach i ogrodach i miejscami zdzi- czały. W Europie Środkowej zadomowiony od czasów rzymskich.
Okres kwitnienia: Od czerwca do lipca. Uwagi ogólne: Owoce (kasztany jadalne, ma- rony), dojrzewają mniej więcej od końca wrze- śnia i nadają się do sporządzania różnych bardzo delikatnych potraw. Przy pieczeniu dojrzałych maronów ważne jest, aby nieco nadciąć nożem twardą łupinę, ponieważ w przeciwnym razie nasiona mogą w żarze dosłownie eksplodować.
122
Ś
Ś' , , : ......... " J - 4
Dojrzałe owoce, powyżej kwiaty $
Dąb Szkarłatny (Ouercus coccinea muenchh.j
Bukowate
Wygląd: Drzewo liściaste zrzucające liście na zimę, do około 25 m wysokości. Korona u mło- dszych drzew stożkowata, z dość gęstymi ga- łęziami, u starszych okazów sklepiona, w dol- nym odcinku tylko z kilkoma konarami, w gór- nym - z licznymi, przeważnie stromo wznie- sionymi, gałęziami różnej wielkości. Pień zazwyczaj smukły i nieco pogięty. Kora początkowo gładka i jasnoszara, dzięki licznym przetchlinkom pokryta wyraźnym pun- ktowym i liniowym deseniem, później szara, ale zawsze tylko delikatnie spękana, bez grub- szych listewek tworzących wzór. Pędy żółta- wobrunatne z wierzchu, od spodu mogą być różnej barwy. Pączki podłużnie jajowate, na szczycie zaostrzone, w przedniej części owło- sione, z licznymi łuskami. Liście o długości 8-12 cm i prawie tak samo szerokie są w zarysie eliptyczne, jednak po każdej stronie podzielone na trzy nierównej wielkości klapy, a te z kolei opatrzone są licz-
124
nymi spiczastymi zakończeniami. Zatoki między klapami sięgają prawie do grubego nerwu środ- kowego. Klapy liścia odstają niemal pod kątem prostym, nie zawsze dokładnie naprzeciw sie- bie. Liście są po obu stronach błyszczące, z wierzchu ciemnozielone, od spodu jaśniejsze z pęczkami włosków w kącikach nerwów. Żo/ędźma 1-2 cm szerokości, prawie do poło- wy tkwi w miseczce z grubymi łuskami. Jesie- nią przebarwienie drzewa jest bardzo charak- terystyczne - szkarłatnoczerwone. Występowanie: Dąb szkarłatny występuje dzi- ko we wschodnich i centralnych częściach Ameryki Północnej. W Europie już od dawna jest sadzony w parkach jako drzewo ozdobne. Niekiedy stosuje się go do obsadzania placów i ulic.
Okres kwitnienia: Od maja do czerwca. Gatunki pokrewne: Niektóre dalsze gatunki dę- bów z bogatej w drzewa liściaste Ameryki Północnej są coraz częściej sadzone również w Europie z powodu ich właściwości dekora- cyjnych. Należy do nich na przykład dąb biały (Ouercus a/ba), który w wykroju liścia jest bardzo podobny do poprzedniego gatunku, ale nie ma działek spiczasto wybiegających, a tyl- ko tępo zaokrąglone. W jesieni liście są jask- rawopurpurowe, często nawet wyraźnie nabie- głe fioletem. W Ameryce ten gatunek jest waż- nym "dostawcą" drewna na meble i do budo- wy domów. W rejonie Wielkich Jezior rozpo- wszechniony jest dąb wielkoowocowy (Ouer-. cus macrocarpaj. Zwraca uwagę swoimi długi- mi (około 20 cm) liśćmi, które są ukształtowa- ne bardzo nieregularnie, mają tępe działki liściowe, a w przedniej połowie blaszki często zostają niepodzielone, Gatunek ważny jako producent drewna, a przy tym wyraźnie nie- wrażliwy na komunikacyjne gazy spalinowe, dlatego coraz częściej mówi się o nim, jako o drzewie miejskim.
Ilustracja zamieszczona na następnej stronie j (na dole po prawej) pokazuje niepozorne, zwi- sające kotki męskie, w gęstych wiązkach za- kwitające równocześnie z listnieniem. Wszyst- kie dęby, jako prawdziwe rośliny kotkokwiato- we, nie są uzależnione ekologicznie od owa- dów. Są zapylane przez wiatr, który przenosi pyłek na wielkie odległości.
I fj(i-^W^%f
Bukowate
Kwiatostany $
125
Dąb błotny (Ouercus palustris muenchh.)
Bukowate
Wygląd: Drzewo liściaste zrzucające liście na zimę, o wysokości do 25 metrów. Korona u młodszych okazów dość smukta i zaokrąg- lona, u starszych drzew wąska i lekko sklepio- na, ale nie tak szeroka i rozłożysta, jak u wielu innych gatunków dębu.
Pień w dolnej części prawie zawsze bez gałę- zi, dopiero w górnej części rozgałęzia się dość gęsto i regularnie. Gałęzie stosunkowo cienkie, z licznymi, wiot- kimi, przeważnie zwieszającymi się gałązkami. Kora początkowo gładka, jasnoszara, później ciemniejsza z wyraźnym deseniem smugo- wym, a na starszych drzewach, z szerokimi, niezbyt głębokimi i gładkimi bruzdami. Pędy błyszczące, z bardzo jasnymi, prawie białymi przetchlinkami. Pączki o długości około 3 mm, szarobrunatne, matowe, z licznymi łuskami; owalne, niezaostrzone.
Liście w zarysie okrągławe lub eliptyczne mają 8-17 cm długości i są prawie tak samo szero- kie. Po każdej stronie podzielone na 3-4 bar- dzo głęboko wcięte klapy, z których para środ- kowa jest największa; każda klapa z kolei jest podzielona na liczne długie zęby ościste. Klapy liści szeroko odstają, przeważnie jednak skie- rowane są ku przodowi. Zatoki sięgają w stro- nę środkowego nerwu znacznie ponad połowę szerokości blaszki. Liście błyszczą delikatnie po obu stronach, z wierzchu są żywo- lub ciem- nozielone, od spodu jaśniejsze, ale z wyraź- nymi brunatnawymi pęczkami włosków w ką- tach nerwów liściowych. Ubarwienie jesienne początkowo karminowoczerwone, później przy- biera głęboką barwę czerwonego wina. Żołędzie szeroko półkuliste, do jednej trzeciej zagłębione w niskiej miseczce. Występowanie: Pierwotnie rósł dziko tylko w północno-wschodniej części Ameryki Półno- cnej. Z powodu pięknego, silnie zaznaczonego przebarwienia liści jesienią, dąb błotny jest w wielu częściach Europy sadzony jako drze- wo parkowe i ozdobne, niekiedy także wzdłuż ulic lub alei. W nieznacznym zakresie prowa- dzi się doświadczalne uprawy w lasach. Okres kwitnienia: Od czerwca do lipca. Uwagi ogólne: Oprócz dębu błotnego istnieje jeszcze cały szereg innych zrzucających liście na zimę gatunków dębu, których liście są bar- dzo silnie porozcinane i różnią się tym od obu naszych krajowych dębów. Gatunki o poroz- cinanych liściach są pomiędzy sobą trudne do rozróżnienia. Dąb błotny i dąb szkarłatny (str. 124) są dość podobne. U dębu błotnego w pa- chwinach nerwów na dolnej stronie liści znaj- dują się małe, gęste pęczki włosków, których brak u dębu szkarłatnego. Służą one tym sa- mym jako cecha odróżniająca. Innym, dość wybitnym gatunkiem z tej grupy jest dąb bar- wierski (Ouercus veiutinaj, którego liście są od spodu silniej, brunatnawo owłosione. Z je- go kory można pozyskiwać barwnik do far- bowania tkanin.
Włókna naturalne (wełna, bawełna) można po- za tym farbować również preparatami z kory albo liści dębowych. Zależnie od stężenia otrzymuje się różne, ciepłe odcienie brązowe i brunatne, które są bardzo trwałe.
126
Dąb czerwony (Ouercus rubra g
Bukowate
Wygląd: Okazałe drzewo zrzucające liście na zimę, mogące osiągać wysokość do 35 met- rów. Korona u młodych okazów jeszcze stoż- kowata, później znacznie szersza, a w doj- rzałym wieku bardzo rozłożysta i kopulasto sklepiona.
Pień dość masywny, przy tym jednak bardzo krótki i już na nieznacznej wysokości nad zie- mią podzielony na większe, grube konary. Gałęzie łukowato odstające albo stromo wzniesione, w średniej i górnej strefie korony często okółkowe i ułożone promienisto. Kora jasno- lub srebrnoszara, bardzo długo pozostaje gładka, później coraz bardziej spę- kana, podzielona na płaszczyzny i nieco ciem- niejsza. Pędy bruzdkowane, nieowłosione, dość sztywne i mocne, czerwonawobrunatne. Liście o długości 10-25 cm i szerokości około 10 cm są w zarysie owalne lub odwrotnie
128
jajowate, u nasady klinowato zwężone, z przo- du wysmukłe i zaostrzone. Po obu stronach dzielą się na na trzy do pięciu klap, poroz- dzielanych zatokami sięgającymi na głębo- kość 4-5 cm, a więc dzielącymi blaszkę mniej więcej do połowy. Każda klapa wybiega w trzy dość wąskie wierzchołki lub koniuszki z małą szczecinką na szczycie. Górna powierzchnia liścia nie jest błyszcząca, ma ciemnozieloną barwę, a dolna tak samo matowa, bywa naj- częściej nieco jaśniejsza, ze słabo rozwinięty- mi pęczkami włosków w kątach nerwów. Ogo- nek liściowy ma 2-3 cm długości, u nasady jest wyraźnie zgrubiały i czerwonawy. Żołędzie szerokojajowate, na szyputce około 1 cm długości, umieszczone są w bardzo płyt- kiej miseczce i dojrzewają dopiero w drugim roku. Jesienne ubarwienie liści tylko u młod- szych drzew jest uderzająco czerwone, u star- szych - nierównomiernie żółtawe i brunatne. Występowanie: Ojczyzną dębu czerwonego jest wschodnia część Ameryki Północnej, gdzie jego naturalny zasięg rozciąga się mniej więcej od Nowej Szkocji, względnie obszaru Wielkich Jezior, aż po południowy Teksas. Dzięki uprawom leśnym gatunek ten został już dawno wprowadzony powszechnie również w Europie i jest często sadzony także jako drzewo parkowe i ozdobne. Okres kwitnienia: Maj.
Uwagi ogólne: Rodzaj Ouercus jest w Amery- ce Północnej i Azji Wschodniej reprezentowa- ny przez znacznie więcej gatunków niż w Eu- ropie. Przyczyny należy szukać w historii roś- linności Europy Środkowej. W czasie epoki lodowej, na kolejne nasunięcia lodowca z pół- nocy, rośliny reagowały wycofywaniem się na południe. Na przeszkodzie stały jednak wypię- trzone już Alpy. W Ameryce Północnej gatunki wrażliwe na zimno mogły się bez przeszkód ' rozprzestrzeniać w kierunku południowym i dlatego przetrwały aż do dzisiaj.
Kwiatostany ,J
129
Dąb burgundzki (Ouercus cerris l.)
Bukowate
Wygląd: Drzewo liściaste zrzucające liście na zimę, do około 35 m wysokości. Korona po- czątkowo bardzo luźna i smukła, ze stromo wzniesionymi, cienkimi, dość regularnie uło- żonymi konarami, natomiast u starszych drzew silniej sklepiona o kulistym zarysie, z głównymi gałęziami odchodzącymi promie- niście w górę.
Pień stosunkowo smukły i prosty, w dolnej części z niezbyt licznymi gałęziami. Kora już na młodszych okazach wyraźnie bru- zdowana, szarobrunatna, spękana i często od- padająca małymi płytkami. Pędy silne, z deli- katnym, szarozielonym owłosieniem i dlatego wyglądające nieco matowo. Pączki owalne, dość długo i gęsto owłosione, otoczone trwa- łymi nitkowatymi łuskami, bladobrunatne.
Liście długości 8-11 cm i szerokości około 5 cm, podłużne, w zarysie wąskie, owalne, na obu końcach równomiernie klinowato zwężo- ne, po obu stronach z siedmioma-dziewięcio- ma niejednakowej wielkości klapami, rozdzie- lonymi przez ostro zbiegające zatoki. Blaszki liścia zwykle tylko do połowy wcięte (klapowa- ne), rzadko podzielone prawie aż do nerwu środkowego (pierzastodzielne). Klapy okrąg- ławe lub delikatnie zaostrzone, z małym ząb- kiem na szczycie, często jednak całkiem tępe. Górna powierzchnia liścia bezpośrednio po rozwinięciu jest szorstka i owłosiona, później łysieje i wtedy lekko błyszczy. Spód liścia pokryty jest miękkim meszkiem, który utrzy- muje się przez cały okres wegetacyjny. Ogon- ki liściowe mają długość 0,5-1,5 centymetra. Żołędzie dojrzewają dopiero w drugim roku i są ukryte prawie całkowicie w szerokich miseczkach, pokrytych tęgimi łuskami. Siedlisko: Dąb burgundzki preferuje gleby z próchnicą typu muli na obszarach o klimacie suchym i ciepłym.
Występowanie: Właściwą ojczyzną tego gatun- ku dębu jest wschodnia część obszaru śród- ziemnomorskiego oraz południowo-wschodnia Europa. Jego naturalny zasięg sięga aż do północnych Włoch. Czasami drzewo to bywa sadzone w parkach i ogrodach, i niekiedy dziczeje. Naturalne stanowiska w Europie Śro- dkowej nie są znane. Uprawa w lasach jest zatem z powodów klimatycznych możliwa tyl- ko na południu Europy. Okres kwitnienia: Od kwietnia do maja. Gatunek pokrewny: Dąb omszony wyróżnia się swoim długim, brunatnawym, dość gęsto i pu- szyście owłosionym pędem. Liście długości 1012 cm mają po każdej stronie od czterech do siedmiu szerokich, okrągławych klap, skie- rowanych ku przodowi. Są one od spodu po- czątkowo gęsto owłosione, później - już tylko na nerwach liściowych. Sadzony bywa rza- dziej. W Polsce rośnie dziko tylko w Bielinku nad Odrą.
Drewno dębu burgundzkiego jest dość mocne i twarde. Pod względem jakości odpowiada ono drewnu większości innych dębów i jest stosowane w produkcji mebli.
130
131
Dąb korkowy (Ouercus suber l.)
Bukowate
Wygląd: Wiecznie zielone drzewo liściaste ze stosunkowo niską, bardzo szeroką i rozłożys- tą, ale zwykle kulisto sklepioną koroną, na stosunkowo krótkim, często nieco pochylo- nym, skośnym pniu. Wysokość do okoto 20 metrów, przeważnie jednak tylko 6-10 metrów. Konary krótkie, uderzająco grube, często skręcone i łukowato podnoszące się lub wid- lasto rozgałęzione.
Kora na młodszych gałęziach i mniejszych drzewach z delikatnie bruzdkowanymi listew- kami korkowymi. Starsze drzewa z korkowatą, grubą, biało-szarą, nieco gąbczastą korowiną i deseniem szeroko rozstawionych listewek korkowych. Grube warstwy korka mogą być co siedem lat odrywane (pozyskiwanie korka). Po okorowaniu pień przebarwia się stopniowo na czerwonobrunatno albo pomarańczowobrunat- no, aż po jakimś czasie odtworzą się nowe warstwy korka. Okorowany bywa na ogół tylko pień główny, rzadziej dolne, grubsze konary. Pędy szarozielone, gęsto i filcowało owłosio- ne. Pączki, uderzająco małe, mają tylko około 2 mm długości.
Liście o długości 4-7 cm i szerokości mniej więcej 3 cm są owalne lub podłużne, z przodu ostre, płytkowrębne, po każdej stronie z 5-6 ciernistymi ząbkami. Z wierzchu gładkie i cie- mnozielone, od spodu - zielonawoszaro owło- sione, w sumie bardzo sztywne, skórzaste i twarde, na brzegach często dość wyraźnie pofalowane.
Żołędzie owalne, około 3 cm długości, głębiej niż do połowy tkwiące w miseczce. Miseczka
z zewnątrz pokryta jest wielkimi łuskami wy- I dłużonymi w górnej części. Siedlisko: Dąb korkowy preferuje ciepłe, świe- I tliste, otwarte miejsca.
Występowanie: Dość częsty przede wszystkim w zachodniej części obszaru śródziemnomor- skiego i tam intensywnie użytkowane w celu pozyskiwania korka. Lasy dębu korkowego są stale nieco prześwietlane i pozostawiane w stanie półnaturalnym. Drzewo to jest chara- kterystyczne dla rozległych obszarów w połu- dniowej Hiszpanii i Portugalii, ale często spo- tyka się je również we Włoszech i miejscami na terytorium krajów byłej Jugosławii. Okres kwitnienia: Czerwiec. Uwagi ogólne: Korek, który z dębu korkowego I uczynił najważniejszy gospodarczo gatunek I dębu obszaru śródziemnomorskiego, nie jest unikalnym tworem specyficznym dla tego ga- tunku, lecz występuje u wielu innych drzew I liściastych, spełniając tę samą funkcję. Od- I łożona warstwa korka jest jednak u tego ga- i tunku nieporównanie grubsza niż u innych. Anatomicznie korek to tkanka okrywająca, któ- I ra jest odkładana przez specjalną tkankę twór- czą poza właściwą miazgą. Podczas gdy miaz- I ga zapewnia przyrost nowych tkanek drewna i łyka, tkanka twórcza korka powoduje rozwój tkanki okrywającej, która stanowi dodatkową ochronę przed utratą wody i zmianami tem- ] peratury. Należy ona w drzewie do strefy kory I właściwej. Spełniające swoją funkcję komórki I tkanki korkowej są martwe, bezwodne i wypeł- I nione powietrzem. Dzięki szczególnej, podob- j nej do wosku substancji (suberynie) ściany I komórek korka są impregnowane tak, że woda I nie może przenikać i tkanka nigdy nie jest zwilżona. Korek nie może zatem nigdy w pełni ] nasiąknąć wodą.
Prace przy okorowywaniu podejmuje się w le- cie. Pierwsze korowanie wykonuje się na drzewach mniej więcej 20-letnich, ale pierw- i szy pozyskany korek jest jeszcze dość kruchy i ma zastosowanie tylko w garbarstwie. Dopie- | ro potem tworzy się pożądany gładki, elas- tyczny korek, dobrze nadający się do obróbki. Zależnie od warunków siedliska mija 6-12 lat, j zanim się wytworzy 3-centymetrowa warstwa korka.
132
.*LL*'*.:
4&3
fm$
Ś***&*
rS&yflRH
Bukowate
Pozyskiwanie korka
Owoce, powyżej kwiatostany 133
Dąb OSlrOliStny (Ouercus ilex l.)
Bukowate
Wygląd: Wiecznie zielone drzewo liściaste, o wysokości 20-25 metrów. Korona bardzo szeroka i rozłożysta, szczególnie u drzew wol- no stojących bardzo pięknie sklepiona, często- kroć wieloczęściowa, ponieważ krótki pień może się rozwidlać już nisko nad ziemią. Gałęzie bardzo grube, w środkowej i górnej części korony raczej prosto wzniesione. Kora głębokiej, ciemnobrunatnej barwy lub czarniawa, dzieląca się na kanciaste, płytkowa- te powierzchnie. Pędy raczej cienkie, brunatno- szare, filcowate lub wełnisto owłosione. Pączki również filcowate, około 2 mm długości. Liście mają 4-10 cm długości i około 6 cm szerokości, są bardzo różne co do kształtu i formy wykształcenia brzegu, zazwyczaj jed- nak podłużne, jajowate, ze smukłym wierz- chołkiem i nasadą zaokrągloną, falisto cało- brzegie lub płytko wcięte. Sprawiają wraże- nie skórzastych i sztywnych, w czym są podo- bne do ostrokrzewu, z wierzchu błyszczące i ciemnozielone, pod spodem - trwale szaro- filcowate.
Żołędzie o długości 2-3 cm są do połowy otoczone miseczką i skupione po dwa lub trzy, Występowanie: Gatunek szeroko rozpowsze- chniony w obszarze śródziemnomorskim: miejscami zachowały się jeszcze zwarte lasy. Poza tym sadzony jako drzewo ozdobne w okolicach, gdzie zimy bywają łagodne. Okres kwitnienia: Od czerwca do lipca. Gatunki pokrewne:
Dąb Turnera (Ouercus x turneri) jest mieszań- cem powstałym w Anglii ze skrzyżowania dę-
134
bu ostrolistnego z rodzimym dębem szypul- kowym (Ouercus robur). To wiecznie zielone drzewo jest jednak rzadko sadzone. Dąb wę- gierski (Ouercus frainetto) występuje dziko na Półwyspie Bałkańskim aż po Węgry, Jego liś- cie są odwrotnie jajowate i krótkoogonkowe. Jest często sadzony jako drzewo parkowe. Dąb pirenejski (Ouercus pyrenaica) ma długie, zwisające pędy. Liście mają do 20 cm długości i zwracają uwagę bardzo głęboko wciętymi zatokami i wąziutkimi klapami.
Wygląd: Dość okazałe drzewo zrzucające liś- cie na zimę, o wysokości dochodzącej do oko- ło 40 metrów. Korona raczej wysoko sklepiona i szeroka, u drzew wolno stojących - gęsta, zwarta i równomiernie ulistniona. Pień prosty i widoczny aż do środka korony. Konary również dość proste i stromo wznie- sione, od miejsca pierwszego rozgałęzienia odchodzą promieniście. Kora u młodych drzew początkowo jeszcze dość gładka, później szara lub brunatnoszara, gęsto pokryta delikatnymi bruzdami i spęka- niami. Pędy smukłe, brunatnoszare albo sza- ropurpurowe, nagie lub lekko "oszronione". Pączki grube, jajowate, 6-8 mm długości, z li- cznymi jasno- lub czerwonobrunatnymi łuska- mi, skupione na końcach gałązek.
136
Liście mają 8-12 cm długości i około 5 cm szerokości, są odwrotnie jajowate, z przodu zaokrąglone, a u nasady klinowato zwężone. Dość regularnie i prawie symetrycznie dwu- stronnie podzielone na 5-9 par okrągławych, niezbyt głęboko wciętych klap. Z wierzchu ma- towe i ciemnozielone, pod spodem jaśniejsze, obustronnie nagie, grubawe i raczej płaskie, na krótkim ogonku długości 1-2 centymetrów. Żołędzie wyrastają w grupach po 2-6, są sie- dzące albo na bardzo krótkich (510 mm) szy- pułkach, dojrzewają w pierwszym roku. Mise- czka o szerokości około 1,5 cm zakrywa tylko mniej więcej 1/4 żołędzia. Siedlisko: Dąb bezszypułkowy preferuje luź- niejsze, zwykle średniogłębokie gleby kamie- niste i gliniaste na obszarach, gdzie zimy są łagodne. Jest ważnym drzewem leśnym niż- szych gór i wyżyn.
Występowanie: W środkowej i południowej Eu- ropie szeroko rozpowszechniony i miejscami tworzący drzewostany, również uprawiany w lasach.
Okres kwitnienia: Maj.
Uwagi ogólne: Kora prawie wszystkich gatun- ków dębu zawiera duże ilości garbnika, który dawniej był szeroko stosowany w garbarstwie. Szczególnie wysoka jest zawartość garbnika w korze młodych dębów. Były one natychmiast po ścięciu na miejscu okorowywane specjal- nymi nożami, a zdjęta kora musiała być na- stępnie jakiś czas suszona przed dostarcze- niem jej do specjalnych młynów (jako dębnicy garbarskiej) i stamtąd do garbarni. Z powodu wielkiego zapotrzebowania na młode pnie dę- bowe kolej rębności w lasach dębowych w po- bliżu wsi była dość krótka. Jako charakterys- tyczna forma gospodarki rozwinął się z tego specjalny typ gospodarczy lasu, zwany "la- sem garbarskim", nastawiony na okorowywa- nie dębów; ten typ lasu spotyka się dzisiaj w Europie Środkowej już tylko wyjątkowo na małych powierzchniach jako przeżytek z daw- nych czasów.
Drewno dębowe z powodu swojej zwartości, twardości i trwałości należy do najbardziej poszukiwanych krajowych szlachetnych rodza- jów drewna. Na podstawie budowy zalicza się je do drewien pierścieniowo-naczyniowych.
- * ^Kfl5'^
Kwiatostany c?
137
Dąb SZypułkOWy (Ouercus robur l.)
Bukowate
Wygląd: Drzewo liściaste zrzucające liście na zimę, często bardzo okazałe, dorasta prawie 45 metrów wysokości. Korona szeroka i wyso- ka, szczególnie u okazów wolno stojących pię- knie kulisto sklepiona, często z bardzo roz- łożystymi konarami, w sumie jednak bardziej nieregularna, niż u poprzedniego gatunku. Pień już na nieznacznej wysokości nad ziemią rozwidla się w liczne konary i skutkiem tego nie da się śledzić aż do środka korony, zwykle także jest nieco sękaty i nieregularny. Konary niejednokrotnie pokrzywione lub skrę- cone, bardzo masywne. Kora jasnoszara lub jasnobrunatnoszara, rów- nież na młodszych drzewach z gęstą siecią bruzd i listew. Pędy zielonkawobrunatne, po- czątkowo jeszcze meszkowato owłosione, pó- źniej coraz bardziej łysiejące, często także jakby lekko "oszronione". Pączki kulisto-owal- ne, o długości około 8 mm, spiczaste, z bardzo licznymi łuskami.
Liście mają 10-12 cm długości i około 8 cm szerokości, są odwrotnie jajowate, z przodu zaokrąglone, a u nasady z wyraźnymi usz- kami. Po obu stronach mają mniej więcej 5-7 okrągławych klap, które są wcięte do połowy blaszki i nie stoją dokładnie naprzeciwko sie- bie, przez co liść, w przeciwieństwie do liści poprzedniego gatunku, wydaje się nieco asy- metryczny. Górna powierzchnia liścia jest ma- towa i ciemnozielona, dolna strona jaśniejsza, a brzegi są często nieco sfalowane.
Żołędziedługojajowate (1,5-2,0 cm długości), w płytkiej miseczce, zwykle rosną po dwa lub trzy na szypułce o długości 4-6 cm (cecha dająca nazwę).
Siedlisko: Dąb szypułkowy rośnie szczególnie chętnie na glebach świeżych lub wodogrun- towych. Znosi on lepiej trudniejsze warunki klimatyczne niż blisko spokrewniony dąb bez- szypułkowy.
Występowanie: Rozpowszechniony wszędzie w Europie, szczególnie jednak na niżu od północno-wschodniej Rosji po południowo-za- chodnią Hiszpanię. Bardzo ważne europejskie drzewo leśne.
Okres kwitnienia: Od maja do czerwca. Uwagi ogólne: Godny uwagi jest wiek, który osiągają dęby szypułkowe, a który zbliża się do górnej granicy długości życia, osiągalnej dla drzewa liściastego. Dęby bywają znacznie starsze niż buki, a także lipy i mogą liczyć sobie nawet 1000 lat. Liczne stare dęby pod- legają ochronie i mogą być utrzymywane przy życiu tylko wielkim nakładem pracy i pienię- dzy. Liście dębów nierzadko mają naroślą (ga- lasy), szczególnie bogate w garbniki. Są one wywołane przez określone owady (galasówki). Z takich galasów dawniej sporządzano atra- ment galasowy, który był używany do doku- mentów, jako szczególnie trwały. Jeśli naniesie się na wykres dokładnie pomie- rzone szerokości pierścieni rocznych jakiegoś drzewa, otrzymuje się obraz, przypominający krzywą gorączki. Dla drzew tego samego ga- tunku i z tego samego obszaru, krzywe te okazują się bardzo podobne. Dlatego można obrazy krzywych drewna różnego wieku poró- wnywać wzajemnie. Na przykład 300-letni dąb zrąbany w 1984 roku dostarcza krzywą za lata 1684-1984. Przez porównanie następstwa sze- rokości pierścieni dokładnie dających się da- tować kawałków drewna można sporządzać kompletne wykresy na wiele wieków wstecz. W ten sposób opracowano dla Europy Środ- kowej dwutysiącletnią chronologię jodły, buka i dębu. Z ich pomocą można obecnie datować nieznane drewno, na przykład z belki budowli historycznych albo drewno zabytkowych me- bli, których maksymalny wiek daje się w ten sposób ustalić.
138
Kwiatostany 139
Buk południowy (Nothofagus antarctica (forst.) oerst.j
Bukowate
Wygląd: Mniejsze drzewo zrzucające liście na zimą, przeciętnie ma około 10 m wysokości, rzadko nieco więcej, choć w swojej ojczyźnie osiąga wysokość do 35 metrów. Korona dość nieregularna, złożona z poskręcanych, prosto wzniesionych gałęzi.
Kora początkowo gładka, później delikatnie podłużnie popękana. Pędy czerwonawobruna- tne lub zielonoszare, niekiedy również lekko oszronione, gęsto, filcowato owłosione. Pączki jajowato-podłużne, o długości około 6 mm, błyszczące lub lekko oszronione. Liście, znacznie mniejsze niż u krajowego bu- ka zwyczajnego, mają tylko około 3 cm długo- ści i mniej więcej 2 cm szerokości. Podłuż- no-owalne, z przodu wyraźnie zaokrąglone i bez zaznaczonego wierzchołka, są u nasady ucięte albo również lekko zaokrąglone. Usta- wione wyraźnie dwurzędowo. Brzeg liścia jest
delikatnie pofalowany i nieregularnie karbowa- ny albo płytkowrębny. Górna powierzchnia liś- cia ciemnozielona, błyszcząca, niekiedy bywa także lekko pomarszczona; dolna strona - zna- cznie jaśniejsza, matowa lub tylko lekko błysz- cząca. Ogonki liściowe mają około 3 mm długo- ści; skutkiem tego liście są prawie siedzące i umieszczone jeden za drugim, znacznie gęś- ciej niż u krajowego buka zwyczajnego, na pędach stojących dwurzędowo jak ości ryby. Kwiaty niepozorne, pojedyncze lub po kilka w pachwinach liści u nasady pędów bocznych. Owoc podobny do bukwi, ale znacznie mniej- szy. Miseczka z całobrzegimi łuskami, prawie bez ogonka, stojąca prosto w pachwinach li- ści, ma około 6 mm długości. Występowanie: Antarktyczny buk południowy jest rozpowszechniony w południowej części Ameryki Południowej od południowego Chile po Ziemię Ognistą i jest tam ważnym drze- wem lasotwórczym. W Europie buki południo- we są bardzo chętnie i coraz częściej sadzone jako drzewa ozdobne w ogrodach - szczegól- nie w okolicach, gdzie zimy bywają łagodne. Okres kwitnienia: Maj.
Uwagi ogólne: Buki południowe zastępują na półkuli południowej rodzaj Fagus, do którego należy nasz rodzimy buk zwyczajny (str. 120). W sumie przedstawiciele obu rodzajów są dość podobni. Użyteczną cechą rozpoznawczą są u Nothofagus zwykle dość małe, krótko- ogonkowe liście. Łącznie z południowej części Ameryki Południowej, z Australii i z Nowej Zelandii znanych jest dotychczas 17 różnych gatunków, które są dość podobne pod wzglę- dem wymagań klimatycznych. Prawie wszyst- kie gatunki były w Wielkiej Brytanii i Irlandii uprawiane doświadczalnie w lasach.
140
141
Wiąz szypułkowy (limak) (uimus iaevis pallasJ
Wiązowate
Wygląd: Drzewo liściaste zrzucające liście na zimę, dorasta około 30 m wysokości, wypusz- cza odroślą. Korona swoiście nieregularna, w przybliżeniu kulista, sklepiona, często mało zwarta, wieloczęściowa lub dość luźna. Gałęzie w dolnej strefie korony stosunkowo krótkie i poziomo odstające, w środkowym odcinku korony - początkowo wzniesione w górę, następnie jednak przegięte i zwisają- ce. Tylko rozgałęzienia najwyższej części ko- rony rozchodzą się promieniście ku górze. Kora na starszych drzewach szarobrunatnawa, pokryta deseniem z szerokich listew, a między nimi głęboko bruzdowana, przy tym jednak wy- daje się dość gładka. Bruzdy obejmują także dolne większe gałęzie, które u nasady są wy- datnie rozszerzone. Pędy i młodsze gałązki czerwonobrunatne, aksamitnie owłosione. Liście o długości 7-12 cm i szerokości mniej
więcej 6-9 cm, są w zarysie okrągławe albo raczej owalne, z przodu krótko zaostrzone. Na- sada liścia uderzająco krzywa i asymetryczna. Na krótszej stronie blaszki doliczyć się można 12-18 nerwów liściowych, na dłuższej - jeszcze 2-3 więcej; nerwy przebiegają lekko łukowato. Brzeg liścia bywa podwójnie piłkowany do za- zębionego, ze skierowanymi ku przodowi nieco zakrzywionymi ząbkami. Górna powierzchnia matowa i ciemnozielona, dolna - delikatnie szarozielona i owłosiona. Ogonki liściowe są bardzo krótkie, mają około 5 mm długości. Kwiaty w pęczkach na dość długich szypuł- kach. Owoce o długości 10-12 mm, podłużnie owalne, w stanie dojrzałym zwisają zgrupowa- ne w pęczkach. Nasienie w środku, nie do- chodzi do rozcięcia na szczycie. Siedlisko: Rozproszony lub rzadki, w lasach łęgowych na ciepłych w lecie glebach glinias- tych lub piaszczystych.
Występowanie: Wszędzie w Europie rozpo- wszechniony, ale nigdzie - częsty. Nie tworzy drzewostanów, lecz zawsze spotykany jest po- jedynczo lub w małych grupach. Gdzienie- gdzie sadzony na ulicach i w alejach. Okres kwitnienia: Marzec. Uwagi ogólne: Wiązy, rosnące dziko w Amery- ce Północnej, Europie i Azji, stają się coraz częściej ofiarą tak zwanej zarazy wiązowej - infekcji grzybowej nieznanego pochodzenia, która stwierdzona została w drzewostanach wiązowych w Holandii i w minionych dziesię- cioleciach szybko się rozprzestrzeniła. Wystę- pują przy tym wyraźne różnice odporności po- między poszczególnymi gatunkami rodzimymi i wprowadzonymi. Skuteczne zwalczanie infek- cji grzybowej, w której decydujący udział mają dwa różne gatunki korników (Scolytus), dotych- czas nie było możliwe. Jest wprawdzie do dys- pozycji cały szereg trucizn, które zabijają zaró- wno grzyba, jak kornika, w sumie jednak w działaniu są mało opłacalne, a poza tym negatywnie oddziałują na całe środowisko. Drewno wiązowe jest dość twarde, lecz trudno łupliwe, przy tym jednak dość giętkie. Zanim obumieranie wiązów przerzedziło drzewosta- ny, uważane było ono za bardzo ważne drewno użytkowe i stosowane przede wszystkim do produkcji mebli giętych.
Wygląd: Drzewo liściaste zrzucające liście na zimę, wysokie do 40 m, z koroną wysoką, często nawet wielodzielną, w zarysie odwrot- nie jajowatą, u drzew wolno stojących bardzo szeroko rozłożystą.
Pień widoczny prawie aż do środka korony, ale już na nieznacznej wysokości rozwidlony na liczne, bardzo grube i masywne, często skręcone konary.
Gałęzie początkowo wznoszą się, potem łuko- wato zwieszają i częściowo sięgają aż do ziemi. Tylko gałęzie górnej strefy korony od- chodzą promieniście w górę. /(c/a także na starszych drzewach uderzająco gładka i równa, słabo tylko podzielona bruz- dami na płaty, matowoszara lub ciemnoszara. Pędy dość grube, brunatnoczerwone, ze szty- wnym, krótkim owłosieniem.
144
Liście odwrotnie jajowate, podłużnie owalne lub okrągtawe, mają około 10-16 cm długości, z długim, smukłym wierzchołkiem, wyglądają- cym jak nasadzony, a u podstawy uderzająco krzywe, nierównomiernie, podwójnie piłkowa- ne, z ząbkami skierowanymi ku przodowi. Gó- rna powierzchnia liścia matowa i ciemnozielo- na, w dotyku bardzo szorstka. Dolna - jaśniej- sza, na większych nerwach delikatnie na biało owłosiona. Ogonek liściowy krótki a mocny. Owoce- 1,5-2,0 cm szerokości, z szerokim, z przodu nieco wyciętym, błoniastym skrzydeł- kiem - już przed rozwinięciem liści są w zna- cznym stopniu rozwinięte. Nasienie jest umie- szczone w środku skrzydlaka. Siedlisko: Wiąz górski preferuje chłodne i wil- gotne położenia i rośnie chętnie na luźnych, żyznych, przemywnych glebach. Występowanie: Szeroko rozpowszechniony w lasach obfitujących w cenne gatunki drzew od Europy Północnej po Azję Zachodnią, spo- tykany szczególnie w cienistych lasach na zboczach górskich do wysokości mniej więcej 1300 m n.p.m. (w Alpach); w Tatrach mak- symalnie do 1135 m n.p.m. Na niżu na ogół jest nieco rzadszy, choć na przykład w Polsce występuje powszechnie na całym obszarze. Okres kwitnienia: Od lutego do marca. Uwagi ogólne: Wiązy górskie mogą być dość stare. Okazy liczące sobie 400 lat i mające średnicę pnia około 3 m były niejednokrotnie spotykane. Wiązy górskie są bardziej odporne na zarazę wywołaną chorobą infekcyjną niż inne krajowe gatunki (patrz str. 142), ale i ich drzewostany poniosły ciężkie straty. Kwiaty ukazują się przed rozwojem liści. Jesz- cze przed całkowitym rozwinięciem się listo- wia rozrastają się charakterystyczne oskrzyd- lone orzeszki i nie tylko wyglądają jak małe listki, ale także podejmują fotosyntezę. Doj- rzałe nasiona są zdolne do kiełkowania tylko przez niewiele dni.
Gatunek pokrewny: Rosnący w Anglii Ulmusl procera ma niezwykle małe, jak na tak rosłe I drzewo, okrągławo-owalne liście. Pierwotniej występował tylko na Wyspach Brytyjskich. Często sadzony jako drzewo uliczne, zagrożo- ny przez chorobę wiązów. Jest to najwyższy ze wszystkich gatunków wiązu.
Wygląd: Drzewo zrzucające liście na zimę, o wysokości do około 30 metrów. Korona wie- lopostaciowa - u formy typowej zwykle wyso- ko sklepiona, ale przy tym wąska. Konary stosunkowo krótkie, mocne, odstające prawie poziomo. Gałęzie na nich raczej nieje- dnolite; boczne niekiedy przegięte i wiszące. Kora brunatnoszara, z długimi dość głębokimi bruzdami i wygarbionymi listwami. Pędy cien- kie, gładkie, lekko błyszczące, brunatnoczer- wone lub ciemnoczerwone. Pączki owalne, spiczaste i tylko na szczycie nieco owłosione, poza tym błyszczące, czerwonobrunatne. Liście o długości 6-10 cm i szerokości 5-8 cm, przybierają rozmaite, zmienne kształty, choć przeważnie są odwrotnie jajowate lub podłużne, z wydłużonym wąskim wierzchoł- kiem i uderzająco skośną, asymetryczną na-
146
sadą liścia. Brzeg liścia jest niewyraźnie po dwójnie piłkowany albo tylko karbowany, z ma łymi, skierowanymi ku szczytowi ząbkami. Gór na powierzchnia liścia zwykle błyszcząca i cie mnozielona, a dolna - jaśniejsza i z wyraź nymi, pęczkami aksamitnych włosków w Kątach większych nerwów, a poza tym naga. Owoce odwrotnie jajowate lub podłużne; orze- szek wyraźnie powyżej środka. Siedlisko: Wiąz polny wybiera wilgotne gleby przemywne, często także zalewane, o odczynie zasadowym, bogate w związki pokarmowe. Występowanie: Często spotykany, przede wszystkim w dolinach wielkich rzek europejs- kich, nie występuje jednak w północno-zacho- dniej części Europy Środkowej, a w górach najwyżej do 600 m n.p.m. Okres kwitnienia: Marzec. Uwagi ogólne: Wiąz polny należy do najpos- politszych wiązów. Jego liście przypominają nieco liście grabu, jednak w każdym przypad- ku typowa dla rodzaju Uimus skośna, asymet- ryczna nasada liścia daje się łatwo rozpoznać. Wiązy polne w ostatnich dziesiątkach lat padły niestety w dużej mierze ofiarą choroby wiązo- wej, która w ciągu krótkiego czasu powoduje obumieranie nawet wyrośniętych drzew. Przy- czyną obumierania wiązów jest szkodliwy grzyb, przenoszony na zdrowe drzewa przez korniki. Na całym świecie czynione są stara- nia o wynalezienie metod zwalczania tej zara- zy grzybowej, która po raz pierwszy wystąpiła na przełomie wieków w Holandii. Wszystkie wiązy są na nią podatne, istnieją jednak pew- ne różnice jeśli chodzi o stopień odporności. Wiązy rosnące pojedynczo są rzadziej i sła- biej atakowane niż występujące w zwartych drzewostanach. Gatunek pokrewny:
Wiąz holenderski (Uimus x hollandica)\esl mie- szańcem wiązu górskiego i wielopostaciowego wiązu polnego. Jego różne odmiany są często sadzone jako drzewo parkowe lub uliczne. Drewno wiązowe - dawniej ze względu na dużą odporność na zginanie bardzo poszuki- wane - dzisiaj nie jest tak wysoko cenione jako drewno użytkowe. W wielu wyrobach ele- menty sporządzane dawniej z wiązu, zostały zastąpione przez inne tworzywa.
Kwiaty
Owoce
147
Wiązowiec południowy (Celtis australis l.)
Wiązowate
Wygląd: Drzewo liściaste zrzucające liście na zimę, o wysokości mniej więcej do 20-25 metrów. Korona okrągławo sklepiona, często bardzo rozłożysta albo zwieszająca się nieco na jedną stronę.
Aora także na starszych drzewach gładka i ró- wna, prawie jak u buka, otowianoszara lub bladoorunatnawa, bez wydatnej sieci bruzdek. Pędy brunatnawe, gęsto owłosione, ale z cza- sem łysiejące.
Liście o długości 5-15 cm, lancetowato-po- dłużne albo podłużno-owalne, z bardzo dłu- gim, smukłym wierzchołkiem i ostro ząbkowa- nym brzegiem - ząbki skierowane ku przodowi. Nasada liścia zaokrąglona i prawie całobrzega, w sumie nieco falista. Liście na wierzchu lekko, ale szorstko owłosione, matowe i ciem- nozielone, a od spodu jaśniejsze i jedynie
delikatnie, białawo owłosione, szczególnie wzdłuż linii nerwów. Dobrą cechą rozpoznaw- czą dla całego rodzaju jest zawsze trójner- wowa nasada liścia (= widlasto rozgałęzione żeberko środkowe oraz dwa najniższe nerwy). Ogonek liściowy ma 1-1,5 cm długości. Wierz- chołki liścia są często skręcone, szczególnie zaraz po rozwinięciu się. Kwiaty niepozorne, żółtawozielone. Owoce (pestkowce) występują pojedynczo na długich szypułkach, wyrastających z pachwin liści. Są kulisto-podłużne, o grubości około 1 cm, w stanie dojrzałym brunatnoczerwone do czarnych, jadalne.
Występowanie: W południowo-zachodniej Azji i w obszarze śródziemnomorskim jest rozpo- wszechniony przeważnie jako drzewo ozdob- ne, w żywopłotach, zaroślach albo w luźnych podrostach. Szczególnie często spotykany we Włoszech i we Francji, coraz częściej również w Europie Środkowej, na obszarach o łagod- nej zimie - jako drzewo ozdobne i uliczne. Okres kwitnienia: Od marca do kwietnia. Uwagi ogólne: Przynależność wiązowca do ro- dziny wiązowatych można rozpoznać - nieza- leżnie od szczegółów budowy kwiatu - po nasadzie liścia, skośnie wykształconej, co na- daje blaszce wygląd w dużym stopniu asymet- ryczny. Małe pestkowce tego drzewa mają dość przyjemny smak. W okolicach, gdzie wią- zowce spotyka się częściej, są one chętnie zbierane. W południowym Tyrolu nazywa się je "Ziirgeln" i używa sporadycznie do przy- rządzania różnych słodkich potraw. Uprawa na owoce nie opłaca się jednak, ponieważ w porównaniu z innymi, gatunek ten jest mało plenny i kapryśny w owocowaniu. Rodzaj Celtis miał w Europie jeszcze w trze- ciorzędzie znacznie większy zasięg, niż obec- nie. Dowodzą tego znaleziska kopalnych liści z warstw iłów, napotykanych przy wydobywa- niu węgla brunatnego. Liście te są przeważnie znakomicie zachowane. Kopalne znaleziska wiązowca w Europie Środ- kowej dowodzą ponadto, że u schyłku trzecio- rzędu klimat był znacznie łagodniejszy niż dzisiaj. Dopiero nadejście epoki lodowej przy- niosło znaczne pogorszenie i spowodowało wyginięcie wiele gatunków.
Kwiaty
Owoce
149
Morwa CZama (Morus nigra l.)
Morwowate
Wygląd: Drzewo liściaste zrzucające liście na zimę, z niską, często bardzo szeroką i roz- łożystą koroną na krótkim pniu. Wysokość przeważnie tylko 8-12 m, co przy rozłożystej koronie sprawia, że drzewo jest znacznie sze- rsze niż wyższe. Pień często pogięty i skręco- ny lub nieco krzywo rosnący. Dolne konary bardzo masywne, wielokrotnie zgięte i sękate.
Kora ciemnobrunatna lub pomarańczowobru- natna, włóknisto bruzdkowana, bardzo nierów- na z powodu licznych guzowatych lub bulwko- watych zgrubień pnia i większych konarów. Pędy dość grube, jasnozielonkawe, lekko owłosione, z rozproszonymi i bardzo wydat- nymi przetchlinkami. Po odcięciu pędy wy- dzielają mleczny sok. Pączki dość mocne i grube, owalno-stożkowate, błyszczące, bru- natnopurpurowe.
150
Liście o długości 7-18 cm i szerokości około 8 cm, są szeroko owalne i sercowate, z krót- kim, smukłym wierzchołkiem, u nasady głębo- ko i wyraźnie wcięte, na brzegu nieregularnie karbowanopiłkowane lub nieco wrębne. Na wierzchu szorstkie, owłosione barwy jasno- lub świeżozielonej, od spodu jasnozielone, miękkie i puszyste. Ogonek liściowy ma około 2 cm długości, jest dość gruby i silnie owłosio- ny. Drzewo jednopienne. Kotki męskie krótkie, grubawe, ołowiano-zie- lone. Żeńskie kwiatostany jeszcze krótsze. Owoce, co jest zjawiskiem wyjątkowym, roz- wijają się nie z owocolistków, tylko z części okrywy kwiatowej, jako ciemnoczerwone lub czarno-czerwone, bardzo smaczne owoce po- zorne, które są jadalne dopiero na krótko przed opadnięciem. Okres kwitnienia: Od maja do czerwca. Występowanie: Morwa czarna pochodzi praw- dopodobnie z centralnej Azji. W Indiach i w Chinach jest uprawiana już od wieków. Stanowiska dzikie nie są znane, nie można więc podać dokładnego regionu pochodzenia. Już w starożytności drzewo to było uprawiane również w obszarze śródziemnomorskim, prze- de wszystkim we Włoszech, gdzie dziś jeszcze spotyka się je dość często. Ciemnoczerwone do czarno-purpurowych owoce, prawie do mo- mentu dojrzałości, mają nieco ostry, kwasko- waty smak. Są one zbierane i używane do wyrobu ciast lub galaretek o bardzo delikatnym aromacie.
Morwa czarna udaje się także w Europie Środ- kowej, ale tylko na obszarach z łagodną zimą. Zanim upowszechniło się stałe zaopatrzenie w owoce południowe przez okrągły rok, była ona bardzo ceniona jako źródło owoców i mo- że być wręcz uważana za charakterystyczne drzewo starych rezydencji wiejskich, a szcze- gólnie - ogrodów przy plebaniach. Okaz, ro- biący duże wrażenie, znajduje się na przykład w dawnym ogrodzie parafialnym na wyspie Helgoland.
Jedno z największych znanych drzew morwy rośnie na terenie klasztornym w Roscoff w Bretanii. Ponad dwustuletnie drzewo okry- wa swoimi gałęziami powierzchnię ponad 600 metrów kwadratowych.
Morwa biała (Morus alba i.)
Morwowate
Wygląd: Małe drzewo zrzucające liście na zi- mę, o wysokości mniej więcej 10-15 m, z koro- ną dość wąską, wysoką, wyglądającą krucho, nie tak szeroką i rozłożystą, jak u poprzed- niego gatunku.
Gałęzie, wyglądające dość sękato, przy tym jednak bardzo mało odporne, dają się lekko odła mywać.
Kora brunatnoczerwonawa albo zielonkawo- szara, z płaskimi zagłębieniami o łukowatym przebiegu. Pędy są dość proste i cienkie, po- czątkowo delikatnie aksamitnie owłosione, pó- źniej łysiejące. Pączki wąskostozkowate i zna- cznie mniejsze, niż u morwy czarnej. Liście mają 7-18 cm długości i około 8 cm szerokości i są bardzo różne w kształcie: nie podzielone albo podzielone na liczne klapy,
u nasady zawsze sercowato wcięte, a na brze- gu grubo piłkowane. W dotyku dość miękkie, płaskie i cienkie, od góry lekko błyszczące, zielone i nagie, od dołu - prawie nagie lub z włoskami tylko na większych nerwach. Ogo- nek liściowy o długości około 2 cm, silniej owłosiony, ma na wierzchu rynienkowaty ro- wek.
Kwiaty męskie w długoszypułkowych, jasno- żółtych kotkach. Kwiatostany żeńskie nato- miast raczej główkowate i prosto wzniesione. Nibyjagody białawe lub jasnoróżowe są jadal- ne, ale o niewyraźnym, słabym aromacie i smaku.
Występowanie: Morwa biała pochodzi z Chin, jest jednak już od wieków sadzona w obszarze śródziemnomorskim i w cieplejszych rejonach Europy Środkowej, ponieważ jest jedną z naj- ważniejszych roślin pokarmowych dla gąsie- nic jedwabnika. Zbiór liści morwy białej do karmienia jedwabników jest tradycją przejętą z Azji Wschodniej i jeszcze dzisiaj odbywa się na wielką skalę we Francji. W czasie drugiej wojny światowej hodowla jedwabników miała być wprowadzana także w Niemczech. Od te- go czasu datuje się nierzadka obecność mor- wy białej w ogrodach szkolnych. Chcąc z moż- liwie małej powierzchni produkcyjnej uzyskać jak największy zbiór liści, często przycina się drzewa, aby gęściej się rozgałęziały. Hodowla jedwabnika w Europie była prowadzona od XVI w., co potwierdzają źródła historyczne. Gatunek pokrewny: Do tej samej rodziny nale- ży Maciura pomifera - osobliwy dwupienny krzew lub małe drzewo o wysokości do około 10 metrów. Liście owalne, ze smukłym, krót- kim wierzchołkiem, całobrzegie, z wierzchu trochę błyszczące, z bardzo smukłymi, spicza- stymi cierniami przylistkowymi u nasady. Kuli- ste kwiatostany żeńskie rozwijają się w owoce zbiorowe, które z wyglądu przypominają wiel- ką, pomarszczoną cytrynę lub pomarańczę i są niejadalne. Ojczyzną tego drzewa jest centralna Ameryka Północna; pojawia się ono tu i ówdzie również jako drzewo ozdobne w parkach i ogrodach. Zygzakowate rozgałę- zienia nadają mu bardzo dekoracyjny wygląd.
152
Morwowate
Kwiatostany
Owocowaty
153
Figa pospolita (Ficus carica q
Morwowate
Wygląd: Krzew lub małe drzewo dorastające mniej więcej 8 m wysokości, zrzucające liście na zimę. Korona u starszych okazów zwykle bardzo szeroka i rozłożysta, przy tym jednak uderzająco niska i na ogół dość nieregularna. Gałęzie odchodzą od sękatego, często skręco- nego lub zgiętego pnia już na nieznacznej wysokości. Są one bardzo masywne i często skręcone lub łukowate.
Kora gładka, jasnoszara do ołowianoszarej, pokryta niewyraźnym, ciemniejszym dese- niem linii lub siateczki. Pędy dość grube i sztywne, ciemnoszaro-zielonkawe, bruzdko- wane, usiane uderzająco grubymi i szerokimi bliznami po liściach. Pączki również grube. Boczne pączki nieco masywniejsze niż smukłe pączki szczytowe.
Liście bardzo duże, długości mniej więcej 20-30 cm i prawie tak samo szerokie, skręto- ległe, dość mocne i skórzasto sztywne. Dzielą się dłoniasto na trzy do pięciu klap nierównej wielkości, które są zaokrąglone, tępe i niewy- raźnie ząbkowane. Liście z wierzchu ciemno- zielone, szorstko owłosione i tylko nieznacz- nie błyszczące, od spodu jaśniejsze i nieco gęściej, ale miękko owłosione - prawie wyłą- cznie na wydatnych białawych nerwach. Ogo- nek liściowy dość gruby, o długości 5-8 cm, z szeroką nasadą.
Kwiaty bardzo małe i niepozorne, zamknięte w charakterystycznym, zielonym organie kształtu gruszki lub dzbanka, który na wierz- chołku pozostawia otwarte, małe wejście dla zapylających owadów.
Figa (owoc) może się rozwijać także bez zapy- lenia i zapłodnienia. Figi dojrzewają w jesieni drugiego roku jako zielone, fioletowozielone albo czarniawe owoce rzekome. Występowanie: Figa pospolita pochodzi praw- dopodobnie z Azji Południowo-Zachodniej, jest jednak możliwe, że występowała dziko także na Półwyspie Bałkańskim i w południowej Hisz- panii. Już od starożytności była uprawiana pra- wie wszędzie w obszarze śródziemnomorskim. W regionach o łagodnej zimie figa udaje się także daleko poza swoim naturalnym obszarem występowania. Okazałe figi spotkać można na przykład na duńskich wyspach na Bałtyku, a także w południowej Anglii. Okres kwitnienia: Od marca do lipca. Uwagi ogólne: Pod względem budowy kwiatu i rozwoju owocu figa należy do najbardziej interesujących roślin drzewiastych. Istnieją rozmaite odmiany i rasy, różniące się szcze- gółami rozwoju i porą kwitnienia. Tak zwana "figa zdrewniała" nie produkuje jadalnych owocostanów, dostarcza jednak pyłku, niezbę- dnego do zapylenia. Pyłek zostaje przeniesio- ny na żeńskie kwiaty "figi domowej" przez małą błonkówkę (Blastophaga psenes). Z tego powodu na plantacjach "figi domowej" za- wsze sadzi się także "figi zdrewniałe". Około roku 1870 przeniesiono nawet z Algierii do Kalifornii "figi zdrewniałe" razem z odpowia- dającymi im błonkówkami, aby zapewnić dob- ry plon na tamtejszych plantacjach.
154
155
Magnolia Wielkokwiatowa (Magnolia granditlora l.)
Magnoliowate
Wygląd: Bardzo okazałe drzewo z szeroką, rozłożystą i dość gęstą koroną, w późniejszym wieku kulistą, sklepioną. Wysokość do 20- -25 m; drzewa wolno stojące miewają prawie taką samą szerokość, co wysokość. Kora gładka, matowa szara albo szaro-czar- na. Pędy mocne, aksamitnie owłosione na czerwonobrunatny kolor. Pączki stożkowate, nieco skośne mają około 15 mm długości, z przodu są brunatnie owłosione. Liście wiecznie zielone, o długości 8-15 cm i szerokości 6-9 cm są podłużno-eliptyczne i najszersze powyżej środka blaszki; bardzo sztywne, skórzaste i twarde. Na ogół płaskie albo tylko na brzegu nieco sfalowane, cało- brzegie, z wierzchu błyszczące, ciemnozielo- ne i nagie, pod spodem jaśniejsze i gęsto rdzawoczerwono, filcowato owłosione. Ogonki liściowe mają około 2,5 cm długości, są grube i, podobnie jak dolna strona liścia i pędy,
gęsto, rdzawoczerwono lub brunatnoczerwono owłosione.
Kwiaty na końcach gałązek, pachnące, począt- kowo wąskostożkowate i spiczaste, w czasie kwitnienia otwierają się kielichowato, a w koń- cu szeroko rozkładają i wtedy mają szerokość 20-25 cm. Na okwiat składa się sześć czysto białych lub kremowobiałych listków oraz kilka listków podobnych do działek kielicha. Owoc w postaci szyszkowatych tworów długo- ści 5 cm i szerokości 2-3 cm ma charakterys- tyczne trwałe blizny po nasadzie listków okwiatu u podstawy.
Występowanie: Gatunek pierwotnie dziko ro- snący tylko w południowo-wschodniej części USA, obecnie często stosowany jako drzewo ozdobne.
Okres kwitnienia: Od lipca do listopada. Uwagi ogólne: Magnolia wielkolistna, którą spotyka się tylko w takich rejonach, gdzie nie jest narażona na zbyt długą suszę, należy niewątpliwie do najpiękniejszych przedstawi- cieli rodzaju magnoliowatych. Jej wielkie kwiaty pięknie kontrastują z ciemnozielonym listowiem. W lecie powstają z bardzo licznych zalążków szyszkowate owocostany, z których dojrzałe nasiona zwisają na zewnątrz na dłu- gich trzoneczkach, jak przynęta na wędce. Gatunki pokrewne:
Magnolia ostrolistna (Magnolia acuminata) ma nagie, nieco błyszczące pędy i liście, których górna strona jest z reguły ciemnozielona, a dolna - jaśniejsza i lekko owłosiona. Po- chodzi ze wschodnich i środkowych obszarów Stanów Zjednoczonych i sporadycznie tylko bywa sadzona w parkach i ogrodach. Podobna jest magnolia naga (Magnolia denudata). Ma wysokość zaledwie 2-4 m i w przeciwieństwie do Magnolia acuminata, kwitnie zanim poja- wią się liście. Zwraca uwagę swoimi bardzo dużymi, prostymi, dzwonkowatymi kwiatami. Pochodzi z Azji Wschodniej i bywa często sadzona w Europie Środkowej w parkach i ogrodach jako mały krzew lub drzewo. Bar- dzo duże i przejrzyście zbudowane kwiaty ma- gnolii - pomimo swej pięknej formy - są pod względem budowy bardzo prostymi tworami.
156
Owocostan
157
Magnolia pośrednia (Magnolia x soulangiana s.-bodJ
Magnoliowate
Wygląd: Zrzucające liście na zimę małe drze- wo lub (częściej) krzew, rzadko osiągający ponad 5 m wysokości, a tylko w bardzo sta- rych drzewostanach - więcej. Korona dość luźna i raczej szeroka, przeważnie już tuż nad ziemią silnie rozgałęziona. Pędy mocne, zie- lonkawoszare lub szarobrunatnawe. Liście odwrotnie jajowate lub podłużnie elip- tyczne są najszersze w 1/3 długości licząc od przodu i zwężone w smukły, cienki wierzcho- łek. Mają 1015 cm długości, z wierzchu są gładkie, matowe, zielone, a od spodu owłosio- ne; całobrzegie, u nasady klinowate. Kwiaty bardzo liczne, przeważnie prosto wzniesione, ukazujące się przed rozwojem li- ści, ale pozostające jeszcze jakiś czas na drzewie wraz z liśćmi. Listki okwiatu mają kształt podobny do zwykłych liści. Są w środku czysto białe lub białawe, a z zewnątrz delikat- nie różowe lub mocniej podbarwione purpuro- wo, niekiedy również mocno fioletowe, szcze- gólnie u podstawy.
158
Kwiat przeważnie tylko dzwonkowato otwarty, nie rozkłada się szeroko. Gatunek wielopo- staciowy. Odkryty około 1820 roku w okolicy Paryża, powstał z krzyżówki magnolii nagiej (Magnolia denudata) z blisko spokrewnioną magnolią czerwonokwiatową (Magnolia lilii- flora).
Występowanie: Dziś jedna z magnolii najczęś- ciej sadzonych w parkach i ogrodach. Okres kwitnienia: Od kwietnia do maja. Gatunki pokrewne:
Magnolia trójpłatkowa (Magnolia tripetala) jest drzewem zrzucającym liście na zimę, naj- częściej jednak - wielkim krzewem dorastają- cym 12 m wysokości. Jej gałązki są nagie. Liście bywają uderzająco długie, osiągając 30-60 cm, na obu końcach zaostrzone. Na końcach pędów liście rozpościerają się para- solowato, co nadaje drzewu atrakcyjny wy- gląd. Kwiaty ukazują się dopiero po rozwinię- ciu się liści, są śmietankowobiałe, w stanie otwartym mają do 20 cm szerokości i wydzie- lają trochę nieprzyjemny zapach. Różowe szy- szki owocowe mają około 10 cm długości. Pierwotnie występowała tylko w południo- wo-wschodniej części USA. Obecnie sadzona w wielu rejonach Europy. Nieco częściej spo- tyka się magnolię gwiaździstą (Magnolia stel- lata). Jest to zrzucające liście na zimę mniej- sze drzewo albo krzew o dość szerokiej koro- nie. Liście podłużno-eliptyczne mają 7-15 cm długości i 3-9 cm szerokości. Ich długi, smukły wierzchołek wygląda jak nasadzony. Kwiaty ukazują się przed liśćmi, są prosto wzniesio- ne, czysto białe, a rozpostarte mają około 10 cm szerokości. Jej ojczyzną jest Azja Wschod- nia (Japonia). Gatunek bogaty w formy.
Dojrzały owocolistek [3
ze zwieszającym się nasieniem.
Magnoliowate
^Si
&
i >
159
Tulipanowiec amerykański (Liriodendron tuiipifera g
Magnoliowate
Wygląd: Drzewo zrzucające liście na zimę, może osiągać wysokość ponad 40 metrów. U młodszych drzew korona jest wąska i stoż- kowata, później coraz bardziej sklepiona, a w końcu bardzo wyniosła, przy tym jednak niezbyt szeroka, raczej o postaci mocnej kolu- mny, a w stanie bezlistnym bardzo rzadka, z szeroko rozstawionymi gałęziami; po roz- winięciu się liści bardzo gęsta i zwarta. Kora szara, brunatnawa lub brunatnopoma- rańczowa, pokryta siatkowatym deseniem de- likatnych, płaskich listewek. Pędy nieowłosio- ne, nieco oszronione, z dobrze widocznymi bliznami liściowymi. Pączki około 1 cm długo- ści, owalne, lekko zgięte, nieco ściśnięte. Liście o długości 10-15 cm i szerokości 12-20 cm, wykształcone bardzo swoiście w sposób
wykluczający pomyłkę z innym gatunkiem: są w zarysie czworokątne i zwykle podzielone na cztery nierównej wielkości klapy, których wzdłużne brzegi przebiegają prawie równo- legle do siebie. Liść jest z przodu prosto ucię- ty albo lekko wycięty - kształtem przypomina tulipan. Górna powierzchnia liścia błyszcząca, żywo zielona, a dolna - nieco jaśniejsza i jak- by z lekka pokryta woskiem, naga, w jesieni wspaniale złotożółta. Ogonki liściowe od 10 do 12 cm długości.
Kwiaty rosną pojedynczo na końcach gałązek, przy rozkwitaniu początkowo kielichowate, pó- źniej szerzej dzwonkowato rozwarte. Okwiat wykształcony jest na podobieństwo płatków korony. Listki okwiatu u nasady niebieskawo- zielone, wyżej - zottawopomarańczowe, a na szczycie znów zielonkawe, w środku z szero- kim, białawym stożkiem. Pręciki grube i mięsi- ste, mają 3-5 cm długości. Zalążnie skupione są na centralnym stożku. Dojrzały owoc przypomina z wyglądu szyszkę drzewa szpilkowego.
Występowanie: Ojczyzną tulipanowca są wschodnie i południowo-wschodnie części Ameryki Północnej, jest on jednak już od po- nad 300 lat sadzony również w Europie jako drzewo parkowe i ozdobne; można je też spot- kać w nasadzeniach ulicznych. Okres kwitnienia: Od kwietnia do maja. Uwagi ogólne: Tulipanowiec właściwie niezu- pełnie dotrzymuje tego, co obiecuje jego dźwięczna nazwa: mając przed sobą kwitnący okaz stwierdza się z pewnym rozczarowa- niem, że nadając nazwę trochę przesadzono. "Drzewo liliowe, które nosi tulipany" musiało- by wyglądać trochę bardziej kolorowo. Nie- mniej jednak tulipanowiec, podobnie jak inni jego krewni z rodziny Magnoliowatych, jest bardzo interesujący pod względem botanicz- nym. Jego wielkie kwiaty przedstawiają bar- dzo jeszcze pierwotny, mało zróżnicowany typ budowy, który wskazuje na rozliczne nawiąza- nia do ewolucyjnie starszych drzew szpilko- wych. Kwiaty tulipanowca, tak samo jak szcze- gólnie wielkie i zwracające uwagę barwą kwiaty magnolii, należą do najprostszych form kwiatu, które wydały Okrytonasienne.
160
KatSura (Cercidiphyllum japonicumsetz.J
Cercidiphyllaceae
Wygląd: Drzewo zrzucające liście na zimę, dorasta około 12 m wysokości, rzadko więcej i tylko w swojej ojczyźnie osiąga wysokość powyżej 20 metrów. Korona podłużno-stożko- wata, kończy się zwykle smukłym, cienkim wierzchołkiem. Zdarza się, że drzewo ma cza- sem wiele pni.
Gałęzie nadają mu formę bardzo regularną. Są one smukłe i stromo wzniesione. Gałązki prosto odstają albo tylko lekko łukowato zwie- szają się. Pędy bardzo smukłe, proste lub lekko zgięte, zielonkawobrunatne, zazwyczaj odmiennej barwy na górnej i dolnej stronie. Pączki błyszczące, ciemnobrunatne, bardzo małe - osiągają zaledwie 1 mm długości. Liście naprzeciwległe o długości 6-12 cm i szerokości do 6 cm, całobrzegie, szerokie i owalne do okrągławych, z przodu bardzo krótko zaostrzone, a u nasady głęboko ser- cowato wcięte. Niekiedy brzegi znaczą bardzo delikatne, tępe ząbki. Z wierzchu liście są matowe, zielone albo szarozielone i nagie, a pod spodem - wyraźnie niebieskawozielone. Ogonki liściowe mają 3-6 cm długości i są ciemnoczerwonej barwy. Drzewo dwupienne. Kwiaty męskie składają się prawie wyłącznie z pęczków czerwonawych pręcików i stoją li- cznie w pachwinach pączków. Kwiaty żeńskie, tak samo w pęczkach stojące w pachwinach pączków, zwracają uwagę swoimi skręconymi,
czerwonymi znamionami długości około 5 mi- limetrów. Kwiaty pojawiają się przed rozwo- jem liści. Owoce w postaci mieszków są błysz- czące, jasnozielone i pozaginane na kształt szponów.
Występowanie: Katsura rośnie dziko w Japonii i w Chinach, tworząc tam luźne drzewostany. Od około stu lat gatunek ten jest jednak sadzo- ny także w dużych parkach jako drzewo ozdo- bne. Z powodu swoich wyrafinowanych kwia- tów i wspaniałego jesiennego przebarwiania liści należy na pewno do najbardziej atrakcyj- nych drzew liściastych, które z Azji Wschod- niej dotarły na Zachód i mogą być tutaj upra- wiane.
Okres kwitnienia: Kwiecień. Uwagi ogólne: Osobliwą cechą katsury, która jednak często pozostaje nie zauważona, są dwie formy liścia. Tylko na długopędach liście są naprzeciwległe i pierzasto unerwione. Sta- nowią one większość. Na krótkopędach nato- miast liście stoją skrętolegle, a ich unerwienie jest dłoniaste. Ta różnolistność jest uważana za cechę stosunkowo pierwotną. Podobnie muszą być ocenione cechy kwiatów. Kwiaty są jednopłciowe i rozdzielone na różne osobniki (dwupienność). Kwiaty żeńskie składają się z jednego tylko jedynego owocolistka, który przy dojrzewaniu rozwija się w jeden wielo- nasienny mieszek. Otwiera się on na szwie brzusznym i uwalnia mnóstwo małych, płas- kich, oskrzydlonych nasion. Takiego nagroma- dzenia cech pierwotnych nie znajdujemy u ża- dnej innej rodziny wśród Dwuliściennych. Cer- cidiphyllaceae, zresztą monotypowa rodzina reprezentowana tylko przez ten jeden gatu- nek, zajmują zatem w systemie roślin kwiato- wych dość izolowaną pozycję. Wykazują one pewne nawiązania do magnolii, jak również do oczarów, nie będąc jednak v rzeczywisto- ści bliżej z nimi spokrewnione. Liście, w jesie- ni delikatnej łososiowej barwy, na krótko przed opadnięciem wydzielają charakterysty- czny zapach piernika. Z tego powodu katsura bywa nazywana także "drzewem ciastko- wym". Ten interesujący aromat liści nie może jednak być wykorzystany, ponieważ znika pod- czas suszenia liści. Jego struktura chemiczna nie została poznana.
162
Kwiaty 9, powyżej $
Owoce
163
Platan klonolistny (Platanus x hybrida brot
Wygląd: Bardzo okazałe, potężne drzewo liś- ciaste o wysokości ponad 30 m, a w korzyst- nych warunkach - nawet ponad 40 metrów. Korona bardzo szeroka i wysoko sklepiona, często także wieloczęsciowa, u starych drzew -olbrzymich rozmiarów. Pień na ogót dość prosty i prawie zawsze widoczny do potowy korony, dlatego sprawia wrażenie bardzo wysokiego. Kora początkowo szarobrunatna lub jasnobru- natna, później odpada cienkimi, bardzo duży- mi, okrągtawymi płatami, które pozostawiają jasnożółte plamy. Pędy bladozielone lub bru- natnawe, początkowo gęsto, filcowało owło- sione. Pączki owalne, około 7 mm długości, czerwonobrunatne, z lekko zagiętym wierz- chołkiem.
Liście skrętoległe (różnica w stosunku do po- dobnie wyglądających gatunków klonu!), o dłu- gości 15-20 cm długości i niekiedy nawet nie- co szersze niż dłuższe, w sumie w zarysie okrągławe, jednak podzielone dłoniasto na trzy do pięciu, a nawet do siedmiu niejed- nakowo dużych, szerokich trójkątnych klap, które są wcięte najwyżej do połowy blaszki. Górna powierzchnia liścia gładka, błyszcząca i zielona, dolna - jaśniejsza i przeważnie na- ga. Kwiaty w kulistych główkach. Kwiatostany męskie żółtawe, żeńskie w porze kwitnienia żółtawe i karminowoczerwone. Owocostany także kuliste, brunatne, zwisają, pojedynczo lub parami, na długich szypuł- kach.
Występowanie: W Europie Środkowej bardzo często sadzony jako drzewo parkowe, także w alejach i na ulicach. Okres kwitnienia: Maj.
Uwagi ogólne: Pochodzenie tego pospolitego w miastach drzewa jest przedmiotem sporu fachowców. Wielu widzi w nim mieszańca plą- tana wschodniego (Platanus orientalis) z pla- tanem zachodnim (Platanus occidentalis) - oba gatunki przedstawiono na str. 166 - inni uważają go jedynie za odmianę albo formę uprawną pierwszego z wymienionych gatun- ków. Za mieszańcową naturą omawianego tu plątana przemawia między innymi to, że na długich, zwisających szypułkach rozwijają się przeważnie tylko po dwa kuliste owocostany,
Platanowate
podczas gdy u gatunków rodzicielskich jest ich zawsze albo trzy, albo tylko jeden. Pod tym względem opisywana tu forma stoi rzeczywiś- cie dokładnie pomiędzy domniemanymi gatun- kami rodzicielskimi, o czym można się łatwo przekonać, ponieważ charakterystyczne kulis- te owocostany widać na drzewach także w zi- mie. Z kolei za tym, aby platan klonolistny uznać tylko za szczególną odmianę platanu wschodniego, przemawia sposób ukształtowa- nia jego wielkich liści. Pod względem wielu cech, szczególnie - kroju liścia, są one takie same, jak u Platanus orientalis i mają właś- ciwie niewiele wspólnego z liśćmi Platanus occidentalis o płytkich zatokach i bardzo sze- rokich klapach. Ponadto pęczki włosków w ką- tach nerwów liściowych zanikają w ciągu lata dokładnie tak samo, jak u plątana wschod- niego. Inna zasługująca na uwagę cecha - tyl- ko u plątana klonolistnego i plątana wschod- niego kora odpada wielkimi, nieregularnymi płatami; u plątana zachodniego są to zawsze małe kawałki, przeważnie mniejsze od dłoni. Platan klonolistny jest drzewem dość szybko rosnącym i na ogół przerasta oba wymienione gatunki. Znosi on wyraźnie lepiej, niż inne rośliny drzewiaste, silne zanieczyszczenie środowiska pyłami i spalinami i z tego powodu jest szczególnie chętnie sadzony w wielkich miastach przy ulicach i w parkach. Jego wy- stępowanie nie jest ograniczone tylko do Eu- ropy. Osadnicy zabrali go ze sobą do Ameryki Północnej, gdzie na przykład w stanie Ontario spotyka się go często obok miejscowego Pla- tanus occidentalis. Drewno plątana klonolist- nego jest dość wytrzymałe i mocne. Brunat- nawa twardziel chętnie używana jest do spo- rządzania wysoko cenionych mebli. Okleiny pozyskiwane z bardzo jasnego bielu są z kolei powszechnie stosowane w intarsjach.
164
= Platanus acerifolia willd.)
Kwiaty
Owoce
165
Platan wschodni (Platanus orientalis i.)
Platanowate
Wygląd: Drzewo zrzucające liście na zimę, zwykle bardzo okazałe, dorasta około 30 m wysokości. Korona przeważnie bardzo szero- ka i wielokrotnie sklepiona, dlatego wydaje się nieregularna i miejscami prześwietlona. Dolne gałęzie często silnie zwisające, niekie- dy dotykają ziemi. Gałęzie środkowej i górnej strefy korony stromo wzniesione albo prosto odstające.
Pień prosty, zwykle dość gruby, wyraźnie wi- doczny tylko do pierwszego rozgałęzienia, a następnie podzielony na liczne, bardzo ma- sywne konary, często również z grubymi, tar- czowatymi naroślami.
Kora gładka, brunatnawa, odpada płatami wielkości dłoni. Pędy jasnobrunatne, owłosio- ne. Pączki krótko zaostrzone, o długości 5-7 mm, brunatne, z czerwonawobrunatnym owło- sieniem.
Liście skrętoległe, mają 12-18 cm długości i są prawie tak samo szerokie. Dzielą się dłoniasto zwykle na pięć, rzadziej na siedem klap, wciętych bardzo głęboko, poza połowę szerokości blaszki. Poszczególne klapy są dłu- go zaostrzone, nierównej wielkości, zawsze dłuższe niż szersze, z ostrymi zębami. Liście są początkowo delikatnie owłosione, jednak bardzo szybko łysieją; z wierzchu błyszczące żywozielone, od spodu jaśniejsze. Ogonek liś- ciowy z cebulasto zgrubiałą nasadą. Kwiaty żeńskie liczne w kulistych główkach kwiatowych, osadzonych po trzy do siedmiu na długich szypułkach, które w porze owoco- wania osiągają długość około 15 centymetrów.
Kwiaty męskie również w kulistych główkach, jednak znacznie krótsze. Występowanie: Pierwotnie jedynie w Turcji i na Półwyspie Bałkańskim. W Europie Środ- kowej sadzony rzadko; stosunkowo często w Europie Południowej- dla zacienienia. Okres kwitnienia: Maj.
Uwagi ogólne: Zarówno pod względem pokro- ju jak i ulistnienia platany wyglądają dość podobnie do różnych przedstawicieli rodziny Klonowatych, z którymi jednak nie są bliżej spokrewnione, Można jednak oba rodzaje, Platanus i Acer (klon), jednoznacznie i nieza- wodnie rozróżnić po kilku łatwo rozpoznawal- nych cechach. Pędy, pączki (aspekt zimowy!) i liście są u platanów umieszczone zasadniczo skrętoległe. W aspekcie zimowym na pącz- kach platanu widzi się tylko jedną kapturowatą łuskę, podczas gdy u wszystkich gatunków klonu naprzeciwległe pączki liściowe i kwiato- we są zawsze otoczone licznymi łuskami. Na koniec, u liści plątana zwraca uwagę głębokie, rynienkowate wydrążenie w dolnej części ogonka liściowego (nasada liścia) - prawie całkowicie zakrywa ono przygotowane na na- stępny okres wegetacyjny pączki tak, że przed jesiennym opadnięciem liści prawie nie moż- na ich rozpoznać. Ogonki liści klonu są nato- miast aż do nasady gładkie i pozbawione ry- nienek. Pewną cechą rozpoznawczą platanów są odpadające wielkimi płatami kawałki kory, skutkiem tego na pniu widoczne są charak- terystyczne plamy i łaty. Gatunek pokrewny:
Platan zachodni (Platanus occidentalis) jest drzewem osiągającym około 40 m wysokości. Liście zwykle trójklapowe lub tylko słabo za- znaczone pięcioklapowe. Środkowe klapy zna- cznie szersze niż dłuższe. Brzeg liścia gładki lub zatokowo-ząbkowany, znacznie płyciej wcięty niż u plątana wschodniego lub klonoiis- tnego. Na spodzie liści rosną w kątach ner- wów małe pęczki włosków. Kuliste owocosta- ny występują przeważnie pojedynczo, rzadko po dwa na długich, wiszących szypułkach. Drewno plątana ma na przekroju bardzo pięk- ny prążkowy rysunek słojów i może być prze- rabiane na szlachetne okleiny.
166
wmN8
1
1
*2E
l'V^
'.;Ś"?% .-
Owoce
167
-
AmbrOWieC amerykański (Liguidambar styraciflua L.)
Oczarowate
Wygląd: Drzewo zrzucające liście na zimę osiąga, do 25 m wysokości. Korona z początku wąska i stożkowata, później - znacznie szer- sza i sklepiona.
Konary i gałęzie poziomo odstają lub są lekko zadarte do góry.
Pień zazwyczaj niezbyt wysoki, rozgałęziony już na nieznacznej wysokości. Kora u młodych drzew gładka i szara, u star- szych - podzielona na małe kanciaste płytki, a w końcu - dość chropowata, z gęstą siecią bruzd i listewek. Pędy zielonkawe lub brunat- ne, początkowo gęsto, wełnisto owłosione. Pą- czki podłuznoowalne, ze smukłym wierzchoł- kiem, mają około 5 mm długości, są zielone i błyszczące.
Liścieskrętoległe, w zarysie przypominają liś- cie klonu, u młodszych drzew zwykle tylko trójklapowe, u starszych - dłoniaste, pięcio-
lub siedmioklapowe, mają około 10-15 cm długości i prawie tyle samo szerokości. Drze- wo wspaniale ubarwione jesienią - na żółto, zielono i fioletowo. Poszczególne klapy wąs- kie, trójkątne, z długim wierzchołkiem, są na brzegach delikatnie piłkowane, z zębami skie- rowanymi do przodu i lekko zagiętymi do śro- I dka. Górna powierzchnia liścia błyszcząca, zielona i naga, dolna - wyraźnie jaśniejsza, z długimi pęczkami włosów w kątach więk- szych nerwów liściowych. Drzewo jednopien- ne.
Kwiaty męskie w małych, kulistych, zielonka- wych kwiatostanach, umieszczonych po dwa do czterech na szypułkach o długości 5-7 I centymetrów. Kwiaty żeńskie także w kulistych główkach, ale żółtawej barwy. Owocostany w postaci kul grubości około 3 cm, które (podobnie jak u platanów) pozo- stają na drzewie także podczas zimy. Występowanie: Ambrowiec amerykański po- I chodzi ze wschodnich i południowo-wschod- I nich rejonów Ameryki Północnej. Sadzony by- I wa również dość często w Europie Środkowej 1 jako drzewo ozdobne w parkach i kolekcjach. I Okres kwitnienia: Maj.
Uwagi ogólne: Drewno ambrowca dostarcza I żywicy o bardzo silnym zapachu, która przez I pewien czas była używana przy produkcji gu- I my do żucia.
168
169
ParOCJa perska (Parrotia perska c.A.MEYERJ
Oczarowate
Wygląd: Zrzucający liście na zimę krzew lub małe drzewo o wysokości do około 10 metrów. Korona przeważnie dość szeroka i rozłożysta, kulista, robiąca wrażenie gęstej, z bardzo dłu- gimi, daleko odstającymi gałęziami, które nie- rzadko są zrośnięte. Drzewo przeważnie ma wiele pni. Okazy z jednym pniem są zwykle bardzo niskie i silnie rozgałęzione tuż nad ziemią.
Kora brunatnoszara lub lekko czerwonawa od- dziela się i odpada, jak u platanów, większymi okrągławymi płatami, pozostawialąc jasnożół- te lub skórzastobrązowe plamy ( = nowa kora), które stopniowo ciemnieją. Pędy smukłe, zie- lonkawe, krótko i sztywno owłosione gwiazd- kowatymi włoskami. Pączki uderzająco ciem- ne lub prawie czarne, delikatnie owłosione. Liście podłużno-owalne, odwrotnie jajowate, niekiedy prawie okrągłe, o długości 5-20 cm i szerokości 3-7 cm, u nasady klinowate,
z przodu tępe i zaokrąglone, nierówno kar- bowane, lekko pofalowane albo prawie cało- brzegie. Nieco pomarszczone, dość sztywne i skórzasto twarde są z wierzchu ciemnozielo- ne i błyszczące, a od spodu jaśniejsze i - po rozwinięciu się - delikatnie, brunatno owłosio- ne. Nerwy liściowe po obu stronach blaszki wydają się jakby zagłębione w tkankę. Kwiaty pojawiają się wczesną wiosną przed listnieniem. Mają jaskrawoczerwone pręciki, otoczone bladozielonym, zwykle pięciodziel- nym kielichem i ciemnobrunatnymi przysad- kami.
Owocem jest rogata torebka, pękająca dwoma klapami.
Występowanie: Parocja rośnie dziko w północ- nym Iranie oraz na Kaukazie. To dekoracyjne drzewo liściaste spotyka się sporadycznie w większych parkach i w prawie wszystkich ogrodach botanicznych. Okres kwitnienia: Od stycznia do marca. Uwagi ogólne: Parocja perska jest jedynym przedstawicielem swojego rodzaju (= rodzaj monotypowy). Ze swoim najbliższym krewnia- kiem, oczarem (gatunki rodzaju Hamamelis), ma tę wspólną właściwość, że już późną zimą albo bardzo wczesną wiosną, na długo przed wypuszczeniem liści, rozwija swoje ładne kwiaty. W jesieni natomiast przebarwia liście na płomienne, złotożółte lub szkarłatnoczer- wone kolory i wtedy przyciąga wzrok. Gatunek pokrewny: Do tej samej rodziny, co parocja, należy jeszcze jeden gatunek, nie- rzadko spotykany w parkach, Parrotiopsis jaquemontiana. Kwitnie on nieco później, na wiosnę, po rozwinięciu liści. Kwiaty nie mają płatków korony, są zebrane w wielokwiatowe główki, otoczone z wierzchu białą okrywą z przysadek. Wszystkie części tego małego drzewa pokryte są zwracającymi uwagę gwia- zdkowatymi włoskami. Jak wszystkie Oczaro- wate, tak i parocje cieszą się coraz większym powodzeniem u miłośników ogrodów z powo- du bardzo dekoracyjnych kwiatów. Ich uprawa ogrodowa jest poza tym bardzo prosta.
170
Nieszpułka zwyczajna (Mespilus germanica Q
Różowati
Wygląd: Drzewo zrzucające liście na zimę, osiągające 4-6 m wysokości, czasem nawet do 10 metrów. Korona zwykle bardzo szeroka i niska, z nielicznymi, bardzo grubymi, nie- znacznie wznoszącymi się gałęziami. Drzewo często ma wiele pni.
Kora początkowo gładka i szarobrunatna, u starszych okazów głęboko pęka i odpada podłużnymi,' prostokątnymi płatami. Mocne pędy są początkowo gęsto owłosione na biało, przez co wydają się trochę filcowate. Liście skrętoległe, prawie bezogonkowe i sie- dzące mają 5-12 cm długości i 2-4 cm szero- kości. Podłużno-owalne lub eliptyczne do od- wrotnie jajowatych, bardzo krótko zaostrzone, u nasady zaokrąglone, całobrzegie lub delika- tnie ząbkowane, lekko pomarszczone przez silnie zagłębione nerwy. Z wierzchu matowe, ciemnozielone, a pod spodem biało, filcowato owłosione.
Kwiaty z silnie filcowatymi działkami kielicha i czysto białymi płatkami korony rosną poje- dynczo, rzadko po dwa, na bardzo krótkich szypułkach. Gdy są otwarte mają około 6 cm średnicy. Pręciki bardzo liczne, z ciemnoczer- wonymi pylnikami.
Owoc o długości 2-3 cm, ma gruszkowa- to-kulisty kształt i zwraca uwagę pięcioma trwałymi działkami kielicha, schodzącymi się w formie korony. Początkowo niewyraźnie bru- natnawozielony, później brunatny; jadalny do- piero po silnym przemarznięciu. Występowanie: Nieszpułka pochodzi z Europy Południowo-Wschodniej i w stanie dzikim jest dość pospolita przede wszystkim w obszarze czarnomorskim. W pozostałej części Europy drzewo to jest dziś jeszcze chętnie sadzone z powodu osobliwych owoców. Okres kwitnienia: Maj.
Uwagi ogólne: Łacińska nazwa (germanica = niemiecka) tego gatunku, dawniej traktowa- nego jako "dziki owoc", jest całkowicie nie- trafna i wprowadzająca w błąd, ponieważ w rzeczywistości jest to drzewo wschodnio- europejskie i zachodnioazjatyckie. Ze względu na interesujący kształt owocu na- leżałoby właściwie częściej uwzględniać nie- szpułkę przy doborze gatunków roślin drze- wiastych w parkach i ogrodach.
172
Różowate
i W
JP^ ">Ś. *ilii
Jarząb pospolity, |arzębina (Sorbus aucuparia g
Różowate
Wygląd: Drzewo liściaste zrzucające liście na zimę, osiąga od 5 do 15, a niekiedy do 20 m wysokości. Korona dość nieregularnie zbudo- wana i zwykle luźna, okrągtawa lub owalna, rzadziej okrągtawo sklepiona lub gęsta. Pień dobrze widoczny aż do górnej strefy ko- rony. Gałęzie odstające lub skierowane ukoś- nie w górę.
Kora na młodych okazach szaro-srebrzysta, później coraz bardziej matowo szara, delikat- nie spękana lub z deseniem listewek, Pędy szaro-purpurowe, początkowo delikatnie owło- sione, później nagie. Pączki dość duże (około 15 mm długości), wąskostożkowate lub jajo- wate, z lekko zagiętym wierzchołkiem, ściśle przylegające do pędu i gęsto owłosione. Liście nieparzystopierzaste, u nasady niesy- metryczne, skrętoległe mają około 20 cm dłu- gości i 8-11 cm szerokości. Zbudowane z 9-17 listków o wielkości mniej więcej 6x2 cm, ostro piłkowanych. W pierwszej fazie listnienia mają barwę początkowo jeszcze szaro-srebrzystą i są owłosione, po rozwinięciu prawie nagie, podłużno-owalne, u nasady zaokrąglone i tam całobrzegie; na wierzchu matowe, zielone lub żywozielone, od spodu - jasnozielone. Młode liście przy rozcieraniu wydzielają wyraźnie zapach marcepana.
Kwiaty o szerokości około 1 cm są kremowo- białe, licznie zebrane w płasko rozpostarte podbaldachy.
Owoce jabtkowate o grubości 6-8 mm, w po- rze owocowania przybierają jasnoczerwoną barwę. Są jadalne, ale gorzkie - mogą być przerabiane na marmoladę. Siedlisko: Drzewo wybitnie światłolubne, dob- rze rośnie na suchych lub umiarkowanie wil- gotnych glebach gliniastych, kamienistych oraz piaszczystych. Gatunek pionierski. Występowanie: Występuje pospolicie wszę- dzie w Europie na niżu i w górach prawie do wysokości 2000 m n.p.m. Chętnie sadzony jako drzewo ozdobne w parkach i wzdłuż ulic. Ga- tunek wielopostaciowy. Okres kwitnienia: Od czerwca do lipca. Uwagi ogólne: Jarzębina występuje w licznych postaciach różniących się między innymi bar- wą i wielkością owoców, zawsze chętnie zja- danych przez ptaki.
174
J
175
Jarząb domowy (Sorbus domestica i.)
Różowate
Wygląd: Drzewo liściaste zrzucające liście na zimę, o wysokości 15-20 metrów. Korona w zarysie okrągtawa, zwykle silnie sklepiona, z licznymi gałęziami przeważnie odstającymi poziomo albo lekko wzniesionymi w górę. Kora, podobnie jak na starych gruszach, z li- cznymi, delikatnymi spękaniami, podzielona na małe prostokątne płytki. Pędy początkowo jedwabisto owłosione, różnej odmiennej bar- wy na wierzchu i od spodu. Pączki zimowe jasnozielone, nieco lepkie i błyszczące, po- dłużnie owalne mają około 1 cm długości. Liście skrętoległe, nieparzystopierzaste, z kil- kunastoma (od 13 do 21) listkami, mają łącznie 12-25 cm długości i do 10 cm szerokości. Listki o długości 3-5 cm są podłużne, eliptycz- ne lub w zarysie owalne, ostro piłkowane po- jedynczo lub niewyraźnie podwójnie, do jed- nej trzeciej długości listka prawie całobrzegie, u nasady zaokrąglone; na wierzchu ciemno- lub żywożółtawozielone i prawie nagie, od spodu - jaśniejsze i lekko owłosione. Kwiaty zebrane w stożkowate podbaldachy o szerokości 6-10 centymetrów. Pojedyncze kwiaty czysto białe lub kremowobiałe, o szero- kości około 15 mm, na szypułkach. Owoc jablkowaty dość duży (2-3 cm długości), kształtem przypomina gruszkę albo jest jajo- wato-podłużny, a niekiedy okrągławy - kształ- tu jabłka, zielonkawy albo czerwonobrunatna- wy, na stronie wystawionej na słońce zwykle bardziej zaczerwieniony. Siedlisko: W stanie naturalnym jarząb domo- wy preferuje umiarkowanie suche, najczęściej dość ciepłe, kamieniste siedliska w żyznych i suchych lasach dębowych. Występowanie: Szeroko rozpowszechniony przede wszystkim w Europie Południowej i Af- ryce Północnej. Ze względu na jadalne owoce często uprawiany, głównie w tych samych re- jonach co winorośl.
Okres kwitnienia: Od maja do czerwca. Uwagi ogólne: Owoce jarząbu domowowego niesłusznie poszły w zapomnienie. Także z powodu swego dekoracyjnego wyglądu, zwłaszcza w porze owocowania, drzewo to powinno znów powrócić do sadów.
176
Przekrój podłużny owocu
177
Jarząb brekinia (brzęk) (Sorbus torminaiis m crantz.)
Różowati
Wygląd: Drzewo liściaste zrzucające liście na zimę, o wysokości od 5 do 10 metrów, wyjąt- kowo osiągające wysokość powyżej 20 met- rów. Korona przeważnie dość szeroka z bar- dzo rozłożystymi konarami, albo kulisto skle- piona, zwykle jednak dość luźna z daleko roz- stawionymi gałęziami.
Kora na młodych okazach gładka, później bru- natnoszara i delikatnie popękana lub podzie- lona na małe powierzchnie. Pędy dość silne, błyszcząco brunatnawopurpurowe lub jedno- licie brunatne. Pączki bardzo zwarte i kuliste, błyszczące, zielone, siedzące, o grubości 5 milimetrów.
Liście pojedyncze, nie podzielone pierzasto, o długości 6-10 cm i prawie takiej samej sze- rokości. W zarysie szerokie, owalne i podob- nie jak u klonu podzielone na 6-10 szerszych lub węższych trójkątnych klap, których brzegi są dodatkowo ostro piłkowane, a wszystkie wierzchołki skierowane ku przodowi. Górna strona liścia ciemnozielona, u świeżo rozwi- niętych liści jeszcze delikatnie owłosiona - później naga; dolna strona początkowo tak samo jedwabisto owłosiona, stopniowo łysie- je. Ogonki liściowe długości 2-5 cm, żółtawe. Liście w sumie dość mocne, jesienią przebar- wiają się na jaskrawy czerwony kolor. Kwiaty zebrane w silnie sklepione, prawie głó- wkowate wiechy. Poszczególne kwiaty mają 12-15 mm szerokości i są białawe lub kremo- we, z żółtymi pylnikami. Owoce jablkowate o grubości około 15 mm, prawie kuliste, upstrzone korkowymi brodaw- kami, jasnobrunatnawe, matowe lub lekko bły- szczące.
Siedlisko: Brzęk rośnie dziko na umiarkowa- nie ciepłych, suchych, luźnych glebach w na- skalnych zaroślach ciepłolubnych lub w su- chych świetlistych dąbrowach, a także w na- wapiennych lasach bukowych; od niżu po śre- dnio wysokie góry, do około 900 m n.p.m. Występowanie: W Europie Południowej szero- ko rozpowszechniony w suchych dąbrowach ciepłolubnych z dębem omszonym. Dalej na północy miejscami stosowany jako drzewo do obsadzania ulic i alei. Okres kwitnienia: Od maja do czerwca. Uwagi ogólne: Owoce brzęku są mniej inten-
sywnie ubarwione niż u jego najbliższych kre wniaków. Można je jeść na surowo, jednak z względu na zawartość kwasu parasorbinowe go nie powinno się spożywać ich w zbyt di źych ilościach. Brzęk jest jednym z niewiel gatunków w obrębie bardzo obszernego rc dzaju Sorbus, który zdaje się nie mieć skłor ności do tworzenia mieszańców. U wszystkie innych przedstawionych tu gatunków istniej mnóstwo częściowo dziedzicznie utrwalonyci mieszańców, które z kolei dały początek ra som geograficznym i w ten sposób wytworzył bardzo niejednolity kompleks form, które roz różniąc potrafią już tylko specjaliści.
178
Jarząb mączny (Sorbus aria m crantzJ
Różowate
Wygląd: Drzewo zrzucające liście na zimę, dorasta 6-12 m, z bardzo szeroką, płasko skle- pioną koroną zbudowaną dość nieregularnie. Pień dość prosty, z gałęziami nie pogiętymi, skierowanymi promieniście w górę. Gałęzie bardzo luźne i nieregularnie ułożone. Kora u młodszych i starszych drzew dość gła- dka, szaro-srebrzysta lub matowoszara, z wie- kiem jednak coraz bardziej spękana albo nie- co ztuszczona. Pędy mocne, początkowo deli- katnie, jedwabisto owłosione, z wierzchu cie- mniejsze niż od spodu. Pączki dość duże - około 2 cm długości - jajowate, tylko na szczycie owłosione, zielonkawe. Liście nie podzielone, o długości 6-12 cm i szerokości 5-7 cm, podłużno-owalne, u nasa- dy klinowate lub zaokrąglone, bardzo nieregu-
larnie piłkowane, nierówno podwójnie piłko- wane albo prawie wrębne. W czasie listnienia na wierzchu jedwabisto owłosione, lecz póź- niej nagie i intensywnie zielone; pod spodem zawsze pokryte gęstym, białym kutnerem. Kwiaty w luźnych, do 8 cm szerokich, płasko sklepionych podbaldachach. Poszczególne kwiaty o szerokości około 15 mm, rosną na szypułkach, są czysto białe lub lekko kremo- we.
Owoce jablkowate 10-15 mm długości, jajo- wato-kuliste, zwykle zabarwione jasnoczerwo- no.
Siedlisko: Jarząb mączny jest światlubną roś- liną drzewiastą, znoszącą jednak półcień. Do- brze rośnie na glebach umiarkowanie suchych i dość ciepłych.
Występowanie: Dziko rośnie wszędzie w za- chodniej Europie; można go spotkać w słone- cznych lasach i zaroślach. Tworzy bardzo licz- ne formy. Z powodu filcowato-wełnistego owłosienia liści (chwytają pył!) często bywa sadzony w miastach wzdłuż ulic lub przy szla- kach komunikacyjnych. Okres kwitnienia: Od maja do czerwca. Uwagi ogólne: Małe jabłkowate owoce jarząbu mącznego prawie nie są zbierane wczesną jesienią przez ptaki i wiewiórki - niewątpliwie z powodu jaskrawoczerwonej barwy. Pozosta- ją dlatego do późna na drzewie i często moż- na je zobaczyć nawet w zimie. Po pierwszych nocnych przymrozkach barwa zmienia się sto- pniowo na coraz ciemniejszą i w końcu prze- chodzi w lśniącą ciemną czerwień. Dopiero wtedy jabłuszka są zjadane przez różne ptaki wędrowne lub budzące się z zimowego snu wiewiórki. Pod względem ekologicznym takie rośliny drzewiaste tworzą grupę niezwykle ważną dla zimowego odżywiania mniejszych kręgowców. Owoce jarząbu mączystego są w stanie surowym lekko trujące z powodu zawartości kwasu parasorbinowego. Dawniej w okresach biedy zbierano je, suszono i prze- rabiano na mąkę (stąd nazwa!), której używa- no jako dodatku przy pieczeniu chleba. Przy ogrzewaniu kwas parasorbinowy w znacznym stopniu rozkłada się, dzięki czemu owoce mo- gą być w niewielkich ilościach spożywane.
180
_
Jarząb Szwedzki (Sorbus intermedia (ehrh.) persJ
Różowate
Wygląd: Drzewo zrzucające liście na zimę, osiągające średnio 12-15 m wysokości, często jednak występujące w postaci krzewu. Korona dość gęsto zwarta, w zarysie okrągławo-kulis- ta, niekiedy nawet szersza, niż wyższa, ale zawsze zbudowana dość regularnie. Pień stosunkowo krótki, z gęstymi gałęziami aż do dołu.
Gałęzie często rozwidlone i przeważnie wzno- szące się stromo, rzadko wyprostowane albo zwisające.
Kora również na starszych drzewach gładka i tylko w niewielu miejscach przerwana poje- dynczymi, szerokimi, łuszczącymi się spęka- niami, szara albo ciemnoszaro-purpurowa. Młode pędy filcowato-wełnisto owłosione, pod jesień jednak stają się gładsze i coraz bar- dziej nagie, początkowo szaroróżowe, później ciemnieją. Pączki około &-8 mm długości, owłosione, ciemnobrunatnawe. Liście skrętoległe, dość cienkie, o długości 6-12 cm, u nasady szerokoklinowate do za- okrąglonych, w zarysie podłużne, owalne do szerokoowalnych, z przodu tępe lub tylko nie- znacznie zaostrzone. Przednia część niewyra- źnie wrębna, ku nasadzie - często pierzasto- klapowane, z wierzchołkiem nieregularnie pił- kowanym. Na wierzchu w porze listnienia bły- szczące i ciemnozielone, od spodu - trwale szare, filcowate.
Kwiaty w płaskich, rozłożystych podbalda- chach, osiągających po rozkwitnięciu około 10 cm szerokości. Poszczególne kwiaty o szero- kości 1-2 cm mają po pięć czysto białych lub
182
kremowych, okrągłych płatków korony i liczne, zwykle różowe pręciki.
Owoce jablkowate, okrągławo-owalne, w cza- sie dojrzewania (od sierpnia) stopniowo prze- barwiają się z zielonych na szkarłatnoczer- wone, błyszczące, o długości około 1 cm i pra- wie takiej samej szerokości, a niekiedy nawet jeszcze większe.
Występowanie: Jarząb szwedzki został odkry- ty i występuje dziko w południowej Skandyna- wii, na Nizinie Północnoniemieckiej, a w Pol- sce na pobrzeżach. Z powodu dekoracyjnego wyglądu i powszechnie znanej odporności na I miejskie zanieczyszczenia gazowe stosowany jest coraz częściej do obsadzania ulic, placów i innych szlaków komunikacyjnych. Okres kwitnienia: Maj.
Uwagi ogólne: Jarząb szwedzki jest samorzut- nie powstałym i dziedzicznie utrwalonym mie- szańcem jarzębiny (Sorbus aucuparia; str. I 174) z jarząbem mącznym (Sorbus aria). Przy dokładnej obserwacji okazuje się, że właśnie cechy liści są pośrednie między obydwoma gatunkami rodzicielskimi. Od jarząbu mącz- nego pochodzi filcowato-wetniste owłosienie i zarys liścia, od jarzębiny - jeszcze rozpo- znawalna tendencja do pierzastości liścia. Su- I rowe owoce są lekko trujące, po ogrzaniu I jednak jadalne.
Silnie wyrażona skłonność do tworzenia mie- szańców jest bardzo typową cechą u wielu gatunków bogatego w formy rodzaju Sorbus. Konsekwencją tego jest tworzenie się coraz to nowych form, częściowo związanych z po-1 wstawaniem odmian geograficznych, co bar- dzo utrudnia opracowanie systematyczne. Gatunek pokrewny: Podobny z wyglądu jest górski jarząb Sorbus mougeotii, którego liście I dochodzą do 10 cm długości i, w przeciwieńst- I wie do jarząbu szwedzkiego, są regularnie I wrębne. Brzegi są wcięte obustronnie najwy- żej do 1/8 szerokości blaszki. Przypuszczalnie I jest to mieszaniec powstały z jarzębiny. Roz- i powszechniony w Alpach i Pirenejach. Prawie I nigdzie nie sadzony.
Owoce wielu gatunków jarząbów, w porze doj- I rzewania są jaskrawoczerwone i dlatego nie- I chętnie zjadane przez ptaki lub drobne ssaki I roślinożerne.
^
Różowate
183
Jabłoń dzika (Malus sylvestris Miller^
Różowa
Wygląd: Krzew lub mniejsze drzewo mające 5-10 m wysokości, z bardzo gęstą koroną o licznych silnie rozgałęzionych konarach na niskim, często pogiętym i pokręconym pniu. Gałęzie często z licznymi cierniami. Kora brunatna lub szarobrunatna, przeważnie już na młodszych drzewach silnie spękana i łuszcząca się.
Liście skrętoległe, w zarysie okrągławe lub raczej podłużno-eliptyczne mają 4-10 cm dłu- gości i do 5 cm szerokości, są u nasady szero- ko zaokrąglone albo klinowato zwężone, z przodu wąsko zaostrzone, na brzegu kar- bowane lub drobno piłkowane. Wierzch liści jest matowy i zielonkawy, spód jaśniejszy i przeważnie nagi lub tylko słabo owłosiony (w odróżnieniu od uprawnych odmian jabłoni). Ogonki liściowe o długości 2-3 centymetrów. Kwiaty szerokości 3-4 cm są czysto białe lub
nieco czerwonawo nabiegłe, szczególnie stronie zewnętrznej. Zalążnie u nasady zrc nięte między sobą.
Owoce jabłkowate małe, kuliste, mają tyl 2-4 cm grubości, są zielonożółte i często cze wonawo nabiegłe.
Siedlisko: Na glebach głębokich, zwykle w gotnych i żyznych.
Występowanie: W stanie dzikim występu wszędzie w Europie, ale nigdzie nie jest ba dzo częsta ani nie tworzy drzewostanóv Przeważnie trudna do odróżnienia od zdziczć łych jabłoni uprawnych, Okres kwitnienia: Od kwietnia do maja. Uwagi ogólne: Dzikie jabłka były spożywam już w czasach kultury budowli na palach, cze go dowodzą archeologiczne znaleziska pes tek. Jabłoń dzika jest przodkiem wielu ras jabłoni, uprawianych w różnych odmianach Licznym odmianom handlowym, które dawnie były znane i lubiane, dzisiaj grozi prawie zu- pełne wyginięcie. Zastępują je nowe nisko- pienne, wysokopienne odmiany. Stare odmia- ny spotkać jeszcze można tu i ówdzie w sta- rych sadach i chłopskich ogrodach. Gatunki pokrewne:
Jabłoń chińska (Malus spectabilisj ma kwiaty różowe, kuliste i często nawet pełne. Sadzona bywa przeważnie jako krzew ozdobny w przy- domowych ogródkach, na skwerach i zieleń- cach. Jabłoń kwiecista zwana też japońską (Malus floribunda) iwaca uwagę swoimi kwiatami - na zewnątrz silnie zabarwionymi na czerwono, a wewnątrz prawie białymi. Na- leży ona poza tym do najobficiej kwitnących jabłoni ozdobnych. Jej małe jabłuszka mają zaledwie wielkość czereśni i są niejadalne. Jabłoń purpurowa (Malus x purpurea( powsta- ła ze skrzyżowania różnych jabłoni ozdobnych i ma piękne, ciemnopurpurowe kwiaty. Spora- dycznie spotkać ją można w ogrodach i kolek- cjach ozdobnych, Dokładne oznaczenie gatun- ku u jabłoni ozdobnych jest bardzo trudne z powodu wielkiej obfitości znajdujących się w uprawie gatunków dodatkowo jeszcze spo- tęgowanej przez krzyżówki odmian handlo- wych. Nasz opis ograniczyliśmy do niewielu, zaledwie, najczęściej spotykanych form.
184
185
Grusza pospolita (Pyrus pyraster burgsd.,/
Różowate
Wygląd: Przeważnie mniejsze drzewo o wyso- kości 5-15 m, niekiedy dorastające do 20 met- rów. Korona także u starszych drzew stożko- wata i wydłużona, rzadziej okrągławo sklepio- na lub szeroka i rozłożysta. Pień zwykle nieco skrzywiony lub pochylony. Gałęzie stromo wzniesione albo szeroko od- stające, dość krótkie i obficie rozgałęzione. Kora ciemnobrunatno-czarniawa, delikatnie spękana łuszczy się wzdłuż i w poprzek. Pędy tylko z początku owłosione, później całkiem nagie i brunatnawe. Podłużne pączki mają około 5 mm długości i są brunatnawe. Starsze gałęzie przeważnie opatrzone krótkopędami przekształconymi w ciernie. Liście tylko na krótkopędach, dość cienkie, okrągławo-eliptyczne mają 3-7 cm długości i często są prawie tak samo szerokie. U nasa-
186
dy zaokrąglone albo sercowate, ząbkowane lub bardzo delikatnie piłkowane, z przodu kró- tko zaostrzone, na wierzchu lekko błyszczące, zywozielone. Ogonki liściowe mają długość 2-5 centymetrów.
Kwiaty rozwijają się równocześnie z listnie- niem i są zebrane w wielokwiatowe wierzcho- łki na krótkopędach. Pojedyncze kwiaty o sze- rokości do 4 cm mają czysto białe płatki koro- ny i bladozielone działki kielicha. Zalążnie nie są zrośnięte.
Owoc mniej więcej długości 2-3 cm i takiej samej grubości, dzbankowaty lub kulisty, bru- natnawożółty i brodawkowaty z powodu prze- tchlinek.
Występowanie: Gatunek spotykany tylko poje- dynczo w zaroślach lub świetlistych, ciepłych lasach liściastych, miejscami sadzony. Okres kwitnienia: Od kwietnia do maja. Uwagi ogólne: Dzika grusza jest jedną z form wyjściowych wielu odmian uprawnych, hodo- wanych w sadach. Były one znane i lubiane już w starożytności, a powstały z krzyżowania różnych dzikich gatunków, pochodzących z Bliskiego Wschodu. W sumie zarówno ze- staw odmian, jak pochodzenie od poszczegól- nych gatunków, są bardzo niejasne. Zdziczałe odmiany uprawne, podobnie jak u jabłoni, przyjmują już wkrótce cechy roślin wyjścio- wych tak, że nie zawsze można je odróżnić od rodzimej dzikiej gruszy. Grusza ta nazywana bywa również "gruszą drewnianą" - nazwa ta pochodzi od bardzo twardego miąższu owo- ców. Owoce nieco kruszeją dopiero bardzo późną jesienią (przeważnie po nadejściu mro- zów) i wabią wtedy ptasich smakoszy. W kla- sycznej łacinie grusza nazywa się pirus. Lin- neusz wybrał jednak inną, obecnie przyjętą pisownię.
187
Migdałowiec pospolity (Prunus dulcis d.a.webbJ
Różowate
Wygląd: Małe drzewo zrzucające liście na zi- mę, o wysokości 4-8 metrów. Korona dość luźna, ze stosunkowo nielicznymi, skośnie wzniesionymi, prostymi gałęziami, które roz- dzielają się widlasto pod dużym kątem. Kora brunatnawoszara lub ciemnobru- natno-czarna, głęboko bruzdowana, popękana i podzielona na mniejsze i większe płytki. Pędy dość proste i gładkie, później (przynaj- mniej u roślin dzikich) często opatrzone krót- kopędami, przekształconymi w ciernie. Liście przynajmniej dwa razy tak długie, jak szerokie mają 4-12 cm długości, są podłużne, owalne lub lancetowate, z długim, smukłym wierzchołkiem. Na brzegach bardzo delikatnie ząbkowane lub piłkowane, u nasady lub w ca- łej dolnej połowie liścia - z charakterystycz- nym fałdem podłużnym w kształcie litery V, poza tym gładkie i nieowłosione. /O/a/yukazują się na długo przed listnieniem, pojedynczo lub po dwa na dość krótkich szy- pułkach. Są dość duże - w pełni rozwinięte mają 3-5 cm szerokości. Płatki korony rzadko są czysto białe, przeważnie intensywnie różo- woczerwonawe. Działki kielicha prawie tak długie, jak płatki korony. Pestkowiec mniej więcej o długości 3-4 cm, jest podłużnie jajowaty, dość suchy, gęsto owłosiony i zielonkawy. Występowanie: Pierwotnie tylko na Bliskim Wschodzie, jednak wszędzie w obszarze śród- ziemnomorskim od dawna uprawiany. Okres kwitnienia: Od lutego do kwietnia. Gatunki podobne:
Prunus subhirtelia ma kwiaty w pęczkach, z głęboko wyciętymi płatkami korony. Chętnie bywa sadzona w licznych odmianach jako drzewo ozdobne. Podobna do niej jest wiśnia tybetańska (Prunus serrula), lecz ma gładką jak lustro, błyszczącą, mahoniowo-brunatną korę, która odpada wąskimi poprzecznymi pa- smami. U wiśni yedoeńskiej (Prunus x yedoen- sis) pędy są początkowo owłosione; żywozie- lone liście są również owłosione przy nerwach i ogonku liściowym. Jesienne ubarwienie zło- tożółte i ceglastoczerwone, a kwiaty różowe lub czysto białe. Często sadzona w parkach i ogrodach jako drzewo ozdobne, wysoko ce- nione z powodu wczesnej pory kwitnienia.
188
Owoce
189
Czereśnia (Prunus avium l.)
Różowate
Wygląd: Drzewo zrzucające liście na zimę, osiągające wysokość około 30 metrów. Koro- na bardzo regularna stożkowata, u młodszych drzew zakończona smukłym wierzchołkiem, u starszych okazów bardziej kolumnowa, ale zawsze dość równomiernie sklepiona. Płoń częsta bardzo gruby. Kora czerwonawo-brunatnoszara, lekko błysz- cząca, odziela się wąskimi lub szerszymi po- przecznymi wstęgami, z wyraźnie poprzecz- nym deseniem przetchlinek. Pędy mocne, czerwonawo-brunatne, gładkie. Pączki jajowa- te, zaostrzone, błyszczące czerwonobrunatne, przylegające.
Liście skrętoległe, odwrotnie jajowate do po- dłużnych, owalnych, z wysmukłym, jakby na- sadzonym wierzchołkiem. Mają 715 cm dłu-
190
gości i 4-8 cm szerokości, nieregularnie pił- kowane brzegi z ząbkami skierowanymi ku przodowi. Na wierzchu gładkie i ciemnozielo- ne, od spodu jaśniejsze i lekko błyszczące, w pachwinach z małymi pęczkami włosków większych nerwów . Ogonki liściowe o długo- ści 2-4 cm, tuż poniżej blaszki opatrzone są wyraźnymi, zwykle czerwono zabarwionymi gruczołami miodnikowymi. Kwiaty na długich szypułkach, zebrane po kil- ka w podbaldachach, rozwijają się na krótko przed listnieniem.
Pestkowce kuliste, ciemnoczerwone, rzadko także żółtawe.
Siedlisko: Czereśnia lubi gleby głębokie, świe- że i żyzne.
Występowanie: W Europie szeroko rozpowsze- chniona w zaroślach, lasach i mieszanych za- krzewieniach. Niełatwa do odróżnienia od zdziczałych czereśni ogrodowych. Okres kwitnienia: Od kwietnia do maja. Uwagi ogólne: Dzika czereśnia jest formą wyj- ściową uprawianej w licznych odmianach sło- dkiej czereśni. Odmiany wywodzące się od dzikiej, "ptasiej" czereśni, można podzielić na dwa kręgi form. Czereśnie właściwe (Prunus avium var. duracina) mają bardzo duże, za- zwyczaj czarne lub czerwone owoce, z jędr- nym miąższem. Z tej grupy są znane tylko nieliczne jasne odmiany. Trześnie (Prunus avium var. Juliana) obejmują odmiany z mięk- kim, bardzo soczystym miąższem owocu o ciemnym czarno-czerwonym albo jasnoczer- wono-żółtawym zabarwieniu. Gatunki pokrewne:
Wiśnia sachalińska (Prunus sargentiij ma bły- szczącą purpurowobrunatną korę z poprzecz- nymi szeregami przetchlinek. Kwiaty są różo- woczerwonawe. Często sadzona w parkach i ogrodach jako drzewo ozdobne. Jeszcze czę- ściej, ze względu na urodę kwiatów, jest sto- sowana japońska wiśnia piłkowana (Prunus serrulata). U tego drzewa liście są wąskoowal- ne, a kwiaty zebrane w bardzo liczne, kiś- ciowate podbaldachy. Owoce dzikiej czereśni mogą mieć rozliczne zastosowania, przeważ- nie jednak nie jest łatwo doczekać się doj- rzałych owoców - uprzedzając w zbiorze czuj- ne ptaki.
Wiśnia pospolita (Prunus cerasus l.)
Różowate
Wygląd: Mniejsze drzewo lub rozrośnięty krzew osiągający do 6-8 m wysokości, z bar- dzo szeroką, luźną, nieco nieregularnie wy- kształconą koroną na niskim pniu, który tuż nad ziemią dzieli się na liczne gałęzie, mniej więcej jednakowej grubości. Kora brunatnoczerwonawa, nieco błyszcząca. Pędy gładkie, nagie, dość cienkie i szeroko odstające, często zwisające. Liście o długości 3-8 cm i szerokości 2-5 cm, są jajowate lub eliptyczne, z nieznacznie tylko oddzielonym wierzchołkiem, u nasady klino- wato zwężone, na brzegach delikatnie piłko- wane lub ząbkowane. W dotyku nieco skórzas- te, na wierzchu błyszczące i gładkie, pod spo- dem jaśniejsze i tylko na nerwach lekko owło- sione. Ogonek liściowy o długości 1-3 cm, z zaznaczonymi gruczołami miodnikowymi.
Kwiaty rozwijają się równocześnie z listnie- niem. Poszczególne kwiaty na dwu- lub cztero centymetrowych szypułkach, zebrane są po dwa do sześciu w luźne podbaldachy. Płatki korony czysto białe, prawie okrągłe (do 1,5 cm długości), a działki kielicha purpurowo-zielon- kawe.
Owoc-pestkowiec (około 15 mm grubości), jest okrągławy, gładki, jaskrawoczerwonej barwy. Występowanie: Pierwotnie tylko w południo- wo-wschodniej Azji, w Europie uprawiana w wielu odmianach i miejscami zdziczała. Ja- ko roślina ozdobna jest w porównaniu z in- nymi przedstawicielami tego samego rodzaju mało atrakcyjna i dlatego prawie nie bywa sadzona w parkach i ogrodach. Okres kwitnienia: Od kwietnia do maja. Uwagi ogólne: Wiśnie są uprawiane od dawna. Dokładna historia ich rozpowszechniania się w obszarze śródziemnomorskim i w bardziej północnych rejonach Europy daje się tylko częściowo odtworzyć na podstawie znalezisk archeologicznych. Regionalnie uprawiane były i są bardzo różne odmiany. Do najbardziej znanych należy wiśnia czarna (Prunus cera- sus var. austera), niewielkie drzewo wysoko- ści 5-9 m, z małymi, czarno-czerwonymi owo- cami, zawierającymi silnie farbujący sok i kuli- ste pestki. Szkliwki (Prunus cerasus var. cap- roniana) są nieco wyższe, mają jaśniejsze pestkowce z nie farbującym sokiem i nieco podłużnymi pestkami. Bardzo starą odmianą jest wiśnia krzewiasta (Prunus cerasus var. frutescens), którą dziś spotyka się już tylko w ogródkach albo w górach. Owoce mają jajo- wate pestki i są dość jasno zabarwione. Na wspomnienie zasługuje jeszcze wiśnia kwaś- na (Prunus cerasus var. marasca), która ma bardzo małe kwiatostany oraz małe czar- no-czerwone, gorzkie owoce, z których spo- rządza się słynny likier maraschino. Spokrew- niona z dotychczas omówionymi wiśniami jest wiśnia wonna (Prunus maha/eb), występująca w ciepłych zaroślach naskalnych. Małe białe kwiaty są zebrane w podbaldachy i umiesz- czone na szypułkach. Zarówno czarne owoce, jak i pestki są wyraźnie podłużne. Gatunek ten uważany jest za wskaźnik klimatu korzystne- go, dla uprawy winorośli.
192
193
Czeremcha zwyczajna (Prunus padus g
Wygląd: Drzewo liściaste zrzucające liście na zimę (rzadko krzew), osiągające 10 do 17 m wysokości, ze stożkowatą, dość smukłą koro- ną, która z czasem staje się coraz bardziej kolumnowa i sklepiona. Pień przeważnie dość prosty i smukły. Gałęzie wznoszą się łukowato, nie są masyw- ne, za to z licznymi bocznymi, luźno rozsta- wionymi gałązkami.
Kora gładka, bardzo ciemna - brunatnoszara lub prawie czarna - przy rozcieraniu wydziela dość nieprzyjemny zapach. Pędy również gła- dkie, błyszczące i brunatne, pączki bardzo smukłe i spiczaste, przylegające do gałązek. Liście skrętoległe, odwrotnie jajowate, elipty- czne lub podłużne, z krótkim ale smukłym wierzchołkiem, u nasady zwykle okrągławe, czasem sercowato wcięte, o długości 5-9 cm i szerokości 3-7 cm, na brzegach delikatnie piłkowane, z wierzchu matowe i ciemnozielo- ne, a od spodu jaśniejsze. Ogonki liściowe długości około 2 cm, mają jeden lub dwa zielonkawe gruczoły miodnikowe. Kwiaty, w przeciwieństwie do innych przed- stawicieli rodzaju Prunus, skupione są zwykle po 20-40 w wiszących lub łukowato opadają- cych gronach o długości 7-12 centymetrów. Poszczególne kwiaty mają około 1,8 cm szero- kości. Płatki korony są czysto białe, na brze- gach delikatnie ząbkowane. Owoce-pestkowce kuliste lub nieco podłużne, o grubości około 7 mm, są czarne, trochę błyszczące, o lekko gorzkim smaku. Siedlisko: Występuje szczególnie chętnie na głębokich, bardzo żyznych i dobrze nawod- nionych glebach.
Występowanie: W Europie i Azji Mniejszej sze- roko rozpowszechniona w lasach łęgowych i innych zbiornikach liściastych. Coraz częś- ciej także sadzona jako roślina ozdobna lub jako drzewo uliczne. Okres kwitnienia: Od kwietnia do maja. Gatunek pokrewny: Pochodząca z Ameryki Północnej czeremcha amerykańska (Prunus serotina) ma błyszczące, ciemnozielone, nie- co skórzaste liście i kwitnie dopiero na przeło- mie maja i czerwca. Często sadzona jako drzewo ozdobne. Małe, lekko błyszczące pest- kowce mają niewiele miąższu owocowego.
194
Różowate
Wfrtff
* --i^j
195
riL.
Śliwa domowa (Prunus domestica l.)
Różowate
Wygląd: Drzewo zrzucające liście na zimę, o wysokości przeważnie 10-15 m, z nieregula- rną, sklepioną, często jednak dość luźną koro- ną na prostym, smukłym pniu. Większe gałęzie dość proste i daleko odstają- ce. Pędy i młodsze gałązki tylko z początku trochę owłosione, poza tym gładkie, brunatno- czerwone, sporadycznie - z krótkopędami, przekształconymi w ciernie. Kora początkowo gładka, później wzdłuż i w poprzek podzielona bruzdami, ciemna, brunatnoszara.
Liście skrętoległe lub w pęczkach na krótko- pędach, o długości 3-8 cm i szerokości 2- -5 cm, odwrotnie jajowate lub eliptyczne, dość cienkie, na brzegach delikatnie karbowane lub piłkowane. Tuż po rozwinięciu są z obu stron delikatnie owłosione, później już tylko od spo- du krótko owłosione albo matowo aksamitne. U nasady zaokrąglone albo klinowato zwężo- ne, z przodu krótko lub niewyraźnie zaost- rzone. Ogonek liściowy około 15 mm długości. Kwiaty są zazwyczaj zebrane po dwa-trzy na krótkich szypułkach i rozwijają się równocześ- nie z listnieniem lub na krótko przedtem. Kwiaty mają 1,5-4,0 cm szerokości. Płatki ko- rony są białe, z w przodu nieregularne lub delikatnie ząbkowane.
Owoce-pestkowce kulisto-podłużne, o długości 2-7 cm, w stanie dojrzałym różnie zabarwione zależnie od odmiany.
Występowanie: Pochodzenie śliwy nie jest do- kładnie znane. Prawdopodobnie gatunek po- wstały w wyniku licznych krzyżówek. Od daw- na śliwa jest uprawiana i do dzisiaj wyhodo- wano bardzo liczne odmiany. Zdarza się, że zdziczała rośnie w lasach. Okres kwitnienia: Od marca do kwietnia. Gatunki pokrewne:
Śliwa tarnina (Prunus spinosaj jest przypusz- czalnie blisko spokrewniona z omawianym ga- tunkiem. To małe drzewo lub (częściej) krzew o wysokości około 6-8 metrów ma szeroko rozpostarte gałęzie, gęsto obsadzone ciernia- mi, powstałymi z krótkopędów. Kwiaty rozwi- jają się wczesną wiosną, przed listnieniem. Bardzo częsta w zakrzewieniach śródpolnych. Niebiesko oszronione owoce tarniny mogą być zbierane po pierwszym silnym przymrozku.
196
197
Brzoskwinia właściwa (Prunus persica Wygląd: Małe drzewo zrzucające liście na zi- mę, z dość niską, ale szeroką, rozłożystą ko- roną, często wyrasta jako mały krzew z krót- kim pniem, dzielącym się tuż nad ziemią na liczne gałęzie jednakowej grubości. Osiąga wysokość od 3 do 6 metrów. Pędy dość proste, gładkie, po stronie "słonecznej" czerwonawo- brunatne, poza tym przeważnie zielone lub brunatnawozielone.
Kora początkowo gładka, szarobrunatna, póź- niej jednak coraz gęściej pokryta delikatnymi bruzdami i spękaniami. Liście o długości 5-15 cm, a szerokości tylko 2-4 cm - bardzo wąskie, lancetowate, najszer- sze w środku lub nieco powyżej środka. Brze- gi delikatnie piłkowane, powierzchnia blaszki przeważnie gładka, sporadycznie jednak po- marszczona albo, jeśli drzewo choruje, silnie kędzierzawa. Ogonki liściowe mają około 1,5 cm długości i są pokryte gruczołami. Kwiaty zebrane zwyczajnie po dwa lub poje- dyncze mają 2,0-3,5 cm szerokości i są w pe- łni rozwinięte już przed pojawieniem się liści. Płatki korony białawe, różowe albo nawet czerwonawe, z zewnątrz i wewnątrz tej samej barwy.
Owoce-pestkowce zależnie od odmiany mają od 4 do 8 cm grubości, są kulisto-okrągławe, prawie nie wydłużone, mocno aksamitnie owłosione, bladozielonkawe, żółte albo czer- wonawe. Pestki głęboko bruzdkowane z wyra- źnymi dołkami.
Występowanie: Dokładne pochodzenie brzosk- wini nie jest pewne. Przyjmuje się jednak, że forma dzika pochodzi z Chin albo z zachodniej części Azji Centralnej. Od dawien dawna drze- wo to jest uprawiane, a dziś sadzone szcze- gólnie często w obszarze śródziemnomorskim na rozległych plantacjach. Różne odmiany mogą być hodowane również w sadach Euro- py Środkowej.
Okres kwitnienia: Od marca do maja. Uwagi ogólne: Bardzo obszerny rodzaj Pru- nus, w którym botanicznie są połączone wszy- stkie gatunki pestkowców, bywa ostatnio dzie- lony na różne rodzaje. Zgodnie z tymi po- działami należałoby określać brzoskwinię jako Persica vulgaris.
198
199
Morela zwyczajna (Prunus armeniaca l.)
Różowate
Wygląd: Wysoki krzew lub mniejsze drzewo dorastające 6-10 metrów. Korona dość niere- gularna, okrągtawa, raczej szersza niż wy- ższa, ze skośnie odstającymi, prostymi gałę- ziami, przeważnie wyrastającymi już bardzo nisko nad ziemią.
Kora brunatnoszara lub jednolicie szara, po- czątkowo gładka, później coraz bardziej spę- kana i bruzdkowana, nie łuszczy się ani nie odpada. Pędy nieco zgięte lub skręcone, dale- ko odstające, gładkie, brunatno-czerwonawe. Liście skrętoległe, długoogonkowe, bardzo szerokie, owalne lub prawie okrągławe, z przodu wyraźnie, ale bardzo krótko zaost- rzone, u nasady okrągławe lub sercowato wcięte. Mają od 5 do 10 cm długości i są prawie tak samo szerokie, co wyraźnie od- różnia morelę od pozostałych gatunków pest- kowców tego rodzaju. Obie strony liścia są
nagie i matowozielone, z tym, że pod spodem nieco jaśniejsze.
Kwiaty wyrastają pojedynczo, rzadziej po dwa, na krótkich szypułkach lub prawie sie- dzące. Ukazują się na krótko przed listnieniem albo równo z nim. Są białe lub bladoróżowe, korona ma dzwonkowaty kształt, a czerwona- wobrunatny kielich jest nieco od niej krótszy. Owoce-pestkowce o grubości 4-8 cm są kulis- te, delikatnie aksamitnie owłosione, żółtawe lub mocno żółte. Pestka stosunkowo duża, gła- dka, dobrze odchodząca od miąższu owocu. Występowanie: Obszar pochodzenia tego drzewa leży w Azji Centralnej i w Chinach. Uprawiana od wieków morela jest dziś repre- zentowana przez liczne odmiany uprawne w wielu częściach obszaru śródziemnomors- kiego. Morela może być uprawiana także w północnej części Europy Środkowej, Tutaj jednak nie mogła się zadomowić, toteż nie dziczeje i spotkać ją można tyko w sadach. Okres kwitnienia: Ód marca do kwietnia. Uwagi ogólne: Niemiecka nazwa brzoskwini "Aprikose" wywodzi się od łacińskiego słowa praecox co oznacza wczesny, względnie wcześnie dojrzewający. Ponieważ w obszarze śródziemnomorskim kwitnienie moreli zaczy- na się kilka tygodni wcześniej, niż w Europie Środkowej, zatem wcześnie dojrzewające od- miany mogły być zbierane już wczesnym la- tem. Około I wieku morela przywędrowała z Azji Centralnej przez Turkiestan, Iran i Ar- menię do obszaru śródziemnomorskiego i wkrótce stała się tam bardzo popularna. Arabowie doprowadzili do szerszego rozprze- strzenienia się tego drzewa. Dziś morela wy- stępuje prawie we wszystkich tych regionach, gdzie uprawia się winorośl. Rodzaj Prunus w obrębie Różowatych jest reprezentowany przez bardzo wiele, często różniących się zna- cznie gatunków. Dlatego został podzielony na kilka mniejszych rodzajów. Zgodnie z tym po- działem morelę określa się także jako Arme- niaca vulgaris.
Jak u wszystkich gatunków pestkowców, także u moreli istnieje wielka różnorodność odmian, w których rozeznać się może tylko fachowiec.
200
Różowate
ar
^
n
Miszpelnik japoński (Eriobotrya japonica lindl.)
Różowate
Wygląd: Zielony krzew lub mniejsze drzewo o wysokości około 5-7 m, rzadko wyższe. Ko- rona wykształcona dość nieregularnie i prze- ważnie luźna.
Gałęzie ukośnie wzniesione lub skierowane prosto w górę, w górnej części korony również zwisające lub odstające w bok, w sumie robią wrażenie niejednolicie ułożonych. Pędy i mło- dsze gałązki gęsto, wełniście i aksamitnie owłosione na biało, starsze gałęzie już tylko lekko owłosione lub nagie. Liście skrętoległe, na dość krótkich ogonkach lub prawie siedzące, niepodzielone, podłużne, owalne lub odwrotnie jajowate, na obu koń- cach zwężone, a z przodu wyciągnięte w kró- tki wierzchołek. W dotyku wydają się mocne i sztywne, z wyraźnie zaznaczonymi, łukowato przebiegającymi nerwami, szczególnie wyraź- nie występującymi na stronie dolnej. Liście mają 15-25 cm długości, na wierzchu są ciem- nozielone i lekko błyszczące, od spodu gęsto owłosione brunatnym lub czerwonawym kut- nerem.
Kwiaty w wyprostowanych wiechach na koń- cach pędów. Gałązki wiechy, tak samo jak pędy, silnie filcowato lub wełniście owłosione. Kwiaty białe, po rozwinięciu mają około 1- -2 cm szerokości. Płatki korony czysto białe lub kremowe, jak u wszystkich Różowatych - w liczbie pięciu. Wewnątrz dwie lub trzy szyjki słupka i mniej więcej 20-40 pręcików
202
z żółtawoczerwonawymi pylnikami. Kielich ma pięć działek owłosionych z zewnątrz. Owoce podobne do jabłka, z pozostającymi resztkami działek kielicha, są eliptyczne lub podłużne, żółtawe do pomarańczowożółtych, mięsiste, o bardzo przyjemnym słodkawym smaku. Zawierają dwa duże, pestkowate na- siona wielkości orzecha laskowego. Występowanie: Miszpelnik pochodzi z Azji I Wschodniej (Chiny i Japonia). Na początku ubiegłego stulecia został wprowadzony na ob- szarze śródziemnomorskim i początkowo był tam sadzony jako drzewo ozdobne. Ze wzglę- du na smaczne owoce, gatunek ten obecnie i jest uprawiany na plantacjach, zwłaszcza we Włoszech.
Okres kwitnienia: Od września do listopada. Uwagi ogólne: Jesienna pora kwitnienia jest, jak na drzewo owocowe z rodziny różowatych, I zupełnie niezwykła. Konsekwencją tego jest, I pojawianie się dojrzałych owoców już bardzo I wczesną wiosną. Na początku maja można je widzieć we Włoszech na targach owocowych, gdzie są sprzedawane pod nazwą mespoii. Z powodu ich stosunkowo ograniczonej trwa- łości, nie bardzo nadają się do eksportu i dla- tego rzadko pojawiają się w Europie Środ- kowej. Soczysty, żółtawy miąższ owocu roz- wija się, jak u wszystkich właściwych owoców jabłkowatych, nie z owocolistkow, tylko z dna kwiatowego.
203
*r
Akacja srebrzysta (Acacia deaibata link.;
Czutkowate
Wygląd: Wiecznie zielone drzewo liściaste o wysokości 10-12 m, z szeroką, stożkowatą, najczęściej wyglądającą trochę nieregularnie koroną, która szczególnie u starszych okazów wydaje się jakby podzielona na poszczególne korony częściowe.
Gałęzie stosunkowo długie i wiotkie, z począt- ku wznoszą się, później zaginają w dół. Kora u młodych drzew jasna, niebieskawozie- lona i dość gładka, dopiero z wiekiem coraz bardziej szara, a nawet czarniawa i wtedy z głębokimi, podłużnymi rysami i bruzdami. Pędy jaskrawo zielonkawe lub białawo-zielo- ne, z gęstym, bardzo delikatnym wełnistym owłosieniem.
Liście bardzo duże, długości 10-15 cm i szero- kości około 5 cm, skrętoległe, podwójnie-, nie- kiedy także potrójniepierzaste. Po każdej stro- nie osi liścia znajduje się 10-12 listków pierw- szego rzędu, z których każdy ma mniej więcej po 20-30 małych listeczków. Listeczki o długo- ści około 3 mm są równowąskie, krótko zaost- rzone, obustronnie (jak i ich osie) delikatnie, srebrzysto owłosione (cecha dająca nazwę), przez co wydają się jasne - żółtozielone do niebieskawych.
Kwiaty (w przeciwieństwie do blisko spokrew- nionych Motylkowatych) promieniste i bardzo małe, z licznymi pręcikami, jasnożółte do zło- tożółtych, licznie zebrane w małych, kulistych kwiatostanach szerokości 3-5 mm, które z ko- lei tworzą wielkie kwiatostany złożone, stoją-
204
ce na końcach pędów lub w pachwinach liści. Cały kwiatostan jest zbudowany groniasto al- bo wiechowato.
Występowanie: Pierwotnie tylko w południo- wo-wschodniej Australii oraz na Tasmanii (w obszarze pochodzenia osiąga wysokość około 30 metrów). Szczególnie często sadzona w ob- szarze śródziemnomorskim jako drzewo ozdo- bne w parkach lub przy promenadach. W Eu- ropie Środkowej można ją spotkać tylko w szklarniach ogrodów botanicznych, ponie- waż gatunek ten nie wytrzymałby zimowych mrozów. Okazałe skupienia tego drzewa wy- stępują także w południowej Anglii. Okres kwitnienia: Od stycznia do lutego. Uwagi ogólne: Akacja srebrzysta jest tylko jednym z licznych gatunków akacji o rozmie- szczeniu przeważnie zwrotnikowo-podzwrotni- kowym, które w obszarze śródziemnomorskim są bardzo chętnie sadzone jako drzewa ozdo- bne. Zwracające uwagę żółte kwiatostany ofe- rowane są zimą w kwiaciarniach pod niezupe- łnie poprawną botanicznie nazwą mimozy. Kwiatostany akacji jako szczególnie wczesne kwiaty ozdobne zobaczyć można prawie za- wsze w dekoracjach festynów i pochodów kar- nawałowych.
Jako rośliny zwrotnikowe, które często wystę- pują w bardzo suchych rejonach, akacje roz- winęły pewne oryginalne przystosowanie: nie wytwarzają one delikatnie pierzasto podzielo- nych liści, tylko przekształcają po prostu ogonki i osie liściowe w szerokie liście pozor- ne (= phyllodia), jak to widać na fotografii na str. 205 (na dole).
Czutkowate (Mimosaceae) tworzą razem z Brezylkowatymi (Caesalpiniaceae/Cerato- niaceae) i Motylkowatymi (Fabaceaej grupę, której wspólną cechą jest swoista postać owo- cu (strąk) i która bywa ujmowana w randze rodziny jako Strączkowe (Leguminosaej. Trzy wymienione grupy roślin otrzymują w tym uję- ciu rangę podrodzin. W botanicznych kompen- diach i encyklopediach są jednak czasem trak- towane jako samodzielne rodziny.
Owoce
l^kf
L#?
n_
Strączkowe
nr ^
^^^^wUF* j*^-
Ł^T.-;
^L"\j.' ^ Ś
wkr:'M
205
Szarańczyn strąkowy, chleb świętojański (Ceratonia sillgua g Brezylkowate
Wygląd: Drzewo zrzucające liście na zimę, o wysokości do 10 m, przeważnie jednak wy- raźnie mniejsze; w zaroślach lub nasadze- niach prawie nigdy nie przekracza 5 metrów. Korona bardzo gęsta, kulista lub kopulasto sklepiona, bardzo gęsto ulistniona i dlatego zawsze dość cienista.
Pień zwykle już nisko nad ziemią podzielony na liczne, mniej więcej jednakowo grube i stromo wznoszące się gałęzie; czasem drze- wo ma wiele pni.
Gałęzie stosunkowo krótkie, rzadko zwisające, wyprostowane w górę lub trochę odstające. Kora także na starszych okazach gładka lub tylko nieznacznie bruzdkowana, brunatnawo- szara. Pędy grubawe, brunatne, nie zwracają- ce uwagi kształtem.
Liście skrętoległe, parzystopierzaste, po obu stronach osi liścia z 2-5 listkami, które są
odwrotnie jajowate lub okrągławe, krótko- ogonkowe, z przodu niekiedy wycięte, 3-7 cm długości i 2-4 cm szerokości, w dotyku dość mocne i sztywne, na wierzchu błyszczące i ciemnozielone.
Kwiaty jednopłciowe (albo obupłciowe), drze- wo jedno- albo dwupienne. Poszczególne kwiaty niepozorne; kwiaty męskie tylko z pię- cioma pręcikami, żeńskie - z zielonkawą zalą- żnią na trzoneczku, w groniastych kwiatosta- nach dochodzących do około 15 cm długości. Owocem jest strąk o szerokości 2-3 cm i dłu- gości 10-20 cm, w stanie dojrzałym przybiera- jącym barwę czekoladową lub brunatną. Miąższ owocu początkowo miękki i bardzo słodki, później twardnieje. Owoce widzi się na drzewie przez cały rok; zawiązują się przede wszystkim na starszych drzewach. Występowanie: Małe drzewo lub krzew, dziko rosnące w obszarze śródziemnomorskim, ze względu na swoje strąki często sadzone także w ogrodach i na tarasach. Okres kwitnienia: Od sierpnia do listopada. Uwagi ogólne: Swoimi ciemnozielonymi, bły- szczącymi liśćmi chleb świętojański wyróżnia się w krajobrazie śródziemnomorskim o su- chym lecie jako element ożywiający i już z da- leka odróżnić go można od podobnych z po- kroju szarozielonych oliwek. Długie, czekola- dowe strąki (to właśnie chleb świętojański) nadają się do jedzenia. Często używane są także jako pasza dla bydła, a szczególnie chę- tnie zjadane są przez konie. W strąkach znaj- dują się liczne płaskie, błyszczące, brunatne nasiona. W rejonie śródziemnomorskim były one dawniej używane w handlu jako odważniki i stanowiły jednostkę wagi zwaną "karatem" (dziś inaczej zdefiniowaną), która służyła szczególnie do ważenia metali i kamieni szla- chetnych. Osobliwe są kwiaty chleba święto- jańskiego, którym brak płatków korony. Dlate- go ten gatunek, przede wszystkim na podsta- wie owoców i kształtu liści, uznano za pokrew- ny Strączkowym (Leguminosaej, które dzielą się na trzy rodziny względnie podrodziny. Ró- żnią się one w istocie tylko budową kwiatu. Czułkowate mają kwiaty promieniste, u Bre- zylkowatych wewnętrzny płatek korony znaj- duje się zawsze na górze.
206
Kwiaty 2
Owoce
207
JudasZOWieC południowy (Cercis siliguastrum l.)
Brezylkowate
Wygląd: Zrzucające liście na zimę drzewo lub duży krzew dorastający około 10 m, z bardzo rozłożystą, szeroką, płasko sklepioną koroną - wygląda ona dość nieregularnie, przeważnie jest nawet silnie jednostronnie przewieszona. Gałęzie niezbyt silne, odstające lub podnoszą- ce się łukowato.
Kora na młodszych gałązkach lekko czerwo- nawobrunatna, na większych gałęziach i na pniu znacznie ciemniejsza do prawie czarnej, podzielona na regularne, małe, prostokąt- ne płytki. Pędy ciemnobrunatno-czerwonawe, miejscami punktowane przetchlinkami. Pącz- ki czerwonawe, bardzo wąskie, zaostrzone, przylegające mają tylko około 4 mm długości. Liście zawsze skrętoległe, w zarysie prawie okrągłe, u nasady sercowato wcięte, na brzegu z niewyraźnymi lub bardzo płytkimi wrębami albo nawet całobrzegie. Długość i szerokość
około 10 cm, dłoniasty układ większych ner- wów. Długoogonkowe, na wierzchu matowe, zielone lub ciemnozielone, od spodu jaśniej- sze, nagie, często wydają się jakby niebies- kawozielone, na brzegu gładkie i niechrząst- kowate.
Kwiaty z brunatnym, regularnym pięciodział- kowym kielichem, Rozowoczerwona korona kwiatowa ma 1-2 cm długości i zbudowana jest podobnie jak kwiat Motylkowatych, jednak trzy górne płatki są wyraźnie węższe od obydwu dolnych. Kwiaty skupione po 3-8 w małych pęczkach wyrastają przede wszystkim na moc- niejszych gałęziach na długo przed listnieniem. Owocem jest strąk długości 5-9 cm, w porze dojrzewania brunatnawo-czerwonawy, często również karminowoczerwony, wybiegający w smukły, wąski wierzchołek. Występowanie: Gatunek występuje dziko prze- de wszystkim we wschodniej części obszaru śródziemnomorskiego, jest również często sa- dzony jako drzewo ozdobne. Prawie we wszyst- kich parkach i większych ogrodach można go spotkać w postaci drzewa. Okres kwitnienia: Od marca do kwietnia. Uwagi ogólne: Omawiany gatunek, o wschod- nio-śródziemnomorskim i orientalnym pocho- dzeniu, został już przed wiekami wprowadzony do zachodniej części rejonu Morza Śródziem- nego i w południowej Francji nazwany "drze- wem z Judei", z czego powstała z czasem nazwa "drzewo judaszowe". Poza tym znana jest legenda, według której Judasz miał się po zdradzeniu Jezusa na takim właśnie drzewie powiesić. Oryginalne i zwracające uwagę są ładne i bardzo licznie pojawiające się na wios- nę kwiaty, które wyrastają zwłaszcza na star- szych częściach drzewa lub zgoła na pniu. Ten stosunkowo rzadki przypadek określany jest w botanice jako "kaulifloria" = "kwitnienie na pniu". W tych częściach Europy Środkowej, gdzie panuje łagodniejszy klimat gatunek ten przetrzymuje zimę. Charakterystyczną cechą Brezylkowatych jest tak zwany wstępujący układ płatków korony. Z pięciu płatków korony, wewnętrzny znajduje się przy normalnym poło- żeniu kwiatu zawsze na górze. U Motylkowa- tych najwyższy płatek korony jest zawsze naj- bardziej zewnętrzny.
208
Młode owoce
Dojrzale owo
209
Glediczja trójciemiowa (Gleditsia triacanthos l.)
Brezylkowate
Wygląd: Zrzucające liście na zimę, bardzo wysokie drzewo liściaste, osiągające wzrost do 40 metrów, z koroną zwykle wąską, ku górze rozszerzoną się i nieco sklepioną. Gałęzie stosunkowo cienkie, skośnie wzno- szące się i wyprostowane, rzadziej zwisające. Kora ciemna szarobrunatna lub purpurowocze- rwona, z początku gładka, później podzielona na wąskie, płaskie płytki, którym towarzyszą skręcone, płytkie, łuskowate żebra i bruzdy. Szczególnie u starszych drzew zwracają uwa- gę pęczki bardzo sztywnych (do około 20 cm długości), rozgałęzionych cierni, zgrupowanych przeważnie po trzy (cecha dająca nazwę: tria- canthos = trójciernisty). Pęd cienki, rozciąg- nięty, z trzema cierniami przy każdym pączku.
Liście skrętoległe, pojedynczo- lub (częściej] podwójniepierzaste. Pojedynczopierzaste liś- cie mają 20-30 listków, podwójniepierzaste
- 8-12 pierzastych odcinków drugiego rzędu, a te z kolei - po 20-30 listków długości okołc 2 cm, podłużnie lancetowatych, zaostrzonych, w przedniej części lekko karbowanych, błysz- czących i jasnozielonych lub ciemnozielonych. Kwiaty jednopłciowe: męskie - żółtawe, dzwonkowate, żeńskie - z niepozornym okwia- tem; jedne i drugie zebrane w groniaste kwia- tostany.
Strąk szerokości 2-3 cm i długości do 40 cm, często skręcony, węźlasto podzielony, ciem- nobrunatny, skórzasty, z grubym brzegiem. Występowanie: Pierwotnie dziko rosła tylko we wschodniej części Ameryki Północnej, przede wszystkim u ujścia Missisipi. Od daw- na jednak sadzona jako drzewo parkowe i ozdobne o dużej wartości dekoracyjnej. Szczególnie chętnie stosowane są formy po- zbawione cierni.
Okres kwitnienia: Od maja do czerwca. Gatunki pokrewne:
Gymnocladus dioicus wyróżnia się bardzo grubymi, niebieskawo oszronionymi pędami, na których nasady ogonków liściowych pozo- stawiają długie, widoczne blizny. Liście wyjąt- kowo duże, długości 50-80 cm, podwójniepie- rzaste; listki długości 5-7 cm, prawie cało- brzegie, pod spodem białawe, na wierzchu jasnozielone, orzęsione. Młodsze pędy ude- rzająco jasno oszronione. Pierwotnie tylko we wschodniej części USA, sporadycznie sadzony jako drzewo parkowe. Nasiona służą jako na- miastka kawy. Cladrastis lutea jest bliżej spok- rewniona z dwoma następnymi gatunkami. Li- ście przypominają rodzimego jesiona, są jed- nak zawsze umieszczone skrętoległe. Kwiaty motylkowe w gęstych gronach, jasnożółte, ni- gdy czysto białe. Coraz częściej sadzona jako drzewo parkowe i uliczne. Jeśli chodzi o ujęcie systematyczne rodziny
- patrz również wskazówki przy Czułkowatych (str. 204) i szarańczynie strąkowym (str. 206).
210
Kwiaty
Owoce
211
PerełkOWieC japoński (Sophora japonica l.)
Motylkowate
Wygląd: Drzewo zrzucające liście na zimę, o wysokości do 20-25 m, z szeroką, okrąg- ławą, niekiedy luźną i pozornie wieloczęścio- wą koroną na stosunkowo krótkim pniu. Gałęzie ukośnie wzniesione, odstające, u nie- których form ogrodowych - również pogięte i skręcone, albo nawet długie, zwisające. Kora ciemna, szarobrunatna, u młodych drzew prawie gładka, z wiekiem jednak coraz szerzej bruzdowana i pomarszczona. Pęd po- czątkowo jeszcze delikatnie aksamitnie owło- siony, następnie łysiejący i prawie jednolicie zielony. Pączki bardzo małe, z licznymi malut- kimi łuskami.
Liście skrętoległe, z bardzo małymi, wcześnie odpadającymi przylistkami, nieparzystopierza- ste, o długości około 15-25 cm, z 7-17 list- kami, które mają krótkie, ale wyraźne ogonki, są całobrzegie, owalne w zarysie, z przodu zwężone, ale nie zaostrzone lub z bardzo
212
krótkim, prawie niewidocznym wierzchołkiem; górna powierzchnia matowa, ciemnozielona, dolna - delikatnie owłosiona i raczej niebies- kawozielona. Liście rozwijają się dość późno na przełomie wiosny i wczesnego lata, za to pozostają zielone dłużej niż u innych roślin drzewiastych w parkach. Kwiatyw wiechach o długości do 25 cm, umie- szczonych na końcach pędów lub w pachwi- nach liści. Poszczególne kwiaty żółtawobiałe. Kielich zielonkawo-biały i niewyraźnie dwu- wargowy, korona grzbiecista o długości 15-20 milimetrów.
Owocem jest charakterystyczny strąk zwęża- jący się gwałtownie pomiędzy nasionami, przez co bardzo trudno go otworzyć. Występowanie: Pierwotnie tylko w południo- wo-wschodniej Azji, przede wszystkim w połu- dniowych Chinach i w Korei, ale nie w Japonii, jak błędnie podaje jego naukowa nazwa. Jako drzewo bardzo dekoracyjne a jednocześnie odporne na suszę, sadzony od dłuższego cza- su wzdłuż ulic i w parkach. Najczęściej spoty- ka się je we Francji i w południowej Anglii. Występuje w wielu odmianach, które znacznie różnią się barwą kwiatów i porą kwitnienia. Okres kwitnienia: Od lipca do sierpnia. Uwagi ogólne: Trzy rodziny, które są repre- zentowane także wśród roślin drzewiastych, łączy się razem z powodu ich charakterystycz- nych owoców jako Strączkowe (Leguminosae). Są to Czułkowate (Mimosaceae), Brezylkowa- te (Ceratoniaceae) i nadzwyczaj bogate w ga- tunki Motylkowate (Fabaceae). Do tej ostatniej rodziny zalicza się także perełkowiec (nazwa- ny tak z powodu silnie przewężonych, człono- watych strąków), ponieważ jego żółtawo-białe kwiaty są zbudowane dokładnie tak samo, jak choćby kwiaty wyki lub żarnowca. U właści- wych kwiatów motylkowych trzy najwyższe płatki korony zawsze są większe i okazalsze niż oba dolne. Na tym polega ważna różnica w stosunku do Brezylkowatych. Poza tym kwiaty zbudowane są "schodząco". W normalnym położeniu kwiatu najwyższy pła- tek jest równocześnie najbardziej zewnętrzny; każdy dalszy płatek korony okrywa następny. U Brezylkowatych następstwo jest odwrotne.
Owoce
Strączkowe
Kwiaty
213
Robinia akacjowa, grochodrzew (Robinia pseudacacia g
Motylkowate
Wygląd: Drzewo zrzucające liście na zimę, o wysokości do około 25 m (rzadko więcej), z luźną, przejrzystą, w zarysie owalną koroną, która jest najszersza niewiele poniżej wierz- chołka.
Pień dość krótki, przeważnie niezbyt widoczny wewnątrz korony, już nisko dzieli się na licz- ne, mniej więcej jednakowo grube konary. Gałęzie stromo wzniesione w górę, często pogięte lub pokręcone, mniejsze - odstające lub lekko zwisające.
Kora na młodych drzewach gładka i brunat- nawa, szybko staje się wyraźnie spękana, a z wiekiem pokryta głębokimi, sieciowało rozgałęzionymi i nieco krętymi bruzdami. Pień i korona często bardzo niesymetryczne i skoś- nie ustawione, albo silnie jednostronnie wy- ciągnięte. Zdarzają się okazy o wielu pniach.
Pęd ciemny, brunatnoczerwony, z jedną parą cierni poniżej pączków liściowych (są to przy- listki przekształcone w ciernie). Każdy cierń ma 5-15 mm długości, jest bardzo smukły i spiczasty. Pączki dość małe, bez ochronnych łusek. Liście zawiązują się już późnym latem lub jesienią na następny okres wegetacyjny, są ciasno poskładane w fałdy i przykryte ogonkiem liściowym.
Liście - wszystkie skrętoległe - mają 15-20 cm długości, są nieparzystopierzaste z 11-15 listkami, około 3-centymetrowej długości; są one owalne, całobrzegie, na przodzie niewy- raźnie wcięte lub wyszczerbione, przy czym środkowy nerw listka przedłuża się w bardzo delikatny, kłujący kończyk. Liście, z wierzchu matowe, żywozielone do ciemnozielonych, a od spodu nieco jaśniejsze, rozwijają się stosunkowo późną wiosną. Za to jesienią jas- nożółte liście opadają odpowiednio później niż u innych drzew liściastych. Kwiaty motylkowe zwisają w wielokwiatowych, bardzo gęstych gronach o długości do 15 cen- tymetrów. Poszczególne kwiaty z żółtawym kielichem i białą koroną, mają około 15-20 mm długości i bardzo przyjemnie pachną, co skutecznie wabi pszczoły. Owocemsą strąki o długości 5-10 cm, ciemno- brunatne, zebrane licznie w graniastych pęcz- kach, które pozostają dość długo na drzewie. Występowanie: Pierwotnie we wschodniej czę- ści Ameryki Północnej, sprowadzona do Euro- py około roku 1640 przez francuskiego botani- ka Jeana Robina, od tego czasu sadzona w li- cznych odmianach i miejscami zdziczała. Okres kwitnienia: Czerwiec. Uwagi ogólne: Robinie są stosunkowo mało wymagające i mogą być sadzone również na ubogich glebach pierwotnych, dla ochrony przed erozją. Ich drewno jest bardzo twarde i odporne, nadaje się więc do sporządzania drzewców i trzonków narzędzi. Kora, liście i nasiona są z powodu zawartości alkaloidów lekko trujące, szczególnie dla koni. Drewno robinii jest nadzwyczaj mocne i trwałe. Z po- wodu jasnego zabarwienia było przez pewien czas używane w meblarstwie.
214
Kwiaty
Owoce
215
Pomarańcza chińska (Citrus sinensis ilo osbeck,)
Rutowate
Wygląd: Wiecznie zielone małe drzewo lub wysoki krzew dorastający do 6-10 m, z okrąg- tawą lub nieregularnie ukształtowaną koroną na stosunkowo krótkim pniu. Gałęzie zwykle stromo wzniesione. /Córa gładka, ciemnobrunatno-czarna. Liście eliptyczno-lancetowate, na obu koń- cach zwężone, z wąskooskrzydlonymi ogon- kami, na wierzchu ciemnozielone, błyszczące, cienkie, lecz mimo to mocne. Kwiaty występują pojedynczo albo nielicznie zebrane w bardzo luźnych kwiatostanach. Kie- lich ma przeważnie pięć zielonkawych dzia- łek, a korona pięć płatków. Intensywnie pach- ną. Pręciki zwykle bardzo liczne. Owoc typu jagody uderzająco wielki, z prawie gładką skórką owocni. Miąższ owocu z licz- nymi soczystymi wyrostkami (emergencjami). Występowanie: Gatunek z rodzaju Citrus, po- chodzący ze wschodniej Azji, a dziś uprawia- ny w obszarze śródziemnomorskim. Okres kwitnienia: Od lutego do czerwca. Uwagi ogólne: Gatunki z rodzaju Citrus są uprawiane wszędzie na świecie w rejonach o klimacie typu śródziemnomorskiego w bar- dzo wielu gatunkach i odmianach. Wiele z nich jest cenionych nie tylko z powodu owoców, lecz również ze względu na zawarte w kwia- tach i owocach olejki eteryczne. Spośród tych licznych gatunków warto wspomnieć o cytry- nie (Citrus limon), której liście są podobne do liści pomarańczy, ale nieco smuklejsze i z wę- ższymi skrzydełkami na ogonku. Gałązki mają poza tym charakterystyczne ciernie.
Wygląd: Drzewo zrzucające liście na zimę, o wysokości około 20-25 m, z wysoką, nieco nieregularnie ukształtowaną, sklepioną, niezbyt rozłożystą koroną na prostym i mocnym pniu, Gałęzie dość proste i stromo wzniesione w gó- rę, luźno i nieregularnie rozgałęzione. Kora także na starszych okazach dość gładka, opatrzona jednak zwracającym uwagę dese- niem białych, wyraźnie kanciastych, podłuż- nych prążków. Pędy dość mocne i grube z du- żymi bliznami po liściach i licznymi jasnymi przetchlinkami. Pączki małe, podłużnie owal- ne, podczas zimy czerwonawobrunatne, na krótko przed listnieniem na wiosnę intensyw- nie czerwone.
Liście skrętoległe o bardzo zmiennej wielko- ści, (od 40 do 60 cm długości), z powodu pokaźnych rozmiarów niekiedy mylone z pę-
dem, nieparzystopierzaste. Każdy z nich ma 11-18 listków o długości 5-15 cm, w zarysie owalnych, z przodu zwężonych i zaostrzonych, u nasady szerokoklinowatych. Listki całobrze- gie, z zaznaczonymi w dolnej części jednym, dwoma lub trzema nierównej wielkości ząb- kami, z których każdy ma pod spodem - po jednym gruczole. Główny nerw listka przebie- ga zwykle niezupełnie dokładnie w środku bla- szki, lecz dzieli ją na dwie nierówne części. Listki z wierzchu matowe, ciemnozielone, pod spodem nieco jaśniejsze, zawsze nagie, przy rozcieraniu wydzielają nieprzyjemny zapach. Oś liściowa zielonkawa lub mocniej czerwona- wa, u nasady rozszerzona. /Cw/aiy jednopłciowe. Męskie kwiaty z 10 prę- cikami, żeńskie z 3-4 owocolistkami zrośnięty- mi w zalążnię - oba rodzaje kwiatów mają 5 płatków korony i 5 działek kielicha i są żółtawo-białe. Kwiaty w luźnych, rozgałęzio- nych wiechach.
Nasiona znajdują się w środku skrzydełka o wymiarach 4 x 1 cm, które w stanie doj- rzałym jest zabarwione intensywnie czerwo- no. Owoce zwykle w wiechowatych kiściach. Występowanie: Pierwotnie rósł dziko tylko w Azji Wschodniej, od dawna jednak był sa- dzony w wielkich ogrodach i parkach jako drzewo ozdobne.
Okres kwitnienia: Od lipca do sierpnia. Uwagi ogólne: Bożodrzew rośnie dość dobrze także w miastach, znosząc duże zanieczysz- czenie powietrza i z tego powodu jest chętnie sadzony w miejskich parkach, na skwerach i ulicach. Wybitną cechą, po której można to drzewo rozpoznać nawet w stanie bezlistnym, jest intensywnie pomarańczowożółto zabar- wiony rdzeń gałązek, jakiego nie spotyka się u żadnego innego drzewa liściastego. Na wielkich bliznach po liściach można bardzo dobrze rozpoznać ślady wiązek przewodzą- cych. Ich liczba odpowiada zawsze liczbie wy- tworzonych wcześniej listków bocznych. Cho- ciaż drzewo to osiąga dość pokaźną wysokość przy raczej szybkim wzroście, to jego jasne, zwarte drewno ma tylko małe zastosowanie. Można go użyć jako budulca, albo do produk- cji miazgi papierniczej.
218
Kwiaty i młode owoce
219
Klon zwyczajny (Acer piatanoidesii.)
Wygląd: Okazate drzewo zrzucające liście na zimę, o wysokości 25-30 m, choć na przykład w Puszczy Białowieskiej liczne okazy osiągają wysokość do 38 metrów. Korona zwykle regu- larna i bardzo pięknie sklepiona na prostym, ale dość krótkim pniu. Gałęzie wzniesione w górę albo ukośnie. Kora drobno spękana, ciemnoszara; nie łusz- czy się, ale pokryta jest delikatnym, listew- kowym deseniem. Pęd mocny, brunatnawy. Pączki podłużnie owalne, grube. Liście wszystkie naprzeciwległe, długoogon- kowe, mają 10-15 cm długości i są prawie tak samo szerokie, podzielone dtoniasto na 5-7 klap niejednakowej wielkości. Tylne klapy mniejsze niż przednie, a wszystkie wyciąg- nięte w liczne bardzo smukłe i długie ząbki. Blaszki na wierzchu świeżo- lub ciemnozielo- ne i matowe, od spodu nieco jaśniejsze i nie- kiedy z niebieskawozielonym zabarwieniem. Jesienią liście przybierają piękne złote i żółte barwy. Ogonek wydziela mleczny sok. Kwiaty w wyprostowanych, wiechowatych kwiatostanach, rozkwitają na długo przed roz- winięciem się liści i znikają po zakończeniu listnienia.
Siedlisko: Rozpowszechniony w świeżych i umiarkowanie wilgotnych lasach zboczowych i łęgowych oraz innych lasach liściastych. Występowanie: Rozpowszechniony wszędzie w Europie i często sadzony w parkach. Okres kwitnienia: Od marca do kwietnia. Gatunki pokrewne:
Klon kolchidzki (Acer cappadocicumj różni się liśćmi, których klapy wyciągnięte są tylko w je- den długi wierzchołek. Spotkać go można tyl- ko w wielkich parkach i ogrodach. U klonu Lobela (Acer lobelii) na brzegach liści wystę- pują dodatkowo nieliczne ząbki. Rośnie dziko w południowych Włoszech, ale rzadko bywa sadzony. Kreteński klon wiecznie zielony (Acersempervirens)\est niezupełnie wiecznie zielony i ma małe owalne liście z trzema niewyraźnymi klapami. Występuje tylko w wie- lkich kolekcjach. Francuski klon trójklapowy (Acer monspessulanum) ma liście z trzema klapami jednakowego kształtu i występuje dzi- ko w suchych i ciepłych lasach południo- wo-zachodniej Europy.
220
221
Klon polny (paklon) (Acer campestre g
Wygląd: Przeważnie mniejsze drzewo zrzuca- jące liście na zimę, rzadko osiągające wyso- kość ponad 10 m, z kulisto-okrągtawą, nieco rozłożystą koroną, na pokrzywionym pniu; ko- ra często skorkowaciata. Gałęzie krótkie, nieregularnie rozwidlone, od- chodzą skośnie ku górze. Pęd brunatnawy. Mniejsze gałęzie spękane, często z korkowy- mi listewkami. Pączki jajowate, czerwonobru- natne, na szczycie delikatnie owłosione. Liście naprzeciwległe pięcioklapowe; poszcze- gólne klapy ku nasadzie liścia coraz mniejsze, z przodu zaokrąglone, z niewyraźnymi ząbka- mi, przez co wydają się prawie całobrzegie, z wierzchu matowe ciemnozielone, od spodu nieco jaśniejsze, nagie, długoogonkowe. Ogo- nek liścia wydziela mleczny sok. Kwiaty ukazują się razem z liśćmi, niepozor- ne, żółtawo-zielone, w wiechach. Owoce z poziomo naprzeciwległymi skrzydeł- kami mają około 5 cm długości. Siedlisko: Paklon lubi żyzne gleby gliniaste z próchnicą typu muli, w lasach dębowo-gra- bowych o bagatym runie. Rośnie na obszarach położonych do około 900 m n.p.m. Występowanie: W Europie Zachodniej szeroko rozpowszechniony i dość pospolity szczegól- nie w zadrzewieniach i zakrzewieniach śród- polnych.
Okres kwitnienia: Od kwietnia do maja. Gatunki pokrewne:
Klon kalinowy (Acer opalusj jest mniejszym drzewem o wysokości najwyżej do 20 m albo wręcz krzewem średniej wielkości. Jasnobru- natna kora na starszych okazach pęka małymi płytkami, które niekiedy odpadają, pozosta- wiając jaśniejsze, żółtawe plamy, nie tak duże jednak, jak u platanów. Liście o długości 5-8 cm i takiej samej szerokości mają 3-5 zaokrą- glonych klap. Ciepłolubny gatunek występują- cy w górach zachodniej części obszaru śród- ziemnomorskiego, Klon cukrowy (Acer sac- charumj zwraca uwagę ostro wyciętym kon- turem swych prawie trójkątnych klap - jego wizerunek znajduje się na kanadyjskiej fladze narodowej. W Ameryce Północnej często ho- dowany w celu pozyskiwania cukru z soku wyciekającego z pnia.
222
. --:;'ŚŚŚŚ
Jawor (Acer pseudoplatanus l.)
Klonowate
Wygląd: Okazate drzewo liściaste zrzucające liście na zimę. Wspaniale rozwinięte bywają okazy wolno stojące. Wysokość 30-40 m, koro- na wysoko sklepiona, niezbyt rozłożysta, ale dość regularna na prostym, silnym pniu. Konary bardzo gęsto ustawione, nieregularnie rozgałęzione, zwykle skierowane skośnie w górę albo stromo wzniesione. Pęd zielon- kawy z jaśniejszymi smugami (przetchlinki). Pączki owalnc-spiczaste, zielone, długości około 1 cm, odstające.
Liście naprzeciwległe, długoogonkowe, okrąg- ławe, zwykle pięcioklapowe - trzy przednie klapy mniej więcej jednakiej wielkości, nato- miast obie tylne wyraźnie mniejsze. Klapy wy- cięte głęboko, piłkowane nieregularnie i gru- bo. Liście na wierzchu matowe i ciemnozielo- ne, od spodu szarozielone (w jesieni złotożół- te), na większych nerwach delikatnie owło- sione.
Kwiaty w wiszących wiechach o długości 10-12 cm, żółtawozielone, rozwijają się rów- nocześnie z liśćmi lub nieco później. Skrzydlaki tworzące pary są ustawione wzaje- mnie mniej więcej pod kątem prostym. Siedlisko: Ważne drzewo leśne w mieszanych lasach bukowych w górach, często dochodzą- ce aż do granicy drzew. Na niżu o wiele rzadziej rośnie dziko.
Występowanie: Wszędzie w Europie dość po- spolity i często sadzony w ogrodach i parkach (również formy z czerwonymi liśćmi). Okres kwitnienia: Od kwietnia do maja.
Gatunki pokrewne: Grecki Klon Heldreicha
(Acer heidreichii) ma liście o długości 6-15 cm, których blaszka jest podzielona na 3-5 bardzo głęboko ciętych i ząbkowanych klap. Dolna strona liścia jest niebieskawozielona z gęstymi, białawymi lub brunatnawymi pęcz- kami włosów w kątach nerwów. Kwiaty ze- brane w niewiele wiszących wiech. Występuje w górskich lasach Półwyspu Bałkańskiego. Rzadko stosowany jako drzewo ozdobne. Klon tatarski (Acer tataricum) ma liście podłużne, u nasady sercowate - nie podzielone, ale ost- ro i dość regularnie piłkowane. Kwiaty liczne w wyprostowanych, zielonkawo-białych wie- chach, pojawiają się po rozwinięciu liści. Skrzydlaki są zestawione pod kątem ostrym, a w czasie owocowania przybierają ciemno- czerwoną barwę. Pierwotnie rósł dziko tylko w południowo-wschodniej Europie, obecnie nierzadko sadzony przy ulicach lub w parkach. Klon pensylwański (Acer pensylvanicum) ma charakterystycznie na biało paskowaną zielo- ną korę oraz liście o nasadzie sercowatej, z przodu wybiegające w trzy długie, smukłe wierzchołki. Dziko występuje we wschodniej części USA i w Kanadzie, sporadycznie bywa sadzony. Podobny do niego jest klon czer- wonożylkowy (Acer rufinerve), ale jego liście są mniejsze (do 12 cm długości) i mają jedną dużą i dwie boczne (znacznie mniejsze) klapy. Nierzadki w parkach i ogrodach. Rysunki przedstawiające omawiane tu gatunki znajdują się na str. 227.
224
Kwiaty
225
Klon Srebrzysty (Acer saccharinum i_J
Wygląd: Drzewo zrzucające liście na zimę, o wysokości do 25-30 m, w obszarze pierwo- tnego pochodzenia często jeszcze wyższe. Ko- rona dość luźna, ale regularna i prawie bez przerw, rozszerzająca się aż do górnej strefy i wysoko sklepiona.
Gałęzie stromo wyprostowane, stosunkowo smukłe, w górnej części także skierowane na zewnątrz, często ze zwisającymi pędami. Kora również na starszych drzewach gładka, szara do brunatno-szarej, ewentualnie pokryta delikatną siecią listewek i płaskich rynienek, łuszcząca się bardzo delikatnymi płytkami. Pęd mocny, brunatnoczerwonawy. Pączki lek- ko kanciaste, duże, brunatnawe. Liście naprzeciwległe, długoogonkowe, głębo- ko wcięte pięcioklapowe do pięciosiecznych; poszczególne klapy nierównej wielkości, wie- lokrotnie wcięte lub grubo ząbkowane, z wie- rzchu świeżo zielone, matowe, od spodu sreb- rzystobiało owłosione, nie łysiejące, długości 10-15 cm i szerokości około 10 cm. Jesienią przybierają piękne żółte rzadziej czerwone barwy.
Kwiaty ukazują się przed rozwinięciem się liści i są jednopłciowe. Kwiaty męskie - krót- koszypułkowe i żeńskie - długoszypułkowe występują osobno.
Skrzydełka owoców są sierpowato wygięte, schodzą się pod ostrym kątem. Często jedno z dwóch skrzydełek jest słabiej rozwinięte.
Klonowate
1 W
Występowanie: Klon srebrzysty, jak wielu jegi krewniaków, pochodzi z Ameryki Północne gdzie występuje do Wielkich Jezior aż po Fic rydę. Jest chętnie sadzony na skwerac i w większych parkach. Okres kwitnienia: Od kwietnia: do maja. Uwagi ogólne: Klon srebrzysty jest w swoje ojczyźnie typowym drzewem nizin, gdzie ra zem z brzozami, olszami, wierzbami i innyrr gatunkami rodzaju Acer tworzy luźne skupie nia. Nie jest więc właściwie drzewem leśnyrr lecz gatunkiem typowym dla zadrzewień łęgc wych na glebach okresowo zalewanych. Jeg szybki wzrost i wspaniały rozwój jako drzew, wolno stojącego czynią z niego prawie idealn drzewo parków miejskich. Niestety, wielki okazy często łamią się przy silnym wietrze. Także u klonu srebrzystego sok, który w cza sie rozwoju liści wędruje do pędów, zawier cukier (podobnie jak u klonu cukrowego). Ir dianie Ameryki Północnej, którzy odkryli mo; liwość pozyskiwania zeń cukru, nakłuwali pni klonu srebrzystego aby zbierać sok. Równie inne gatunki klonu były podobnie użytkowane Gatunek pokrewny: W tym samym obszarz występuje dziko także klon czerwony (Act rubrum), który ma trój- lub pięcioklapowe lii cie o długości 6-10 centymetrów. Jest on znć ny ze swego wspaniałego, czerwonego ja wino, jesiennego zabarwienia i z tego powód jest chętnie sadzony jako drzewo ozdobne.
226
Acer heldreichii str. 224
Acer tataricum str. 224
Acer rubrum
Acer pensylvanicum str. 224 Acer rufinerve str. 224
227
Klon jesionolistny (Acer negundo l.)
Wygląd: Mniejsze drzewo zrzucające liście na zimę, do 15 m wysokości, rzadziej większe. Korona sklepiona kopulasto, ale zwykle nieco luźna i nieregularna. Pień smukły i dość prosty. Gałęzie krótkie, stromo wzniesione w górę lub rozłożyste.
Kora także na starszych okazach gładka, bru- natnoszara lub szaro-czara, prawie pozbawio- na bruzd i deseniu, u okazów rosnących w miastach często bardzo silnie obrośnięta przez zielenice (gatunki rodzaju Pleurococ- cus). Pędy dość cienkie i smukłe, nie pokrzy- wione, jak u innych gatunków, często nieco oszronione. Pączki, w odróżnieniu od innych gatunków rodzaju Acer, bardzo małe, długości paru milimetrów, uderzająco białe, chronione tylko dwiema łuskami. Liście naprzeciwległe, o długości 7-15 cm, nieparzystopierzaste (wy- jątek w obrębie rodzaju Aceń), listki zebrane po pięć, rzadziej po siedem, zwykle krótko- ogonkowe lub prawie siedzące (tylko końcowy odcinek ma wyraźniejszy ogonek), mają 5-10 cm długości są zaostrzone, na brzegach niere- gularnie ostro piłkowane lub całobrzegie, przeważnie jasnozielone, bardzo cienkie i z tego powodu zwykle nieco obwisłe. U wielu liści pierzastodzielność nie jest całkowita, nie- kiedy listek końcowy jest trójklapowy. Kwiaty rozdzielnopłciowe, męskie i żeńskie występują na różnych osobnikach (gatunek dwupienny - zjawisko wyjątkowe w obrębie rodzaju), bez płatków korony, w luźnych wie- chach, które pojawiają się równo z listnie- niem. Skrzydlaki bardzo wąskie, tworzą bar- dzo ostry kąt, są sierpowato zgięte do środka, jasnobrunatne.
Występowanie: Pierwotnie tylko w Ameryce Północnej, rozpowszechniony przede wszyst- kim we wschodniej części kontynentu; inne odmiany występują także w zachodniej części Stanów Zjednoczonych (na przykład w Kalifor- nii). W różnych odmianach ogrodniczych, z je- dnobarwnymi lub prążkowanymi liśćmi bywa dość często sadzony jako drzewo parkowe. Gatunek stosunkowo szybko rosnący. Okres kwitnienia: Od kwietnia do maja.
Wygląd: Małe lub średniej wielkości drzewo, zrzucające liście na zimę, o wysokości do około 15 m, przeważnie nawet znacznie mniej- sze. Korona kulista lub kopulasta, raczej regu- larna i okrągława w zarysie, dość gęsta. Pień rozgałęziony już bardzo nisko nad zie- mią, jednak wyraźnie widoczny aż do środ- kowej części korony.
Gałęzie podnoszące się lub stromo wzniesio- ne, często silniej pogięte lub poskręcane. Kora szorstka, brunatna lub brunatnoszara, niewyraźnie pionowo bruzdowana albo pokry- ta deseniem z płaskich listewek - przy ostroż- nym rozdzielaniu pozostawia pomarańczowo- żółte plamy. Pędy czerwonawobrunatne, smu- kłe. Pączki bardzo małe - mają tylko około 2 mm długości.
Liście skrętoległe, 20-35 cm długości, niepa- rzystopierzaste, częściowo nawet podwójnie-
230
pierzaste. Listki zgrupowane po 7-17, w zary- sie owalne, zaostrzone, o długości 3-8 cm, grubo karbowane do pitkowanych, a czasem także - głębokopierzastodzielne, stoją na osi liścia nie całkiem dokładnie naprzeciwko sie- bie. U nasady liścia i ku szczytowi są wyraźnie mniejsze niż w środku, nagie, z wierzchu cie- mnozielone i matowe, od spodu jaśniejsze. Kwiaty szerokości około 1 cm, mają po cztery intensywnie żółte płatki korony i po pięć zie- lonkawych działek kielicha Zebrane są licznie w długie do 50 cm, luźno rozgałęzione, wie- chowate, kwiatostany szczytowe. Torebka owocu trójkiapowa, silnie rozdęta i nieco podobna do papierowego lampionu, zaostrzona lub zaokrąglona, z licznymi czar- nymi nasionami; czerwonawobrunatna. Występowanie: Roztrzeplin pochodzi z Azji Wschodniej (północne Chiny, Korea) i ze względu na wybitnie dekoracyjne właściwości jest chętnie sadzony jako drzewo parkowe. Drzewo to lubi ciepło i suszę, ale przetrzymu- je środkowoeuropejskie zimy. Okres kwitnienia: Od sierpnia do września. Uwagi ogólne: Mydleńcowate (Sapindaceae) są pantropikalnie rozmieszczoną rodziną, któ- ra obejmuje prawie wyłącznie rośliny drze- wiaste. Wiele z nich to liany. Przedstawiciele rodzaju Llthi, blisko spokrewnionego z Koel- reuteria, są również gospodarczo ważną gru- pą roślin pokarmowych, sadzonych przede wszystkim dla owoców o przyjemnym smaku. Roztrzeplin jest właściwie jedynym godnym uwagi drzewem ozdobnym w obrębie tej dość bogatej w gatunki rodziny. Został on już w po- łowie XVIII wieku sprowadzony z Azji Wschod- niej. Rodzaj ten nazwany został od wirtember- skiego botanika Josefa Gottlieba Kólreutera, który jako pierwszy zajmował się dokładniej problemem rozmnażania roślin kwiatowych i stworzył podstawy ich nowoczesnej hodowli. Dolna fotografia na sąsiedniej stronie pokazu- je osobliwe torebki owocowe, których przypo- minające papier ścianki przebarwiają się bru- natnawo jesienią.
231
Kasztanowiec ZWyCZajny^escute hippocastanum l)
Kasztanowcowate
Wygląd: Wolno stojące, zwykle wspaniałe oka- zy osiągają wysokość 20-25 m i mają bardzo gęstą, pięknie i regularnie wykształconą, wy- soko sklepioną koronę. Pień u starych drzew potężny, prosty i widoczny
nawet w wyższych partiach korony. Konary w dolnej części korony masywne, od- stające albo stromo skierowane w górę. Gałę- zie odchodzą nieregularnie, są odstające a częściowo także zwisające. Kora u bardzo młodych drzew gładka i jasno- brunatna, później coraz bardziej szaroczerwo- nawa lub ciemnobrunatna i podzielona na gru- bo spękane płytki. Pęd bardzo mocny, prawie grubości palca, brunatnawy, pokryty jaśniej- szymi przetchlinkami. Pączki duże - do 3 cm długości i 1 cm szerokości- największe wśród europejskich drzew liściastych, w zimie błysz- czące, czerwonawobrunatne, na wiosnę, bez- pośrednio przed listnieniem - silnie kleiste. Liście bardzo duże, dłoniasto złożone, z 5-7 listkami, które są w zarysie szerokoklinowate, u nasady bez ogonków i mają około 25 cm długości, a w najszerszym miejscu do 10 cm szerokości; boczne listki zwykle mniejsze. Ogonek liściowy mocny, zielonkawy, do 20 cm długości. Liście z wierzchu zwykle matowe ciemnozielone, od spodu nieco jaśniejsze i słabo błyszczące. W jesieni liście są lśniące, złotożółte, po opadnięciu pozostawiają na ga- łązkach wielkie, wyraźne blizny w kształcie podkowy, na których dokładnie można rozpo- znać ślady wiązek przewodzących. Kwiaty bardzo liczne, w wielkich, wyprostowa- nych, do 30 cm wysokich wiechach. Płatki korony czysto białe, z żółtawymi lub czerwo- nawymi plamkami sygnalizacyjnymi. Torebka owocowa kolczasta, z jednym, rza- dziej dwoma lub trzema, wielkimi, rudobrązo- wymi nasionami - kasztanami. Występowanie: Pierwotnie rósł dziko tylko w górach Półwyspu Bałkańskiego; od dawna rozpowszechniony we wszystkich częściach Europy (z wyjątkiem Europy Północnej) i popu- larny jako drzewo ozdobne i parkowe. Okres kwitnienia: Maj.
Uwagi ogólne: Poszczególne kwiaty złożonych kwiatostanów wykazują interesujące przysto- sowanie: tylko przy żółtych plamkach sygnali- zacyjnych wytwarzany jest nektar, a brak go przy czerwonych plamkach. Kwiaty z czerwo- nymi plamkami sygnalizacyjnymi nie są po pierwszej próbie odwiedzane przez owady (przeważnie pszczoły lub trzmiele).
233
Kasztanowiec czerwonokwiatowy (Aesculus x carnea hayne,) Kasztanowcowate
Wygląd: Drzewo zrzucające liście na zimę, osiągające do około 15 m wysokości (rzadko więcej), nieco mniejsze niż kasztanowiec zwy- czajny (Aesculus hippocastanum). Korona dość obficie rozgałęziona, regularnie kulisto sklepiona, nie tak wyniosła i szeroka jak u ga- tunku kwitnącego na biało. Pień prosty, dobrze widoczny w obrębie pra- wie całej korony.
Konary stromo wzniesione ku górze, w dolnej części także odstające lub odchylone ku ziemi, nieregularnie, ale gęsto rozgałęzione. Kora początkowo brunatnawo-zielona z delikat- nym deseniem prążków, na starszych drze- wach coraz bardziej brunatnoczerwonawa, często z dość grubymi naroślami. Co prawda liczne sadzone okazy kasztanowca czerwono- kwiatowego są uszlachetniane na podkładce pnia kasztanowca zwyczajnego tak, że pień i kora ujawniają właśnie jego cechy. Pędy jaś- niejsze niż u gatunku poprzedniego, raczej sza- rozielone lub szaroczerwonawe, a nie brunat- noczerwone, z wydatnymi jaśniejszymi prze- tchlinkami i dużymi bliznami po liściach. Pączki mają 1,5-2 cm długości i około 1 cm grubości, przeważnie nie są ciemnobrunatne i błyszczą- ce, a tylko matowe i zielonkawoszare. Liście dłoniaste, złożone z pięciu listków sie- dzących na końcu bardzo mocnego ogonka liściowego o długości ponad 20 centymetrów. Poszczególne listki szerokoklinowate lub w przybliżeniu rombowate, najszersze mniej więcej w połowie blaszki (a nie w przedniej
trzeciej części, jak u formy kwitnącej biało). Mają 8-12 cm długości (lub nieco więcej), brzegi są karbowano-piłkowane, blaszki dość tęgie i mocne, z wierzchu matowe, ciemno- zielone i niekiedy trochę pomarszczone lub szorstkie. Liście nie przebarwiają się jesienią, tylko opadają, a zasychając są bladozielone lub brunatnawe.
Kwiaty niejednolicie jasnoczerwone, bardzo liczne w długich, wyprostowanych wiechach. Płatki korony na brzegu gruczołowate i kos- mate, z żółtawymi lub czerwonawymi plam- kami sygnalizacyjnymi. Owocem jest zielonkawa torebka, pokryta tyl- ko nielicznymi kolcami albo nawet całkiem gładka, z jednym, dwoma lub trzema gładkimi, jasnobrunatnmi nasionami - kasztanami. Występowanie: Jako bardzo dekoracyjne drze- wo sadzony wzdłuż ulic i w wielkich parkach - prawie tak samo często jak kasztanowiec zwyczajny.
Okres kwitnienia: Od maja do czerwca. Uwagi ogólne: Opisany powyżej kasztanowiec czerwonokwiatowy jest płodnym mieszańcem południowo-wschodnio-europejskiego kaszta- nowca zwyczajnego (Aesculus hippocastanum) i rosnącego dziko w Ameryce Północnej właś- ciwego kasztanowca czerwonego (Aesculus pavia). Amerykański gatunek rodzicielski moż- na oglądać w parkach lub ogrodach bardzo rzadko. Rozwija się on jedynie w postaci ma- łych drzew (do 6-8 m wysokości) i wyróżnia się zwisającymi konarami i gałęziami. Liście pię- ciokrotnie dłoniastozłożone, jednak listki są wy- datnie węższe i raczej eliptyczne niż klinowate, a także podwójnie piłkowane. Typowe są nato- miast znacznie bardziej intensywnie czerwone płatki korony, nierównej wielkości, schodzące lejkowato. Zamiast mieszańca spotyka się w wielu parkach również kasztanowce czer- wone zaszczepione na pniu kasztanowca zwy- czajnego, które pod względem wielu cech we- getatywnych nie odpowiadają już pierwotnej formie. Z Ameryki Północnej pochodzi jeszcze jeden gatunek - kasztanowiec żótty (Aesculus flava), który ma kwiaty żółto-różowe. Jest on często sadzony jako drzewo ozdobne i w gru- pach mieszanych z oboma swoimi krewniakami wygląda bardzo dekoracyjnie.
234
235
Lipa szerokolistna (Tiila piatyphyiios scopj
Lipowate
Wygląd: Zwykle bardzo okazałe drzewo zrzuca- jące liście na zimę, o wysokości do 35-40 m, z wielką, wysoko sklepioną, dość zwartą koro- ną, która jednak nie sprawia wrażenia rozłoży- stej, a raczej wąskiej i wzniesionej. Pień przeważnie prosty, u starszych okazów bardzo gruby.
Konary w dolnej strefie korony przeważnie odchodzące, skierowane stromo w górę i roz- chodzące się promieniście, w dolnej części - także wygięte ku ziemi. Kora ciemnoszara lub szarobrunatna, z deli- katnymi, biegnącymi wzdłuż bruzdami i wąs- kimi, sieciowato rozgałęzionymi listewkami, jednak niezbyt grubo i głęboko rzeźbiona. Pę- dy zielonkawo-czerwone, prawie zawsze ak- samitnie owłosione (owłosienie może się ograniczać tylko do partii szczytowej). Pączki z dwoma łuskami mogą być bardzo różnej wielkości, podłużnie owalne, z przodu zaokrą- glone, czerwonobrunatne. Liście skrętoległe, sercowate, prawie tak sa- mo długie jak szerokie, wielkości 7-12 cm, ze smukłym, długim wierzchołkiem z przodu, u nasady często lekko skośne, ale nie tak bardzo asymetryczne, jak choćby u wiązów. Karbowano-piłkowane brzegi mają wszystkie ząbki skierowane do przodu. Blaszki na wierz- chu matowe, ciemnozielone i delikatnie owło- sione, od spodu jaśniejsze i tylko na więk- szych nerwach aksamitnie owłosione, za to z jasnymi, białawymi pęczkami włosów w ką-
tach nerwów. Brzegi liścia podgięte w dół. /Cw/ar/żółtawo-białe pozbawione płonych prę- cików, z nagą szyjką słupka, skupione są po dwa do sześciu w wiszących, graniastych lub wiechowatych kwiatostanach, których osie są zrośnięte mniej więcej do połowy z wielkimi, bladozielonymi lub żółtawozielonymi, owalny- mi podsadkami. Kielich ma pięć, żółtawo-bia- łych działek i pięć płatków korony, bardzo wąskich i żółtych.
Owocem jest owłosiony orzeszek, około 1 cm wielkości, podłużno-kulisty, z 3-5 wystającymi kantami.
Siedlisko: Lipa szerokolistna występuje w roz- proszeniu w lasach zboczowych wiązowo-klo- nowo-jesionowych o bogatym runie albo w górskich lasach bukowo-lipowych, na świe- żych, przepuszczalnych, luźnych zasadowych glebach zasobnych w związki pokarmowe. Jest dość wrażliwa na zanieczyszczenie po- wietrza pyłami i gazami, dlatego staje się coraz rzadsza.
Występowanie: Ważne europejskie drzewo leś- ne z kilkoma rasami geograficznymi, przeważ- nie występujące tylko pojedynczo, rzadko w zwartych skupieniach. Znacznie częściej nato- miast sadzona jako drzewo parkowe i uliczne. Okres kwitnienia: Czerwiec. Uwagi ogólne: Lipy należą do typowych środ- kowoeuropejskich drzew użytkowych. Drewno lipowe jest bardzo jasne i miękkie. Nadaje się dobrze do robót snycerskich i modelarskich. Łyko jest włókniste i mocne. Przed wprowa- dzeniem tworzyw sztucznych było chętnie sto- sowane jako materiał do wyplatania i wiąza- nia. Kwitnące lipy są szczególnie wartościo- wymi "pastwiskami" dla pszczół - miód lipo- wy jest bardzo cenionym specjałem. Kwiaty należą poza tym do najbardziej znanych do- mowych środków leczniczych. Przygotowana z nich herbatka stosowana jest przede wszyst- kim przeciw dolegliwościom górnych dróg od- dechowych. Zbierane są całe kwiatostany. Mu- szą być suszone w cieniu bez dodatkowego dopływu ciepła. Przydatne są tylko kwiaty czy- stych gatunków. Poza centrami miast na li- pach osiedla się chętnie wielogatunkowy nalot porostów, który może być uważany za wskaź- nik (bioindykator) czystości powietrza.
236
r^s
^"'v H^mK^SESK^ "*"-* ^**^; f '(**" fll^rSiiiiK S^łJc SotJ
Wygląd: Zwykle okazałe drzewo liściaste, zrzucające liście na zimę, do około 30 m wy- sokości, sporadycznie nawet wyższe. W Pusz- czy Białowieskiej znane są okazy o wysokości do 42 metrów. Wysoko sklepiona korona jest często nieregularnie wykształcona. Kora u młodych okazów uderzająco gładka i szara, na starszych drzewach raczej brunat- noszara i podzielona na płaskie, podłużne bruzdy i listewki.
Konary stromo wzniesione, tylko u starych drzew- zgięte ku dołowi i nachylone ku ziemi. Pędy przynajmniej z wierzchu brunatnoczer- wone z jaśniejszymi przetchlinkami, nagie lub prawie nagie. Pączki tylko z dwoma, nierów- nej wielkości łuskami, jajowate, gładkie, błysz- czące i czerwonobrunatne. Liście skrętoległe, w zarysie wydają się pra- wie okrągłe, ze smukłym, bardzo krótkim, ale wyraźnie rozpoznawalnym wierzchołkiem, u nasady sercowato wcięte i niekiedy trochę skośne, ale nigdy nie tak silnie asymetryczne, jak liść wiązu. Nieco szersze niż dłuższe, wiel- kości około 6 x 5 cm, na brzegu regularnie piłkowane, z wierzchu błyszczące i ciemno- zielone, pod spodem niebieskozielone, z rdza- wobrunatnymi pęczkami włosów w kątach ner- wów. Brzegi liścia wygięte w górę. Kwiaty skupione po 4-12 w wiszących kwiato- stanach albo odstające na wszystkie strony. Działki kielicha i płatki korony białawe. Owo- cem jest kulisty orzeszek, o wielkości zaled- wie 6 mm, nagi, bez wystających żeberek.
238
Siedlisko: Dość rozproszona na obszarach o ciepłym lecie w lasach dębowo-grabowych na świeżych, przeważnie głębokich glebach. Występowanie: Szeroko rozpowszechnione w Europie drzewo liściaste. W Europie Za- chodniej występuje przeważnie na obszarach średniogórzy, w Europie Wschodniej - po- wszechnie. Często sadzona jako drzewo ulicz- ne lub parkowe.
Okres kwitnienia: Od czerwca do lipca. Gatunki pokrewne: Oba krajowe gatunki lipy, Tilia platyphyllos i Tilia cordata, na obszarze wspólnego występowania tworzą płodnego mieszańca, określanego jako lipa holenderska (Tilia x europaea). Ta forma przewyższa zwyk- le formy rodzicielskie pod względem wzrostu (do 40 m wysokości) i urody korony. Więk- szość cech wyraźnie pośrednia, pomiędzy ga- tunkami rodzicielskimi. Najbardziej charakte- rystyczną cechą są białawo-brunatnawe pę- czki włosków w kątach nerwów na dolnej stro- nie liści oraz lekko jajowate, owłosione orze- szki o długości do 8 milimetrów. Forma ta bywa często sadzona w miastach. Lipa krymska (Tilia x euchlora) jest mieszań- cem niewiadomego pochodzenia, wyróżniają- cym się bardzo dużymi (do 15 cm długości) liśćmi, przy nasadzie wyraźnie skośno-serco- watymi, na wierzchu błyszcząco ciemnozielo- nymi. Jest to przeważnie mniejsze drzewo -15 m wysokości - z zawsze przewieszonymi gałązkami. Często sadzone w alejach, na skwerach i w parkach.
Tilia x euchlora
Kwiaty
Dolna strona liści
Owoce
239
Lipa srebrzysta (Tilia tomentosa moench.,)
Lipawate
Wygląd: Drzewo zrzucające liście na zimą, 25-30 m wysokości. Korona bardzo gęsta, już u stosunkowo młodych okazów bardzo pięk- nie, regularnie, kulisto sklepiona, u starszych okazów bardzo nisko osadzona, bardziej roz- łożysta i wzniesiona niż u poprzednich gatun- ków i, szczególnie u drzew wolno stojących, okazale rozwinięta. Pień prosty. Konary wyrastają dość nisko na pniu i promie- niście rozchodzą się ku górze, tylko nieznacz- nie odchylają się na bok lub odginają w dół. Kora u młodych drzew zielonkawoszara i dość gładka, dopiero z wiekiem pokrywa się delika- tnym, ale bardzo płaskim deseniem bruzd i li- stewek. Pędy jasno- lub ciemnoszarozielone, zwłaszcza wczesnym latem bardzo wyraźnie i gęsto owłosione białym kutnerem, nie cał- kiem proste, lecz nieregularnie biegnące w ró- żne strony. Pączki owalne, z przodu zaokrąg- lone, z dwoma łuskami niejednakowej wielko- ści, zielonkawe i zazwyczaj silnie owłosione. Liście skrętoległe, okrągławe w zarysie, u na- sady zwykle silnie skośno-sercowate - dlatego sprawiają wrażenie niesymetrycznych z przo- du z wydłużonym, smukłym, jakby nasadzo- nym wierzchołkiem, na brzegach ząbkowane lub piłkowane z dość jednakowymi i przeważ- nie skierowanymi do przodu ząbkami. Dość grube, z wierzchu jednolicie ciemnozielone, matowe i lekko pomarszczone, od spodu bar- dzo gęsto owłosione białym kutnerem, przez co z daleka wydają się srebrzyste (cecha da-
jąca nazwę). Ogonek liściowy o długości tylko 2,0-3,5 centymetrów.
Kwiaty zebrane po 6-9 w wiszących, wiecho- watych wierzchotkach, których oś jest więcej niż w połowie zrośnięta ze srebrzystobiałą podsadką.
Kwiatyi jasnożółtymi płatkami korony i złoto- żółtymi pręcikami mają bardzo przyjemny, miodowy zapach.
Owoc wielkości 8-10 mm, grubawo-kulisty i lekko brodawkowaty, z niewyraźnie wystają- cymi żebrami.
Występowanie: Drzewo dziko rosnące w połu- dniowo-wschodniej Europie i Azji Mniejszej - występuje tam jako gatunek lasotwórczy. Ze względu na swoją urodę jest już od prawie 200 lat bardzo chętnie sadzone jako drzewo ozdo- bne w parkach i przy ulicach. Ma bardzo pięk- ne, jasno- lub złotożółte ubarwienie jesienne. Okres kwitnienia: Lipiec. Uwagi ogólne: Lipy srebrzyste okazały się w minionych latach znacznie bardziej odporne na zanieczyszczenie powietrza pyłami i gaza- mi komunikacyjnymi, przemysłowymi i komu- nalnymi. Z tego powodu szczególnie dobrze nadają się na miejskie drzewa parkowe i uli- czne. Forma określana jako lipa srebrzysta zwisająca (Tilia petiolaris) nie jest, być może samodzielnym gatunkiem, a tylko od dawna sadzoną odmianą lipy srebrzystej albo mie- szańcem z jakimś gatunkiem przednioazjatyc- kim. Jej pochodzenie nie jest jeszcze dokład- nie wyjaśnione. Różni się ona od formy typo- wej długimi, zwisającymi lub przewieszonymi gałęziami, nadającymi koronie nieco osobliwy wygląd. Wszystkie pozostałe cechy (szare lub białe filcowate owłosienie pędów i dolnej stro- ny liści) są identyczne jak u formy podstawo- wej. Ogonki liściowe mają 5-6 cm długości. Lipowate stanowią stosunkowo małą rodzinę o zasięgu światowym, obejmującą drzewa i krzewy. W Europie występują z natury tylko trzy (czyste) gatunki, które jednak mogą się ze sobą krzyżować. Z powodu tej skłonności do tworzenia mieszańców jednoznaczne określe- nie gatunków lip może być często bardzo utru- dnione. Na podstawie cech opisanych dia czy- stych gatunków rozpoznaje się jednak także mieszańce.
240
241
Eukaliptus Gunna (Eucalyptus gunnii hookerf.)
Mirtowate
Wygląd: Wiecznie zielone, zwykle dość wyroś- nięte, aromatyczne drzewo o wysokości 20-30 m, w obszarze pierwotnego pochodze- nia zwykle jeszcze znacznie wyższe. Korona bardzo nieregularna i przejrzysta, luźno roz- gałęziona. Większość gatązek skupiona na końcach gałęzi i dlatego zgrupowana w du- żych kiściach. Skutkiem tego korona wygląda jak podzielona na części, tylko u młodszych okazów jest nieco bardziej jednolita, ale za- wsze bardzo luźna i przejrzysta. Pień bardzo wysoki, dopiero powyżej środka z większymi gałęziami, dość prosty i smukły. Gałęzie początkowo podnoszą się łukowato, u starszych drzew odchodzą ukośnie w górę. Dopiero na górnym końcu są rozgałęzione, w pobliżu pnia prawie nagie.
Kora uderzająco gładka, zielonkawa lub jaś- niejszej barwy, oddziela się długimi pasami i dużymi płatami.
Liście eukaliptusów mają dwie różne formy. Liście młodociane na pędach osiągają wiek 2-3 lat, są naprzeciwległe, bez ogonków, w zarysie okrągławe, o długości 3-6 cm i prawie takiej samej szerokości, szaroniebieskie, nieco oszronione, u nasady nieco na siebie zacho- dzą. Liście wieku dojrzałego mogące przetrwać przez wiele lat, są lancetowato-podłużne, z przodu spiczaste, u nasady klinowato zwężo- ne lub zaokrąglone, mają około 9 cm długości i 2-4 cm szerokości, są z wierzchu niebiesko- zielone a od spodu trochę bardziej żółtawe, albo po obu stronach prawie jednakowej bar- wy, silnie unerwione, z żółtym ogonkiem liś- ciowym o długości 2-3 cm; przy rozcieraniu wydzielają silny charakterystyczny zapach. Kwiaty zebrane zwykle po trzy na wspólnej szypułce. Każdy pączek ma na szczycie okrą- gławą przykrywkę, która jest częścią kielicha i odrywa się przy rozkwitaniu. Brak oddziel- nych działek kielicha i płatków korony. Owoc - ze stożkowatego organu rozwija się silnie zdrewniała puszka przypominająca kształtem dziecięcego, wirującego bąka, która uwalnia małe, czarne nasiona. Występowanie: Jak wszystkie gatunki rodzaju Eucalyptus, również i to drzewo pochodzi z Australii, będąc tam jedną z najpospolit- szych i najszerzej rozprzestrzenionych form. Od dłuższego czasu jest sadzone jako drzewo ozdobne i parkowe również w cieplejszych regionach Europy. Okres kwitnienia: Lipiec. Gatunek pokrewny:
Eukaliptus śnieżny (Eucalyptus niphophilaj występuje w Australii aż do górnej granicy drzew, która przebiega tam na wysokości oko- ło 2000 m n.p.m. Jego pędy są początkowo żółtawe, następnie błyszczące i czerwone, a na koniec czerwonofioletowe. Długie liście wieku dojrzałego ukazują się już w pierwszym roku. Mają one długość 1015 cm przy szero- kości do 5 cm i są bardzo grube i jędrne. Drewno eukaliptusa z europejskich nasadzeń jest stosowane do wyrobu celulozy.
Wygląd: wiecznie zielone drzewo liściaste o wysokości około 45 m, miejscami (i w ob- szarze pochodzenia) jeszcze wyższe - do oko- ło 65 metrów. Korona dość luźna (dlatego daje mało cienia), bardzo wysoko podniesiona i wąskostożkowata, u starszych okazów także podzielona na wiele części. Pień prosty, przeważnie dopiero na większej wysokości rozwidlony, w przekroju kolisty, niekiedy dość gruby.
Kora oddziela się długimi pasmami, biegnący- mi spiralnie wokół pnia i po złuszczeniu się pozostawia białawe lub różnobarwne ślady. Gałęzie tylko u młodszych drzew odstające lub wznoszące się, u starszych okazów prze- ważnie stromo wzniesione. Pędy dość cienkie, w przekroju nieco kanciaste i niekiedy lekko oskrzydlone.
Liście jak u wszystkich gatunków z rodzaju Eucaiyptus, mają dwie różne postaci. Liście młodociane mają 10-15 cm długości, są na- przeciwległe, częściowo obejmujące łodygę, odstające prosto, niebieskawo-białe po obu stronach, a w zarysie podłużno-eliptyczne. Liś- cie wieku dojrzałego mają 10-30 cm długości i do 4 cm szerokości, są skrętoległe i zwisają- ce, krotkoogonkowe, bardzo wąskie i lekko, sierpowato zgięte, z przodu spiczaste, u nasa- dy klinowato zwężone, skórzaste, po obu stro- nach ciemnozielone i nieco błyszczące. Kwiaty występują pojedynczo w pachwinach liści "dojrzałych", przykryte grubym, nieregu- larnym wieczkiem.
Owoc jest stożkowaty, czworokanciasty, ciem- noszaro-czarny i oszroniony. Występowanie: Pierwotnie rósł tylko w Austra- lii. Później był też sadzony na wielką skalę (przede wszystkim w obszarze śródziemno- morskim) na osuszanych terenach wilgotnych; oprócz tego często stosowany jako drzewo parkowe lub uliczne. Szczególnie okazałe eg- zemplarze znajdują się (poza obszarem śród- ziemnomorskim) w Irlandii. Okres kwitnienia: Od czerwca do listopada. Uwagi ogólne: Eukaliptus kulkowaty jest zde- cydowanie najczęściej stosowanym gatunkiem z całego rodzaju Eucaiyptus, który, mając po- nad 800 gatunków i odmian, stanowi jedną z najliczniejszych grup systematycznych roślin drzewiastych. Charakterystyczne dla tych oso- bliwych drzew są silnie przekształcone kwiaty, które nie rozwijają już typowych działek kielicha ani płatków korony i mając kształt odwrotnie stożkowatej puszki. Od wieczka (= calyptra) odpadającego przed zakwitnię- ciem, cały rodzaj otrzymał swoją naukową nazwę Eucaiyptus. Znamienne dla rodziny Mi- rtowatych jest występowanie w różnych częś- ciach rośliny olejków eterycznych, mających zastosowanie w medycynie. Drewno gatunków rodzaju Eucaiyptus może służyć jako budulec. Poszczególne gatunki, wśród nich także euka- liptus kulkowaty, coraz bardziej zyskują zna- czenie jako źródło surowca do produkcji pa- pieru. Z powodu niebywałej szybkości wzrostu (zależnie od klimatu 3-10 m na rok), drewno nie jest bardzo mocne.
244
Młode liście
Liście wieku dojrzałego, kwiaty i owoce
Dereń główkowaty (Comus capitata wallJ
Dereniowate
Wygląd: Wiecznie zielony albo (poza natural- nym zasięgiem) na wpół wiecznie zielony krzew lub mniejsze drzewo, dorastające do 12 m wysokości, z bardzo szeroką, rozłożystą, nieco nieregularnie wykształconą koroną. Pień jest zwykle rozwidlony już dość nisko nad ziemią.
Gałęzie szeroko rozpostarte, odstające lub ukośnie wzniesione.
Kora brunatnawoszara, łuszcząca się małymi płatami lub płytkami. Pędy jasnozielone do prawie białych.
Liście naprzeciwległe, podłużno-owalne, z przodu zwężone, u nasady klinowate lub zaokrąglone, na brzegu wyraźnie pofalowane, z nielicznymi, słabo rozpoznawalnymi, odlegle stojącymi ząbkami, z wierzchu bladozielone do zielonych, od spodu niebieskawozielone, dość miękkie, ale skórzaste, z obu stron bardzo delikatnie, aksamitnie owłosione, nerwy liczne, łukowato zbiegające ku szczytowi liścia. Kwiaty bardzo małe i niepozorne - z czterema działkami kielicha, czterema płatkami korony, czterema pręcikami i pojedynczą zalążnią - zebrane są licznie w gęstych szczytowych, baldachowatych wiechach. Kwiatostany oto- czone intensywnie żółtymi podsadkami, przy- pominającymi kwiaty. Te podsadki są w rze- czywistości zmienionymi liśćmi, które przej- mują funkcje właściwych płatków korony i słu- żą do wabienia zapylających roślinę owadów. Owocem jest pestkowiec, początkowo jasno- zielony, w czasie dojrzewania przebarwiający się na czerwono i wyglądem przypominający wielką poziomkę.
Występowanie: Pierwotnie rósł dziko tylko w Azji Południowo-Wschodniej (Chiny i ob- szar Himalajów), później w Europie na ob- szarach o łagodnym klimacie był sporadycz- nie stosowany jako drzewo ozdobne. Spotyka się go miejscami, szczególnie nad jeziorami w północnych Włoszech, w obszarze śród- ziemnomorskim, a także w Irlandii i południo- wej Anglii.
Okres kwitnienia: Od czerwca do lipca. Uwagi ogólne: Niemiecka nazwa rodzajowa derenia nawiązuje do wybitnie twardego dre- wna tych zwykle małych drzew, które dawniej często było stosowane w tokarstwie albo do sporządzania trzonków i uchwytów narzędzi. Naukowa nazwa rodzaju wywodzi się od łaciń- skiego cornu (róg) i także nawiązuje do twar- dego jak róg, bardzo odpornego drewna. Gatunek pokrewny: W południowej części Eu- ropy Środkowej występuje dziko dereń właś- ciwy (Comus mas), który rzadko ma postać drzewa, a przeważnie rozwija się jako bardzo duży krzew. Już wczesną wiosną przed list- nieniem zwracają uwagę jego liczne, jasno- żółte kwiaty zebrane w pęczki. Nie są one otoczone jaskrawo zabarwioną okrywą z pod- sadek. Podobne do wiśni pestkowce są błysz- cząco czerwone i mogą być przerabiane na bardzo smaczną marmoladę.
Pojedynczy pączek
246
Dereniowate
A '. ŁUw''l S '
1 \i^ NVS
,r'..rt^^-#
247
Chruścina jagodna (Drzewo poziomkowe) (Arbutus unedo g Wrzosowate
Wygląd: Wiecznie zielone, zazwyczaj mniej- sze, drzewo liściaste dorastające około 10 m wysokości. Korona bardzo gęsta, zwykle sil- nie, okrągławo sklepiona, dość regularna. Pień rzadko całkiem prosty, przeważnie po- krzywiony i już na małej wysokości rozwidlony. Gałęzie rozchodzą się promieniście na wszys- tkie strony, są pokrzywione i pogięte. Kora na młodszych okazach jeszcze ciemna, brunatnoczerwonawa, u starszych drzew brunat- noszara lub szara, poszarpana, szorstka i łusko- wata. Pędy czerwonawe, gruczołowato owłosio- ne, z dodatkowymi, dłuższymi włoskami. Liście podłuzno-eliptyczne, z przodu zaostrzo- ne, w przybliżeniu dwa razy tak długie jak szerokie (5-10 cm długości i do 5 cm szeroko- ści), całobrzegie lub bardzo delikatnie piłkowa- ne, z wierzchu błyszczące i ciemnozielone, od spodu wyraźnie jaśniejsze, obustronnie nagie albo tylko u nasady bardzo słabo owłosione. Ogonek liściowy ma 1-1,5 cm długości, jest czerwonawy i silniej owłosiony. Kwiaty podobne do konwalii, z dzbankowatą koroną barwy białej, jasnozielonkawej lub jas- noczerwonej, mają około 9 mm długości. Kielich zielonkawy, bardzo kratki, trwały, z niewyraźny- mi działkami. Kwiaty, licznie zebrane w wi- szących wiechach długości palca, pojawiają się jesienią razem z dojrzewającymi owocami.
Owocem jest wielonasienna jagoda wielkości do 2 cm, kulista, początkowo żółtawa, później intensywnie czerwona, o mdłym smaku. Występowanie: Drzewo występujące w su- chych zaroślach (m.in. typu makia), przede wszystkim w obszarze śródziemnomorskim; ponadto nierzadko spotyka się je na zacho- dzie Europy wzdłuż wybrzeża Atlantyku aż do Irlandii - tutaj często sadzone jako drzewo ozdobne w parkach i ogrodach, głównie ze względu na atrakcyjne owoce. Okres kwitnienia: Od października do grudnia. Gatunek pokrewny:
Chruścina cypryjska (Arbutus andrachne) osiąga wysokość 10-12 metrów. Korona jest bardzo gęsta, w zarysie okrągława. Kora u młodych okazów gładka, rudobrunatna, prą- żkowana. Liście na krótkich ogonkach, podłuż- no-owalne, o długości 5-10 cm i szerokości do 6 cm. Kwiaty dzbankowate, białe, w zwartych, wyprostowanych wiechach. Owoce typu jago- dy (o 1,0-1,5 cm grubości, kuliste), o brodaw- kowatej powierzchni, pomarańczowoczerwo- ne, lub brunatnożółte.
Występuje we wschodniej części obszaru śródziemnomorskiego, w rejonie Morza Egejs- kiego i nad Morzem Czarnym.
Arbutus
andrachne
248
249
Hurma wschodnia (Kaki) (Diospyros kaki lfilJ
Hebanowate
Wygląd: Drzewo zrzucające liście na zimę, osiągające około 12 m wysokości, z koroną okrągławą lub wyciągniętą w górę, regularnie sklepioną i dość gęstą.
Pień przeważnie prosty, w przekroju kolisty, dobrze widoczny aż do górnej strefy korony. Gałęzie regularnie ułożone, skośnie wznoszą- ce się lub w górę wyprostowane. Kora bruzdowana lub złuszczona wzdłuż, sza- robrunatna lub lekko czerwonawa, oddziela się małymi płatami i dlatego wydaje się dość szorstka i niedelikatna. Pędy początkowo moc- no owłosione, z czasem łysieją i w końcu są zupełnie gładkie.
Liście skrętoległe, czasem niemalże naprzeci- wległe, podłużno-eliptyczne do podłużno-owa- Inych, z przodu zaostrzone, u nasady klinowa- to zwężone mają 6-15 cm długości i do 7 cm szerokości, z wierzchu są ciemnozielone i bły-
szczące, od spodu jaśniejsze i gęsto owłosio- ne, z czasem jednak łysiejące i owłosione tylko na większych nerwach. Ogonki liściowe o dłu- gości 5-10 cm są również delikatnie owłosione. Kwiaty szerokości około 3 cm są zwykle jed- nopłciowe; męskie przeważnie w małych, ściś- niętych pęczkach, żeńskie - pojedynczo, z czterodziałkowym kielichem i bladożółtą lub siarkowożółtą, czterodzielną koroną. Owoc w typie jagody, grubości 4-7 cm jest podobny do spłaszczonego pomidora, inten- sywnie pomarańczowy lub złotobrunatny, z powiększonymi działkami kielicha, trwale pozostającymi na owocu; ma on bardzo przy- jemny smak, jest jednak jadalny tylko w stanie pełnej dojrzałości (mniej więcej od paździer- nika do listopada).
Występowanie: Kaki pochodzi z Azji Wschod- niej (Chiny, Japonia). W krajach śródziemno- morskich i w południowej Francji drzewo to jest miejscami uprawiane na plantacjach, rza- dziej w parkach lub ogrodach jako drzewo ozdobne. W Europie Środkowej wytrzymuje zimę tylko na obszarach uprawy winorośli, poza tym jest bardzo rzadko spotykane. Okres kwitnienia: Czerwiec. Uwagi ogólne: Bardzo miękkie i soczyste owo- ce kaki po zbiorze nie są zbyt trwałe, mimo to jednak są coraz częściej spotykane w handlu. Ich smak jest przepyszny i nie da się porów- nać z żadnym innym owocem. W obszarze śródziemnomorskim drzewo to odgrywa zna- cznie większą rolę i jest tam już obecnie upra- wiane w wielu rasach i odmianach handlo- wych. Podobne do kaki są inne gatunki hurmy, mające mniejsze owoce: Diospyros lotus i per- symona (Diospyros virginiana}, smak ich owo- ców nie dorównuje jednak smakowi prawdzi- wej kaki. Drewno tych drzew jest oryginalnie szarobrunatne i niezwykle twarde. Używane bywa przeważnie do wyrobu przedmiotów na- rażonych na uderzenia, na przykład kręgli i kul. Ilustracja na dole po prawej stronie ukazuje niedojrzałą, wyraźnie oszronioną wo- skiem, jagodę kaki, jeszcze nie wybarwioną. Równocześnie widoczne są pozostające na trwałe, dość duże i w czasie owocowania jesz- cze zielone, działki kielicha, które temu inte- resującemu owocowi nadają swoisty wygląd.
250
Hi
251
Jesion mannowy (Fraxinus ornus g
Oliwkowate
Wygląd: Drzewo zrzucające liście na zimę, dorastające do 20-25 m wysokości, przeważ- nie jednak poniżej 10 m, z luźną, dość przej- rzystą, okrągławo sklepioną koroną. Pień zwykle prosty, w przekroju kolisty, dopiero na pewnej wysokości nad ziemią rozwidlony. Kora ciemnoszara lub prawie czarna, zawsze gładka, bez wyraźnego deseniu bruzd i lis- tewek (cecha odróżniająca go od zwykłego jesionu).
Gałęzie przeważnie odchodzą promieniście, ale nie tak proste, jak u krajowego jesionu, tylko częściej pozginane i poskręcane. Pędy brunatnozielone, delikatnie punktowane prze- tchlinkami. Pączki naprzeciwległe, z dwoma zewnętrznymi, intensywnie brązowymi łuska- mi, z przodu tępe i nieco sklepione.
Liście naprzeciwległe, nieparzystopierzaste, długości 15-20 cm, w zarysie podłużno-owal- ne. Listki zebrane zwykle po siedem, są za- wsze podłużne, z przodu zaostrzone, z tyłu z wyraźnym ogonkiem, ząbkowane lub niere- gularnie piłkowane; mają po 3-7 cm długości, na wierzchu są zielone, od spodu jaśniejsze, a wzdłuż nerwów (szczególnie blisko nasady listka) brunatno lub biało owłosione. Kwiaty z czterodzielnym, bardzo niepozor- nym kielichem i czterema białawymi płatkami korony długości do około 6 milimetrów. Kwia- ty są licznie zebrane w wiszących, bardzo gęstych, szczytowych wiechach, o długości około 10 cm i takiej samej szerokości, o przy- jemnym zapachu.
Owoce z bardzo wąskimi, podłużnymi skrzy- dełkami długości około 2 cm, z przodu lekko wyszczerbionymi; w czasie owocowania (paź- dziernik) brunatne.
Występowanie: Jesion mannowy pochodzi ze wschodniej części obszaru śródziemnomors- kiego i jest sadzony w Europie Południowej oraz w południowej części Europy Środkowej jako drzewo ozdobne, szczególnie chętnie wzdłuż ulic. Okres kwitnienia: Maj.
Uwagi ogólne: Kwiaty jesionu mannowego są wykształcone znacznie bardziej okazale niż wiatropylne kwiaty krajowego jesionu wynio- słego. Stanowią one o wartości dekoracyjnej tego drzewa. W jesieni listowie jesionu nie wyróżnia się szczególnie. Pierzaste liście prawie nie zmieniają barwy i opadając (prze- ważnie w całości) mają kolor bladozielony lub szarobrunatnawy. Jesion mannowy otrzy- mał nazwę od twardniejącego soku, który wy- pływa z zadraśniętych gałązek. Zawiera on duże ilości słodkiego, sześciowartościowego alkoholu, a ponadto jeszcze parę składników, które powodują, że ma on różne zastosowa- nia medyczne. We Włoszech uprawia się na- wet te drzewa na plantacjach w celu pozys- kania gumowatej masy mannowej. Ma ona prawdopodobnie niewiele wspólnego z biblij- ną manną.
u
252
Kwiaty
Owoce
253
Jesion wyniosły (Fraxinus excelsiorL.)
Oliwkowate
Wygląd: Przeważnie bardzo wysokie, okazale drzewo zrzucające liście na zimę, o wysokości około 40 m - tym samym należy do najwyż- szych krajowych drzew liściastych. Korona
młodych drzew bardzo luźna, z dość stromo wzniesionymi konarami, u starszych drzew bardzo wysoko sklepiona, przy tym jednak mało zwarta i nieco nieregularna przy okrąg- ławym zarysie, najszersza w strefie szczytu, niżej - dość wąska.
Gałęzie wznoszą się prosto w górę lub pro- mieniście odchodzą, wyrastając także w dol- nej strefie pnia. Pień przeważnie dość prosty. Kora na młodszych drzewach gładka, później coraz silniej bruzdowana i podzielona na pola albo pokryta systemem wąskich listewek, sza- robrunatna. Pędy grube, jasnoszare, punkto- wane jasnymi, białawymi przetchlinkami, w strefie wyrastania pączków spłaszczone lub jakby zgniecione. Pączki naprzeciwległe, gru- be, spiczaste, w kolorze głębokiej czerni; oprócz głównych pączków jest jeszcze jedna para pączków bocznych, które rozwijają się tylko wtedy, jeśli młode liście zostaną uszko- dzone przez spóźnione przymrozki. Liście naprzeciwległe, nieparzystopierzaste, długości 20-25 cm, z 9-13 owalno-podłużnymi listkami, z przodu zaostrzonymi, ząbkowany- mi, z wierzchu matowozielonymi, od spodu jaśniejszymi i nagimi (z wyjątkiem nerwu śro- dkowego).
Kwiaty niepozorne, jedno- lub obupłciowe, je- dno- lub dwupienne.
Skrzydiaki długości około 3 cm, w stanie doj- rzałym są brunatne, z przodu zaostrzone. Siedlisko: Rozpowszechniony w ziołoroślo- wych lasach łęgowych lub zboczowych, prze- ważnie na świeżych, przemywnych, żyznych glebach.
Występowanie: W całej Europie szeroko roz- powszechniony i często sadzony jako drzewo parkowe lub ozdobne. Okres kwitnienia: Kwiecień. Gatunek pokrewny: Pochodzący z Europy Po- łudniowo-Wschodniej jesion wąskolistny (Fra- xinus angustifolia) różni się od poprzedniego gatunku bardzo smukłymi listkami. Jego pień z wiekiem może się stać bardzo sękaty. Zwra- ca uwagę również korona znacznie gęściej ulistniona niż u krajowego jesionu. Typową i bardzo ważną cechą są purpurowobrunatne pączki zimowe z szarym owłosieniem.
254
Kwiaty
Owoce
255
Oliwka europejska (Olea europą** Q
Oliwkowate
Wygląd: Wiecznie zielone, nadzwyczaj długo- wieczne drzewo liściaste, wysokości do 12-15 metrów.
Pnie starszych okazów sękate i zwykle bar- dzo poskręcane, u nasady szerokie lub jakby zgniecione. Właściwy pień bardzo krótki, już blisko nad ziemią rozwidlony w wiele konarów - bardzo grubych, skręconych i po- giętych.
Konary przeważnie stromo wzniesione, rza- dziej także ptasko rozłożyste lub ukośnie od- stające. Większe konary i pień, szczególnie u bardzo starych drzew, wewnątrz puste i dziuplaste.
Kora na młodszych okazach lub na cieńszych konarach i gałęziach jasna, srebrzystoszara z bardzo delikatnym deseniem bruzd. Pędy okrągławe albo nieco kanciaste, gęsto pokryte delikatnymi, srebrzystymi łuskami. Liście naprzeciwległe, lancetowate, na obu końcach zaostrzone, całobrzegie, siedzące lub z niewyraźnymi ogonkami, z wierzchu matowe i ciemnozielone do szarozielonych, od spodu szaro-biało lub brunatno-biało owłosione, na brzegu przeważnie zawinięte. Kwiaty jedno- lub obupłciowe, bardzo małe, z czteroząbkowym kielichem i czterodzielną białawą, tylko na środku żółtawą koroną, o przyjemnym zapachu, zebrane licznie w dłu- gich wiechach, stojących w pachwinach liści. Owocem \est oleisto-mięsisty pestkowiec, dłu- gości 1-3 cm, początkowo zielonkawy, później prawie czarny, często także barwy kości sło-
niowej. Pestka bardzo twarda; zewnętrzna skórka włóknista.
Występowanie: Wszędzie w obszarze śródzie- mnomorskim rozpowszechniona i często sa- dzona w gajach oliwnych. Okres kwitnienia: Od czerwca do sierpnia. Uwagi ogólne: Oliwki rosną bardzo powoli. Zgodnie z ogólną regułą, że drzewa powoli rosnące mogą być także bardzo stare, znaj- duje się okazy, których wiek jest szacowany co najmniej na 2000 lat. Oliwka wywodzi się od pewnej mocno ciernistej rośliny, która jed- nak rzadko wyrasta w postaci drzewiastej. W formie uprawnej brak cierni. Oliwka należy do najstarszych i najbardziej długowiecznych roślin uprawnych obszaru śródziemnomors- kiego, a jej znaczenie gospodarcze jest jesz- cze dzisiaj bezsporne. Z jej owoców - oliwek - wyrabia się wysokiej jakości oliwę. Ale rów- nież same owoce w różnych stadiach dojrzało- ści znajdują wielorakie zastosowania. W pełni dojrzałe, czarne oliwki, zbiera się dopiero pó- źną jesienią lub w zimie. Oliwka, pochodząca pierwotnie z Azji, jest dzisiaj znana prawie na całym świecie w niższych szerokościach geo- graficznych, jako roślina uprawna albo jako zdziczałe drzewo lub krzew, Poza krajami śródziemnomorskimi spotyka się ją także w Afryce Północnej i Wschodniej, w Ameryce Środkowej i Południowej (przeważnie w Mek- syku i Peru), gdzie została przywieziona już w 1560 roku przez Antonio Ribero. Od dawien dawna roślina charakterystyczna dla obszaru śródziemnomorskiego. Wspomina o niej już Stary Testament. Owoc oliwki został przyrze- czony Żydom w Ziemi Obiecanej, stanowił znaczną część bogactwa kraju i obok figi i winorośli był uważany za dowód dobrobytu i szczęścia. Żydzi przywędrowawszy do Pale- styny zastali już tam oliwkę, a Dawid i Salo- mon popierali jej uprawę. Oliwy używano już wtedy do przyrządzania potraw, jako daru ofiarnego, jako oleju palnego i jako środka leczniczego. Miała ona również wielkie zna- czenie jako środek kosmetyczny, ponieważ nacierano sobie nią włosy, a także ciało. W starożytnej Grecji wyrabiano z jej drewna, z powodu jego wielkiej odporności, trzonki siekier i innych narzędzi.
256
iwkowate
257
LigUStr lśniący (Ligustrum lucidum aitonJ
Oliwkowate
Wygląd: Wiecznie zielone drzewo wysokości 10-15 m, z półkolistą, lub podłużno-owalną, dość gęstą, cienistą koroną; często także roz- winięty jako silnie rozkrzewione małe drzewo lub krzak.
Gałęzie na krótkim, prostym pniu, wyrastają promieniście i przeważnie są stromo wznie- sione, dość regularnie rozgałęzione, przy czym poszczególne gałązki boczne bardzo da- leko odchodzą od gałęzi macierzystej. Kora początkowo gładka, u nieco starszych okazów delikatnie popękana lub podłużnie bruzdkowana, szara z jaśniejszymi, jasnosza- rymi podłużnymi smugami. Pędy cienkie, nie- owłosione, z punktowo rozsianymi, brunatna- wo-białymi przetchlinkami (dla przewietrzania tkanek kory), dość proste. Liście naprzeciwległe, lancetowato-podłużne, na obu końcach zaostrzone, na bardzo krót-
kich ogonkach lub prawie siedzące, długości około 7-12 cm i szerokości 1-2 cm, z wierzchu silnie błyszczące i ciemnozielone; od wyraź- nego nerwu środkowego odchodzi po obu stronach 5-8 prostych lub lekko łukowatych nerwów bocznych.
Kwiaty obupłciowe, z czterodzielną koroną kremowobiałą lub barwy kości słoniowej, u nasady rurkowatą; łatki korony lejkowate lub kolisto rozpostarte, mniej więcej tej długości, co rurka korony.
Kwiaty o mocnym zapachu, licznie zebrane w wydłużoną szczytową wiechę, długości mniej więcej 10-20 cm i u nasady tej samej szerokości.
Jagoda wielonasienna, owalna, w stanie doj- rzałym czarna; trująca.
Występowanie: Ligustr lśniący pochodzi z Azji Południowo-Wschodniej (Chiny, Korea, Japonia) i jest bardzo chętnie sadzony w ob- szarze śródziemnomorskim jako dekoracyjne drzewo ozdobne przy ulicach, w ogrodach i parkach.
Okres kwitnienia: Od sierpnia do października. Uwagi ogólne: Ligustr lśniący jest bliskim krewniakiem występującego w Europie Środ- kowej w ciepłolubnych lasach i zaroślach li- gustru pospolitego (Ligustrum vulgarej, który jednak rośnie tylko w postaci krzewu i dlate- go nie będzie tu szerzej omawiany. Wielu fachowców uważa ligustr lśniący za szczegól- ną odmianę ligustru japońskiego (Ligustrum japonicumj, który z wyglądu jest bardzo po- dobny, ale ma delikatnie owłosione pędy oraz nieco szerzej owalne liście, z 4-5 ner- wami bocznymi. Jest on również bardzo chęt- nie sadzony w obszarze śródziemnomorskim jako drzewo ozdobne w parkach. Wszystkie gatunki ligustru są roślinami pokarmowymi coraz rzadszego, niestety, zawisaka ligustro- wego, który w licznych latach podejmuje da- lekie wędrówki aż do północnej części Euro- py Środkowej i dlatego bywa spotykany także i u nas. Dojrzałe owoce, które późną jesienią występują w wielkiej ilości, nie tylko są nieja- dalne, ale wręcz trujące. Odnosi się to także do krajowego ligustru pospolitego, którego jagody w żadnym przypadku nie mogą być zbierane i spożywane.
258
Młode owoce P^^H
^-'T .% * .W ***\
' > /PJ~ V>
v mW\
"W&
Oliwkowate
- <&2sSL !*
?**?!> 'i' p *
s
Dojrzałe owoce
259
Filirea szerokolistna (Phiiiyrea latifoiia Q
Oliwkowate
Wygląd: Mniejsze, wiecznie zielone drzewo, o wysokości 7-10 m, zwykle jednak znacznie niższe albo rozwinięte jako krzew. Korona bardzo silnie rozgałęziona, dość gęsta, okrąg- tawo-kulista.
Pień bardzo krótki, przeważnie tuż nad ziemią silnie rozgałęziony.
Gałęzie wyrastają promieniście, przeważnie wzniesione, mało rozłożyste, tylko w dolnej części korony zaginające się ku ziemi. Kora również u starszych drzew dość gładka i jednobarwnie szara do brunatnoszarej. Pędy bardzo smukłe, gęsto filcowata owłosione i tak jak kora, brunatnawe lub jasnoszare. Liście prawie naprzeciwległe, nie podzielone podłużno-owalne i na brzegu ostro piłkowane albo podłużnie lancetowate i prawie całobrze- gie względnie płytko faliste; mają 3-7 cm dłu-
260
gości i 1-3 cm szerokości, na wierzchu są ciemnozielone do prawie czarwych i błyszczą- ce, a od spodu jaśniejsze i matowe. Kwiaty bardzo drobne, w małych, silnie zwar- tych pęczkach stojących w pachwinach liści; korona rurkowata, białawo-zielonkawa, z czte- rema wolnymi łatkami.
Owocem jest mały, kulisty, w stanie dojrzałym niebieskawy lub czarny pestkowiec, trochę po- dobny do oliwki, jednak bardziej podłużny i na krótszej szypułce.
Występowanie: Drzewo lub krzew występujące wszędzie w wiecznie zielonych zaroślach kra- jów śródziemnomorskich. Rozpowszechniony także na wybrzeżu Atlantyku w Portugalii. Rzadko sadzony jako drzewo ozdobne, mimo że może rosnąć także w oceanicznym klima- cie zachodniej Europy, co potwierdzają spora- dyczne nasadzenia w Anglii i Irlandii. Okres kwitnienia: Czerwiec. Uwagi ogólne: Drzewa z rodzaju Phiiiyrea wy- kazują bliskie pokrewieństwo z wiecznie zielo- ną oliwką. Roślinność wiecznie zielona jest jednym ze znamiennych elementów krajobra- zu obszaru śródziemnomorskiego. Obok zielo- nych, wręcz rajskich okolic, występują tu na wybrzeżu bardzo suche, rosnące na ubogich glebach zbiorowiska roślinne, które wyróżnia- ją się właśnie dużym udziałem wiecznie zielo- nych gatunków bardzo dobrze przystosowa- nych do ciepła i suszy: są to zarośla znane pod nazwą makii i garigu, w których liczne gatunki Phiiiyrea występują obok wrzośca drzewiastego, drzewa poziomkowego, przed- stawicieli rodzaju czystek i kilku innych chara- kterystycznych gatunków. W podobnych wa- runkach klimatycznych analogiczne formacje powstają wszędzie na Ziemi. Ilustracje po prawej stronie ukazują gałązki odmiany "media", której liście są nieco smuk- lejsze. Należy zwrócić uwagę również na od- mienny sposób wykształcenia brzegu liścia u różnych okazów tego samego gatunku.
Dolne strony liści (odmiana media)
261
Paulownia omszona (Paulownia tomentosa steudel,)
Trędownikowate
Wyglądy: Drzewo liściaste zrzucające liście na zimę, wysokości okoto 20 m, przeważnie jed- nak nieco niższe, z szeroką, wysoko sklepio- ną, dość luźną koroną.
Pień prosty i dobrze widoczny aż do górnej strefy korony.
Gałęzie w dolnej i środkowej części korony przeważnie odstające lub rozłożyste, tylko na górze promieniście rozchodzące się lub stro- mo w górę wzniesione. Kora również na starszych okazach dość gład- ka i szara do brunatnoszarej, urozmaicona wielkimi, czerwonawożóttymi przetchlinkami. Pędy bardzo mocne, rudobrunatne, co dziwne - bez pączków szczytowych. Wszystkie pączki są boczne, umieszczone ponad dużymi, dość wyraźnymi bliznami liściowymi (miejsca przy- czepu dawnych przysadek), czerwonawobru- natne, uderzająco małe. Liście skupione na szczytach zeszłorocznych pędów, naprzeciwległe, bardzo duże, o długo- ści około 15-30 cm i prawie tak samo szero- kie, na okazach regularnie przycinanych - na- wet do 50 cm długości i szerokości, w zarysie szerokie, owalne, u nasady wcięte sercowato, z przodu zaostrzone, całobrzegie lub (przede wszystkim na młodszych okazach) z niewielo- ma, ale za to bardzo dużymi, zaostrzonymi rogami, albo z szerokimi trójkątnymi klapami; z wierzchu matowe, ciemnozielone lub świeżo zielone i aksamitnie, krótko owłosione, a od spodu gęsto, szare, filcowate, zwłaszcza w ką-
tach większych nerwów. Ogonki liści długo- pędów mają do 40 cm długości i są gęsto owłosione.
Kwiaty zebrane są w wyprostowanych, wie- chowato rozgałęzionych kwiatostanach o wy- sokości około 40 cm, z silnymi gałązkami bo- cznymi o długości 5-15 centymetrów. Szypułki gęsto, wełnisto owłosione. Pączki kwiatowe jaskrawe rudobrunatne lub brunatnoczerwo- ne, owłosione; w tej postaci zimują. Poszcze- gólne naparstkowato-dzwonkowate kwiaty są bardzo duże: u nasady mają szerokość około 1 cm, a u wylotu pięcio- do sześciocentymet- rowej rurki korony - nawet do 4 cm; z ze- wnątrz są bladofioletowo-niebieskawe, we- wnątrz z żółtawymi prążkami. Korona ma pięć szerokich, kojisto rozpostartych łatek. Kielich niepozorny, brunatny, owłosiony. Owocem jest torebka długości do 4 cm i szero- kości 1,5-2,0 cm z nasadzonym smukłym dzió- bkiem; błyszcząca zielonkawa i nieco lepka, wielonasienna.
Występowanie: Pierwotnie (razem z dalszymi 5 gatunkami, dość podobnie wyglądającymi) rozpowszechniona tylko w południowo-wscho- dniej Azji (Chiny). Od dłuższego czasu sadzo- na jednak bardzo chętnie w cieplejszych re- gionach Europy jako wybitnie dekoracyjne pa- rkowe drzewo ozdobne. Okres kwitnienia: Maj.
Uwagi ogólne: Wielkie, zwracające uwagę i ozdobne kwiaty pojawiają się w dużych kwia- tostanach jeszcze przed listnieniem, które na- stępuje dopiero pod koniec maja. W porze kwitnienia drzewo jest niezrównaną ozdobą, która wywołuje zachwyt, dziwne jednak, że jest ono prawie nieznane. Silnie pachnące kwiaty są stosunkowo krótkotrwałe, podobnie jak wielkie liście, które już wczesną jesienią opadają bez wyraźnego przebarwienia. Zaliczenie tego drzewa do rodziny Trędow- nikowatych jest dyskusyjne. Wielu botaników uważa, że pokrewieństwo z następną z opisa- nych rodzin jest większe. Inni zaliczają ten gatunek do osobnej rodziny Paulowniaceae. Ten nadzwyczaj dekoracyjny gatunek, coraz bardziej popularny jako drzewo parkowe, jest wśród pokrewnych gatunków jedyną drzewias- tą formą.
262
Pączki kwiatowe
Surmia zwyczajna, katalpa pospolita (c
Wygląd: Drzewo zrzucające liście na zimę, wysokości 15-20 m, z koroną niską, rozłożys- tą, przy tym dość luźną i świetlistą. Gałęzie rozwidlają się już na nieznacznej wy- sokości; są zwykle prosto wzniesione, w dol- nej części korony również odstające i rozpo- starte, przeważnie silnie zgięte, rzadko zupeł- nie proste.
Kora brunatna lub szarobrunatna, początkowo gładka, później coraz bardziej rozpada się na małe, okrągławe lub kanciaste, złuszczające się płytki. Pędy dość mocne i grube, brunatne, z uderzająco wielkimi bliznami po liściach; osobliwością jest brak pączka szczytowego. Wszystkie pączki, dość małe i jasnobrunatna- we, są umieszczone bocznie. Liście naprzeciwległe lub po trzy w okółku, zwykle bardzo duże, długości 10-20 cm i pra- wie tak samo szerokie, w zarysie są szerokie, owalne do sercowatych, u nasady wcięte, z przodu krótko zaostrzone, całobrzegie albo z jednym-dwoma bardzo małymi, ledwo wido- cznymi łatkami bocznymi, zwykle intensywnie jasnozielone, z wierzchu matowe, od spodu gęsto, miękko owłosione, dające przy rozcie- raniu nieprzyjemny zapach. Kwiaty szerokości 3-5 cm, z pięciodzielną, roz- postartą i wystrzępioną koroną, wewnątrz z cze- rwonawymi plamkami sygnalizacyjnymi. Zebra- ne są licznie w dużych, zwykle prosto wzniesio- nych, wiechach długości do 20 cm. Owocami są długie, w przekroju okrągławe tore- bki o wymiarach mniej więcej 30 x 2 centymetry.
264
i/pa bignonioides walter,) Surmiowate
Występowanie: Pierwotnie dziko tylko w połu- dniowo-wschodniej części Ameryki Północnej, często jednak sadzona w parkach lub więk- szych ogrodach jako drzewo ozdobne. Okres kwitnienia: Od czerwca do sierpnia. Gatunki pokrewne: Zachodnia surmia okazała (Catalpa speciosa) w obszarze pochodzenia dorasta 30 metrów i ma owalno-sercowate, długo zaostrzone liście, przy rozcieraniu nie- wydzielające nieprzyjemnego zapachu. Są one z wierzchu ciemnozielone, a od spodu gęsto, miękko owłosione. Kwiaty o szerokości około 5 cm są dzwonkowate, wewnątrz z żół- tawymi plamkami sygnalizacyjnymi. Kwitnie- nie nieco wcześniej niż u poprzedniego gatun- ku. Chińska surmia jajowata (Catalpa ovataj osiąga wysokość tylko około 10 metrów, ma nieowłosione gałązki i wielkie, (do 25 cm dłu- gości), zwykle trój- lub pięcioklapowe liście z długimi ogonkami, które od spodu w kątach mają czerwonawe gruczołowate plamki. Kwia- ty w wysokich wiechach, z zewnątrz barwy kości słoniowej, wewnątrz żółtawe z purpuro- wymi plamkamu i prążkami. Surmia pośrednia (Catalpa x erubescens) powstała ze skrzyżo- wania C. bignonioides z C. ovata. Jej kwiaty są mniejsze, liście szerokie, sercowate z jed- nym lub dwoma kątowymi klapami. Torebki owocowe mają do 40 cm długości. Sadzona w parkach.
Wygląd: Wiecznie zielone drzewo wysokości około 10 m, poza naturalnym obszarem wy- stępowania zwykle znacznie mniejsze, a nie- kiedy również wykształcone w postaci krzewu. Okazy typowe mają pień prosty, w przekroju okrągły, pojedynczy, albo tuż nad ziemią wid- lasto podzielony - wtedy wydaje się, że drze- wo ma wiele pni.
Pnie przeważnie proste, niekiedy przechylone lub wznoszące się łukowato, w górnej części nierozgałęzione.
Kora intensywnie rudobrunatna (jak sierść sa- rny) z głębokimi, kanciastymi bruzdami, na bardzo starych drzewach niekiedy szara lub szarobrunatna.
Liście czubiasto skupione na szczycie pnia, mają 30-80 cm długości, są niepodzielone, pojedyncze, równowąskie do wąskolanceto- watych, (około 5 cm szerokości), z przodu spiczasto zbiegające i zaopatrzone w ostry wierzchołek, dość sztywne i twarde, ciemno- zielone do żywo zielonych, początkowo (w po- bliżu szczytu pędu) wyprostowane i promieni- ście rozpostarte, później stopniowo płowieją- ce i odrzucone w tył, na koniec zwisają w dół przy pniu jako szerokie osłony z obumarłych liści. Liście kordyliny różnią się od liści pal- mowych tym, że nigdy nie są podzielone. Kwiaty rozwijają się tylko na starszych, silnie rozrośniętych okazach. Pojedyncze kwiaty ma- ją białą, sześciodzielną koronę, sześć pręci- ków i trójdzielną zalążnię. Kwiaty są bardzo
licznie zebrane w wielkie wiechowate kwiato- stany na długich, żebrowanych osadkach, osiągających długość do 1 m i wystających łukowato z czuba liści.
Owoce w postaci kulistych, białawych lub nie- bieskawych, wielonasiennych jagód, dojrze- wają przeważnie w jesieni. Występowanie: Ojczyzną kordyliny jest Nowa Zelandia; rośnie tam ona na skraju lasów, na leśnych polanach lub wzdłuż mniejszych cie- ków wodnych. Od dłuższego czasu jest użyt- kowana ogrodniczo także poza swoim pierwo- tnym zasięgiem i zwłaszcza w obszarze śród- ziemnomorskim można często spotkać wspa- niałe okazy. W Europie Środkowej można ją uprawiać tylko jako roślinę doniczkową, która przez zimę musi być chroniona w szklarni. Okres kwitnienia: Od marca do czerwca. Uwagi ogólne: Kordyliny są spokrewnione z naszymi rodzimymi konwaliami i tym samym reprezentują rośliny jednoliścienne, wśród których nie ma zbyt wielu przedstawicieli form drzewiastych. Już osobliwa postać tej rośliny wskazuje wyraźnie, że nie jest ona bliżej spo- krewniona z innymi roślinami drzewiastymi. Jej kwiaty są zbudowane jak u tulipana. Na podstawie badań porównawczych kordylina i jej bliżsi krewniacy bywają ostatnio zaliczani do własnej rodziny Agawowatych.
266
Kwiatostany
7/
'yjigri' A,
267
Trachycarpus fortunei (wendl.)
Palmowate
Wygląd: Wiecznie zielone drzewo z wysokim, smukłym pniem, który może osiągać wysokość około 15 m, przeważnie jednak jest niższy, zwłaszcza w uprawie.
Pień pojedynczy i nie rozgałęziony, przeważ- nie dość prosty, cylindryczny, szczególnie w górnej części pokryty gęstą siecią włókien, poza tym z trójkątnymi, skierowanymi w górę nasadami obumarłych i opadłych liści. Kora nierozpoznawalna. Gałęzie nieobecne.
Liście skupione w czub na końcu pnia, wach- larzowate, z okrągłą lub półokrągłą blaszką liściową, na bardzo długim, dochodzącym do 50-100 cm ogonku. Blaszka długości około 60 cm i szerokości do 100 cm, jest głęboko po- dzielona na liczne promienie: z górnego końca ogonka liściowego wyrasta do 25 promieni, które są rozdzielone prawie do nasady. Każdy z promieni jest wzdłuż sfałdowany, z przodu zaostrzony, jasnozielony. Ogonki liściowe są tylko na brzegach bardzo delikatnie ząbkowa- ne, ale nie uzbrojone w ciernie.
268
/(iwaryjednopłciowe, męskie i żeńskie osobno na tej samej roślinie, bardzo małe, żółtawe, z trzema listkami okwiatu podobnymi do kieli- cha i trzema - podobnymi do korony, zebrane licznie w dwóch, trzech lub czterech bardzo dużych wiechach o długości 30-60 cm, łuko- wato sterczących z pióropusza liści. Owoce kuliste, grubości około 1 cm, pestkow- ce, w stanie dojrzałym niebieskoczarne. Występowanie: Typowa palma wschodnioazja- tycka, dziko rosnąca w południowych Chinach, Japonii i Birmie, mniej więcej od połowy ze- szłego stulecia sadzona także miejscami w Europie jako drzewo ozdobne. Szczególnie w obszarze śródziemnomorskim bywa repre- zentowana przez piękne, wysoko wyrośnięte okazy. Poza tym występuje tylko jako mała, ale bardzo często hodowana roślina donicz- kowa, która na ogół nie przekracza wysokości 6 metrów.
Okres kwitnienia: Od maja do czerwca. Uwagi ogólne: Omawiany gatunek jest jednym z najbardziej znanych z bogatej w gatunki rodziny Palmowatych i reprezentuje typ palmy wachlarzowatej. Inna forma liścia, występują- ca u palm, różni się dobrze rozwiniętą osią liściową, skutkiem czego liść staje się pierzas- ty. Typową palmą pierzastą jest palma dak- tylowa (patrz niżej). Oprócz omawianego ga- tunku, sadzona jest w alejach i parkach w cie- plejszych krajach jeszcze inna palma wach- larzowata - pochodząca z zachodniej części Ameryki Północnej Washingtonia filifera, któ- rej liście mają na brzegach i szczytach przyro- śnięte długie włókna. Szczątki obumarłych li- ści pozostają w postaci gęstej otoczki. Jako rośliny jednoliścienne palmy nie wykazują wtórnego przyrostu na grubość. Ich pień za- kłada się od samego początku na grubość średnicy ostatecznej, do czego niezbędny jest bardzo duży stożek wzrostu pędu. Jeśli zo- stanie zniszczony, to palma ginie. Pozostające na pniu nasady obumarłych liści mogą jednak niekiedy stwarzać pozory, że pień ma wielką średnicę.
Wygląd: Wiecznie zielone drzewo liściaste o wysokości do około 20 m, przeważnie jednak znacznie niższe.
Pień stosunkowo smukły, tylko u bardzo sta- rych okazów w obszarze pochodzenia do po- nad 1 m grubości, zwykle pojedynczy i nieroz- gałęziony. Resztki liści (nasady) tworzą wokół cylindrycznego pnia grubą, gęstą otoczkę, któ- ra zakrywa korę.
Liście długości około 5 m są skupione w po- staci czuba na końcu pnia, dość licznie - do 200 liści na jednym okazie. Liście pierzaste, w zarysie lancetowate, z przodu zaostrzone, dość mocne i sztywne. Pojedyncze listki, w li- czbie 80-100 po każdej stronie liścia, są sto- sunkowo krótkie, w środkowej części niezna- cznie wzdłuż pofałdowane, dlatego dość pła-
sko rozpostarte na liściu, całobrzegie, ciemno- zielone, bez połysku. Ogonek liściowy bardzo płasko sklepiony, z krótkimi kolcami u nasady, przechodzącymi ku górze stopniowo w odcinki liści.
Kwiaty jednopłciowe, rozdzielone - roślina dwupienna. Kwiatostany obficie rozgałęzione, wyrastają z gęstych pióropuszy liści na łody- gach o długości do 2 metrów. Pojedyncze kwiaty są bardzo małe, żółtawe. Owoce kulisto-podłużne i żółtobrunatne roz- wijają się w wielkiej masie na kwiatostanach, mają wielkość 2-3 cm. Są to pestkowce z lek- ko pomarszczonymi, bardzo twardymi nasio- nami; niejadalne.
Występowanie: Pierwotnie rosła dziko tylko na Wyspach Kanaryjskich, od dłuższego czasu jednak w całym obszarze śródziemnomorskim sadzona, dziś bardzo pospolita, jako drzewo ozdobne (także w alejach i przy ulicach). Okres kwitnienia: Od marca do czerwca. Uwagi ogólne: Palmy daktylowe (rodzaj Phoe- niĄ, reprezentowane przez tuzin gatunków, są rozpowszechnione w obszarach zwrotnikowych i podzwrotnikowych Starego Świata. Występują one z natury tylko w strefach bardzo gorącego i suchego klimatatu. Opisany wyżej daktylowiec kanaryjski jest jednym z najbardziej dekoracyj- nych gatunków - można go dość łatwo rozpo- znać po bardzo długich, gęsto krzaczasto sku- pionych, pierzastych liściach. Pięknie rozwinię- te okazy tego gatunku spotyka się, rosnące dziko jeszcze na północy Włoch. Na północ od Alp palma ta musi być zimą zabezpieczona od mrozu, można ją więc hodować tylko jako roś- linę doniczkową. Prawdziwa palma daktylowa, daktylowiec właściwy (Phoenix dactylifera), ró- żni się znacznie smuklejszym pniem i nieco krótszymi (do około 4 m długości) i mniej licz- nymi liśćmi (na jednej palmie tylko około 30 liści), które również są pierzaste, ale wydają się szersze w zarysie. Sławne stanowisko tego gatunku koło Elche w południowej Hiszpanii nie jest pierwotne, lecz zostało założone przez Arabów. Drewno palmowe składa się z różnych wiązek włóknistych, nieregularnie rozrzuco- nych po całym poprzecznym przekroju pnia. Skutkiem tego drewno to nie może wykształcać pierścieni rocznych.
270
Owocostany
Karłatka (Chamaerops humilis L.)
Palmowate
Wygląd: Wiecznie zielone drzewo liściaste z bardzo krótką, ledwo rozwiniętą ktodziną albo z licznymi pniami, już przy ziemi roz- gałęzionymi; wtedy zwykle niewiele wyższe niż 2 metry. W rzadkich przypadkach, szcze- gólnie u niektórych form ogrodowych, rozwija się tylko jeden pień i wtedy osiąga wysokość do 4-5 metrów.
Pnie- o ile występują - są, jak u wielu innych palm, pokryte resztkami obumarłych liści, któ- rych pochwy strzępią się, dzieląc na szare lub szarobrunatne włókna.
Liście skupione w szczytowym czubie, wach- larzowate. Blaszka liściowa w przybliżeniu półkolista lub kolista, o średnicy 50-90 cm, aż do nasady podzielona na liczne 12-18, bardzo szytywne i mocne, szarozielone lub niebies- kawozielone odcinki, szeroko rozczapierzone, z przodu kolczastospiczaste i tylko nieznacz- nie wzdłuż sfałdowane, bez wyraźnego żeber- ka środkowego. Ogonek liściowy długości 60-100 cm, jest dość smukły, u nasady ciernis- ty. W uprawie ogrodowej karłatki mają na ogół jeden pień i są stosunkowo wysokie - można je wtedy pomylić z opisaną poprzednio palmą Trachycarpus fortunei. Różnią się jednak od tamtej palmy kłującociernistym ząbkowaniem ogonków liściowych.
Kwiaty jednopłaciowe, męskie i żeńskie na różnych osobnikach - roślina dwupienna. Kwiaty bardzo licznie zebrane w rozgałęzio- nych, wiechowatych kwiatostanach, które za- kładają się w pachwinach liści szczytowego
pióropusza i stamtąd łukowato wystają. Owoce czerwonawoźółte, kulisto-podłuźne. z wyglądu trochę podobne do dojrzewającej oliwki, grubości 3-4 cm, niejadalne i bez war- tości użytkowej.
Występowanie; Karłatka występuje tylko w za- chodniej części obszaru śródziemnomorskie- go od południowych Włoch, Sycylii, Sardynii, Balearów - do południowej Hiszpanii, a poza tym także wzdłuż wybrzeża północnoafrykańs- kiego mniej więcej po Tunezję, na zachód do Maroka i Algierii. We Francji i w północnych Włoszech nie występuje w stanie naturalnym. Okres kwitnienia: Od czerwca do sierpnia. Uwagi ogólne: Karłatka jest jedyną w Europie rodzimą palmą. Stanowiska kopalne dowodzą, że przed epoką lodową palmy występowały także na północ od Alp. Karłatki spotyka się przeważnie w pobliżu wybrzeży na glebach piaszczystych, kamienistych i raczej suchych. Nadają się one dość dobrze do uprawy doni- czkowej i dają się łatwo rozmnażać wegetaty- wnie. Rodzaj Chamaerops jest monotypowy i obejmuje tylko ten jeden gatunek. Znane na Krecie drugie stanowisko palm (Phoenix theo- phrastij, być może nie jest pierwotne, tak więc karłatka jest rzeczywiście jedyną Europejką w obrębie tej bogatej w gatunki rodziny.
Kwiatostan
Owoce
273
Drewno
Pień drzewa nie jest jednorodnym two- rzywem. Już prosty przekrój pnia ukazu- je wyraźnie jego warstwową budowę. Środek pnia zajmuje zwykle ciemniej zabarwiona, dość sucha i w stanie doj- rzałym martwa twardziel, która u wielu gatunków drzew jest charakterystycznie zabarwiona - w pięknych brunatnych i czerwonych tonach. Kolejną na ze- wnątrz warstwą jest przeważnie jaśniej- szy i dość wilgotny pokład, zwany bie- lem. Twardziel i biel tworzą razem dre- wno wtórne czyli ksylem. Ten cylindry- czny korpus drewna jest otoczony wars- twą łyka czyli floemu, różnej grubości u różnych drzew. Pierścień łyka prze- chodzi w korę i korowinę. Kora tworzy gęstą tkankę, która chroni od zewnątrz głębiej położone warstwy pnia. Każda warstwa lub pokład pnia spełnia okreś- lone zadania.
Ksylem odpowiada w zasadzie za trans- port wody z korzeni do najbardziej od- ległych części korony. Na poprzecznym przekroju pnia zajmuje on zawsze naj- większą część, ponieważ pełni również funkcję podpory.
We floemie, który w przeciwieństwie do ksylemu składa się tylko z żywych ko- mórek, ma miejsce transport rozpusz- czalnych substancji organicznych. Sub- stancje wytworzone w liściach mają przecież służyć również tym częściom drzewa, które same nie prowadzą pro- dukcji pierwotnej - do swego wzrostu muszą jednak być stale zaopatrywane w substancje budulcowe i energetyczne. Łykowa część pnia zawiera przewody do transportu cukrów z miejsc produkcji (liście) do miejsc spożycia (na przykład korzenie). Ruch w odwrotnym kierunku
odbywa się wczesną wiosną, gdy po spoczynku zimowym zaczynają rozwijać się pączki. Wyrastające pędy i nie roz- winięte jeszcze w pełni liście potrzebują wtedy substancji pokarmowych z zapa- sów, złożonych przez roślinę we wnęt- rzu pnia, które w postaci soku zawiera- jącego cukier są wysyłane w górę pnia aż do korony. Wstępujące soki stały się prawie przysłowiowym symbolem bu- dzenia się drzew na wiosnę. U wielu gatunków drzewiastych zawartość cukru w soku łyka jest tak duża, że może on być wykorzystywany gospodarczo. Biali osadnicy nauczyli się od północnoame- rykańskich Indian, jak nakłuwać na wio- snę dziko rosnące klony cukrowe, a spływający sok przerabiać na syrop. Pień jako podpora musi stawać się z ro- ku na rok coraz grubszy, aby mógł utrzymać rozwijającą się koronę. Przy- rost na grubość przejmuje cieniutka war- stwa komórek, znajdujących się pomię- dzy drewnem a łykiem, tworzących zdo- lną do podziałów, niewyspecjalizowaną tkankę. Ta warstwa, określana jako mia- zga, ma decydujące znaczenie dla życia drzewa. Każdego roku na wiosnę miaz- ga zaczyna się dzielić i produkuje do wewnątrz komórki nowego drewna, a na zewnątrz komórki łyka. Oddzielane przez miazgę do wewnątrz komórki dre- wna powiększają stale walec ksylemu - staje się on z roku na rok coraz grub- szy. W tej samej mierze miazga zostaje przesunięta na zewnątrz, przy czym od- cina ona dodatkowo komórki przezna- czone na łyko.
Wszystkie warstwy komórek, położone na zewnątrz miazgi, musiałyby zostać rozerwane, gdyż są poddane naciskowi od wewnątrz, a bocznie - silnie rozcią- gane. W obrębie kory, dzieje się tak
274
Pień dębu (poprzeczny szlif drewna).
rzeczywiście. W ten sposób powstają przebiegające wzdłuż pnia bruzdy i siat- kowate desenie, które od wewnątrz sta- le muszą być uszczelniane i wypełnia- ne. Sposób pracy tego "płaszcza mia- zgi" wydaje się niewygodny. W rzeczy- wistości jest to prawie genialne rozwią- zanie. Gdyby wrażliwa, zdolna do po- działu miazga znajdowała się tuż pod korą, nie mogłaby być wystarczająco od zewnątrz chroniona przed uszkodzenia- mi. Poza tym, nie mogłyby być wtedy równocześnie produkowane przez jedną tkankę twórczą dwie różne grupy komó- rek - na zewnątrz i do wewnątrz. W ten sposób warstwa miazgi położona głę- biej okazuje się jedynym możliwym roz- wiązaniem. Zdolność podziału miazgi warunkuje jeszcze inne zjawisko. Wios-
ną i wczesnym latem w pniach drzew bardzo szybko przemieszczają się wiel- kie ilości wody. W ksylemie muszą być w tym celu przygotowane drożne prze- wody o dość dużym przekroju. Dlatego miazga produkuje w tak zwanym drew- nie wczesnym szczególnie duże komó- rki dla transportu wody. W ciągu lata miazga zwalnia tempo produkcji i pod jesień wstrzymuje ją. Komórki drewna wyprodukowane od la- ta do końca okresu wegetacyjnego są znacznie mniejsze i mają grubsze ścianki komórkowe. Na przekroju po- przecznym pnia odróżniają się one wy- raźnie od drewna wczesnego. W ten sposób w ciągu kolejnych lat powstaje na drewnie okresowo powtarzający się pierścieniowaty wzór. Drewno wczesne
275
i późne tworzą razem pierścień roczny. Policzenie pierścieni na ściętym pniu stanowi najbardziej wiarygodną metodę oznaczenia wieku drzewa. Pierścienie roczne powstają tylko u drzew rosną- cych w rytmie rocznym i z dłuższą zimo- wą przerwą w wegetacji. W strefach kli- matu ciepłego, gdzie możliwy jest cało- roczny wzrost, pierścienie nie wykształ- cają się wcale albo są bardzo niewy- raźne.
Transport wody z korzeni aż do korony, co dziwne, nie wymaga od drzewa wkła- du energii, jakkolwiek woda płynie tu jakby wbrew sile ciężkości, z dołu do góry. Dzieje się tak nawet wtedy, gdy droga od pobierających wodę korzeni do oddających wodę liści wynosi 50,100 metrów albo więcej. W miarę tego, jak liście oddają wodę w procesie parowa- nia przez otwory szparkowe, płyn z dołu dopływa. Przy długiej drodze, u bardzo wysokich drzew naczynia ksylemu pod- legają potężnemu ciśnieniu: kilkudzie- sięciu albo nawet ponad stu atmosfer. Działanie sił kohezji i adhezji zapewnia utrzymanie ciągłości przepływu wody od korzeni do szczytu najwyższej gałą- zki. Fatalne skutki dla zaopatrzenia w wodę korony ma dostawanie się po- wietrza do naczyń dolnej strefy pnia, co doprowadzić może do przerwania prze- pływu. Takie uszkodzenie drewna, mo- gą spowodować szkodniki drążące pień, W drzewie szpilkowym woda płynie z szybkością 1-2 metrów na godzinę. U drzewa liściastego, z dobrze rozwi- niętym systemem naczyń mierzono war- tości rzędu 4-6 metrów na godzinę. Ró- żne gatunki drzew mają niejednakowe zapotrzebowanie na wodę. Na metr kwadratowy powierzchni liści wierzba zużywa rocznie około 160 I wody, olsza
- 110, a jawor - mniej więcej 90 litrów. Takie ilości wody wielkie drzewo prze- rabia już w ciągu jednego dnia. Na nie- korzystnych siedliskach może dochodzić do poważnych trudności w dostawie wo- dy. Miejskiemu drzewu, wtłoczonemu w bruk ulicy lub między płyty chodnika, wyświadcza się prawdziwe dobrodziejs- two, jeśli w upałny dzień podleje się go paroma wiadrami wody.
Las - więcej niż drzewa
Drzewa są w miejskim i wiejskim środo- wisku równie ożywiającym, dobroczyn- nym dla oka i samopoczucia elemen- tem, jak w otwartym krajobrazie. Ros- nąc pojedynczo, w grupach, wzdłuż ulic, na placach, czy w obrębie terenów zie- lonych - drzewa zawsze wywierają swój zbawienny wpływ na życie wszystkich istot - włącznie z człowiekiem. Twier- dzenie to jest tym bardziej słuszne w odniesieniu do lasu, który dostarcza tlenu, a także drewna, jagód i grzybów, a równocześnie jest miejscem wypo- czynku i terenem zabaw. W ekosystemie - wrażliwym układzie wzajemnych oddziaływań - wpływają na siebie i wzajemnie się warunkują żyjące w nim istoty żywe.
Rośliny i zwierzęta, producenci i konsu- menci, łączą się we wspólnoty życiowe, które wzajemnie od siebie zależą. Eko- system taki jak las, jest układem nie- zwykle dynamicznym. Współdziałanie gatuntów zmienia się zarówno w ciągu doby, jak i w ciągu roku. Wrodzone po- szczególnym gatunkom rytmy kiełkowa- nia, wzrostu, kwitnienia, dojrzewania i rozpadu przenikają się, tworząc gęstą sieć zależności pokarmowych i stosun- ków przestrzennych. Sprawnie funkcjo-
276
nujący ekosystem okazuje się zdumie- wająco zdolny do przystosowania na- wet do niekorzystnych warunków, dzię- ki wewnętrznej równowadze, przez co rozmaite niedobory mogą być szybko wyrównywane. Utworzone przez czło- wieka jednostronne funkcjonalnie ob- szary produkcyjne (na przykład rolni- cze monokultury), nie mają tej zdolno- ści i przy występowaniu presji z ze- wnątrz szybciej załamuje się ich rów- nowaga biologiczna. W różnych regionach i na różnych pięt- rach wysokościowych rozwijają się la- sy o niejednakowym składzie. W borze szpilkowym w górach drzewa liściaste odgrywają raczej podrzędną rolę. W ni- ższych położeniach lub na niżu w Euro- pie Zachodniej rośnie przeważnie las liściasty, w którym z natury nie ma drzew szpilkowych. W każdym przypad- ku czynniki takie, jak wysokość bez- względna, szerokość geograficzna, gle- ba, klimat, woda i nasłonecznienie, wa- runkują powstawanie odmiennych zbio- rowisk leśnych, jak na przykład jasna, sucha i ciepła dąbrowa świetlista, cie- nista i raczej wilgotna buczyna, las świerkowo-jodłowo-bukowy w średnich górach lub towarzyszące ciekom wod- nym lasy łęgowe i olsy.
Prawie jedna trzecia obszaru Polski po- kryta jest lasami. Sosna i świerk i jako najważniejsze gospodarczo drzewa szpilkowe, mają w tym nieproporcjonal- nie wysoki udział (w przybliżeniu 60 %), jaki im się z natury nie należy. Prze- kształcenie miejscowych zgodnych z siedliskiem lasów liściastych w drze- wostany szpilkowe jest też jedną z naj- bardziej wątpliwych tendencji w syste- mie zagospodarowania lasu. W Europie Środkowej nie ma już dzisiaj pierwotnych puszcz. Tylko w niewielu miejscach toleruje się obszary chronio- ne, gdzie las może się spokojnie roz- wijać bez większej ingerencji człowieka. Zabiegi hodowlano-leśne, podejmowane z punktu widzenia krótkowzrocznie poję- tej produktywności, nie tylko zubożyły pierwotne bogactwo gatunkowe zbliżo- nych do naturalnych lasów Europy Środ- kowej, ale również ujednoliciły wiek drzew w lesie. Zagospodarowane racjo- nalnie i z użyciem maszyn uprawy leśne mają zwykle równowiekowe drzewosta- ny, podczas gdy zagospodarowany zgod- nie z naturą las przerębowy składa się z rosnących obok siebie drzew w różnym wieku. Dzięki temu jest on znacznie mniej podatny na wichury, śniegołomy i szkodniki, i odnawia się sam.
277
Znaczenie lasu przekracza znacznie je- go rolę gospodarczą. Lasy są naszymi najważniejszymi producentami tlenu. W prowadzonym na świetle procesie fo- tosyntezy drzewa oddają do atmosfery dokładnie tyle samo tlenu, ile pobierają dwutlenku węgla z powietrza. Jeden wy- rośnięty buk o wysokości około 25 m i sumarycznej powierzchni liści 1600 m2 uwalnia w ciągu jednego dnia mniej więcej 7000 I tlenu. Daje to prawie 35 m3 bogatego w tlen powietrza do oddycha- nia - dosyć, aby zaspokoić dzienne za- potrzebowanie ponad 50 osób. Jeśli ob- liczymy ile tlenu produkuje zajmujący kilka hektarów las bukowy lub inny wy- sokopienny drzewostan o podobnej wy- dajności, okaże się, jak niezbędne są lasy dla osiedli i miast. Podmiejskie lasy stanowią nie tylko ulubione tereny wy- poczynkowe, ale już choćby tylko ze względu na produkcję tlenu spełniają ważne dla życia zadanie. Inne ważne z punktu widzenia ekologii działanie la- su można streścić w haśle "ochrona przed imisją". Drzewa okazały się nad- zwyczaj skutecznymi filtrami pyłu. W gę- stym listowiu szybkość wiatru spada więcej niż o połowę. Wskutek tego cząs- tki pyłu przenoszone przez powietrze mogą się łatwo osadzać. Jeden metr sześcienny powietrza nad rejonami przemysłowymi lub wielkimi miastami zawiera do pół miliona cząsteczek pyłu. W leśnym powietrzu jest ich mniej niż 500. Jeden hektar lasu bukowego może rocznie związać ponad 50 ton pyłu. Osa- dzone na liściach cząstki pyłu są zmy- wane przez deszcz. Dostają się na zie- mię i przyczyniają się tam do tworzenia próchnicy. Woda deszczowa oczyszcza liście drzew, działające jako filtr pyłu, co jest tanią i niezastąpioną.metodą
278
utrzymania czystości powietrza. Lasy regulują także gospodarkę wodną regio- nu. Wielkie ilości wody opadowej są za- trzymywane przez warstwę korzeniową gleby leśnej, a potem z opóźnieniem oddawane w postaci wody grawitacyj- nej, gruntowej i płynącej. Nawet obfite opady spływają w obszarach leśnych tylko w niewielkiej części bezpośrednio do zbiorników wodnych. Unika się przez to wylewów i katastrofalnych powodzi. W okolicach zalesionych rzadkiej zda- rzają się wysokie stany wód w strumie- niach i rzekach. Tam, gdzie dla uprawy roli lub kultur specjalnych (uprawa wi- norośli) wyrąbano las na wielkich po- wierzchniach i gdzie woda powierzch- niowa po wielkich ulewach szybko od- pływa do zbiorników, pojawiają się pro- blemy z erozją gleby i powodziami. Las wyparowuje znaczną część zatrzymy- wanej wody. Jeden hektar lasu bukowe- go "przerabia" w ciągu ciepłego dnia lata około 30 metrów sześciennych wo- dy. Ponieważ przy parowaniu takiej ilo- ści wody (odpowiada to pojemności oka- załego basenu pływackiego), musi być zużyta duża ilość ciepła, przy gorącej pogodzie w lesie i jego otoczeniu jest wyraźnie chłodniej niż w otwartym tere- nie. Parowanie wody wspiera tym sa- mym działanie cienia zwartego dachu koron. Pomimo wielkich ilości wody, które las "przerabia", drzewa obchodzą się z cenną wilgocią znacznie oszczęd- niej niż wiele innych roślin: jeden buk potrzebuje do wytworzenia 1 grama su- chej substancji tylko jedną trzecią tej ilości wody, którą zużywa choćby jeden krzaczek ziemniaka. Z gospodarką wodną obszarów poroś- niętych lasem łączy się ściśle ochrona gleby. Tam, gdzie wyrębuje się brutal-
nie lasy na wielkiej powierzchni, tam gleba jest zagrożona przez wiatr i wodę. Skutki takiej złej gospodarki dają się odczuć przez wieki albo w ogóle są już nie do naprawienia. Można to obserwo- wać w obszarze śródziemnomorskim z jego wyjałowionymi stokami, poroś- niętymi jedynie suchymi krzakami. Przed rozwinięciem się wysokich cywili- zacji antycznych obszar śródziemnomo- rski był pokryty lasami. Powszechnie stosowana aż do naszych czasów forma użytkowania ziemi - wypas kóz i owiec - uniemożliwiła odnowienie lasu. Właściwością, która w naszych czasach coraz bardziej zyskuje na znaczeniu, jest zdolność pochłaniania hałasu przez las. Jednorzędowa aleja wysoko wyroś- niętych topoli daje tylko nieznaczną ochronę przed dźwiękami. Zależnie od doboru gatunku drzewa i gęstości za- drzewienia można stworzyć jednak przez nasadzenia w strefach uciążliwe- go hałasu skuteczną osłonę. Drzewa o gęstej koronie i wielkich liściach, jak klon, lipa, platany lub buk szczególnie dobrze pełnią tę rolę. Nawet wąski pas lasu o szerokości około 200 m między autostradą a osiedlem zmniejsza docho- dzący hałas komunikacyjny do zupełnie znośnego szmeru.
Bez ochronnego, buforowego i regene- rującego działania lasu wiele gatunków roślin i zwierząt nie mogłoby żyć na Ziemi. Niemniej jednak jesteśmy na naj- prostszej drodze do zniszczenia jednej z podstaw życia.
Obumieranie lasu
Od kilku dziesiątków lat leśnicy stwier- dzają, że również z dala od zakładów przemysłowych, w tak zwanej strefie
czystego powietrza, zarówno pojedyn- cze drzewa, jak i zwarte drzewostany chorują i w końcu obumierają. Dotych- czas szkody występowały przede wszy- stkim w wyżej położonych obszarach górskich. Najsilniej dotknięta została jo- dła. W południowych Niemczech około 90 % drzewostanów albo już wymarło, albo choruje. W Polsce szczególnie tra- giczny jest stan drzewostanów jodło- wych w Górach Świętokrzyskich. W Eu- ropie Środkowej ten gatunek drzewa wydaje się być szczególnie ostro zagro- żony wymarciem.
Obraz szkód jest zawsze taki sam: na- przód obserwuje się w obrębie korony ubytek szpilek postępujący od góry ku dołowi i od środka na zewnątrz. To, co pozostaje, są to szkielety pni i gałęzi. Od pierwszych objawów aż do zupeł- nego obumarcia upływa zwykle mniej niż trzy lata. Po zrąbaniu pni ujawnia się nienaturalne zawilgocenie twardzie- li. Podobnie przebiega choroba u świer- ka - uszkodzenia drzewostanów świer- kowych w ostatnich latach były ogrom- ne. W Północnej Nadrenii-Westfalii w przybliżeniu 60% wszystkich zbada- nych drzewostanów świerkowych wyka- zuje objawy uszkodzenia, a tylko 7% można jeszcze obecnie uznać za zdro- we. W Polsce stan lasów świerkowych w Górach Izerskich i w Karkonoszach jest wręcz katastrofalny. Zaobserwowa- no uszkodzenia także u innych gatun- ków drzew, na przykład u sosen, dębów, buków i innych. W Niemczech według ostrożnych szacunków przynajmniej 2,5 miliona hektarów lasu dotkniętych jest obumieraniem drzew. Jest to około jed- nej trzeciej ogólnej powierzchni lasów. Podobna sytuacja panuje także w Po- lsce. Znając te liczby nie należy zada-
279
wać pytania, czy las zamiera, tylko za- stanawiać się, dlaczego tak jest i co można zrobić, aby temu zaradzić. Związek jaki zachodzi w między rozbu- dową wielkich zakładów energetycz- nych z kominami wysokości do 250 m a uszkodzeniami lasów pozwala przy- puszczać, że ten nienaturalny czynnik obciążający środowisko jest jedną z przyczyn obumierania lasów. Nie ma już dzisiaj wątpliwości, że uwalniane przez źródła spalania (przemysł, zakła- dy energetyczne, komunikacja, gospo- darstwa domowe) gazy i dymy zawiera- jące dwutlenek siarki, tlenki azotu i inne szkodliwe składniki - są przyczynami tej katastrofy.
Jedna elektrownia uwalnia co roku do atmosfery ponad 50000 ton dwutlenku siarki, w całym kraju rocznie daje to około 3,5 miliona ton. Dwutlenek siarki i tlenki azotu tworzą z wodą silne kwasy nieorganiczne i w tej postaci, zwłaszcza w bogatych w opady średnich górach -zazwyczaj najbardziej lesistych obsza- rach - opadają jako kwaśne deszcze.
Działanie drzew jako filtru pyłów działa przy tym jak bumerang: w deszczówce spływającej z liści, szpilek, gałęzi, kona- rów i pni, zawartość kwasu jest niekiedy dziesięciokrotnie wyższa, niż w samych opadach. Przez tę masową dostawę kwasu z atmosfery do gleby, dla drzew, a na pewno także i dla innych organiz- mów, życie staje się zbyt "kwaśne". Skutki tego zakwaszenia widać wszę- dzie w średniogórzach w postaci poje- dynczych martwych drzew lub całych hektarów obumarłych drzewostanów, przede wszystkim szpilkowych. Na zwal- czanie tego wzrastającego zakwaszenia gleby za pomocą odsiarczania pyłów i gazów odlotowych nastawione są roz- maite programy ochrony przyrody. Ta- kie zabiegi muszą być podjęte szybko i na wielką skalę, w przeciwnym razie około 2000 roku zastaniemy nieomalże wylesioną Europę Środkową.
280
Słowniczek
Anemogamiczny: patrz wiatropylny Arboretum: wielki park lub ogród z bogatą kolekcją rzadkich lub starych drzew.
Blaszka liściowa: główna część liścia, rozszerzona i zwykle płaska.
Cieniolubne gatunki: gatunki, które do swego rozwoju nie potrzebują dużo światła i dobrze rosną również w miejscach zacienionych.
Ciernie: ostre, zwykle wydłużone i spiczaste twory, powstałe przez przekształcenie liści ( ciernie liściowe), przylistków (= ciernie przylistkowe) lub osi pędów ( = ciernie pędowe); przykłady: robinia z cierniami przylistkowymi, głóg z cier- niami pędowymi.
Dloniasty (liść): odcinki liściowe rozchodzą się z jednego punktu, jak palce dłoni; przykład: kasztanowiec (rysunek). Dwupienne (rośliny): jednoplciowe męskie i żeńskie kwiaty występują zawsze na oddzielnych roślinach, męskich lub żeńskich; przykłady: wierzba, topola, cis, rokitnik, ostrokrzew. Dwurzędowe (ustawienie liści): liście wyrastają z pędu w dwu podłużnych, prosto przebiegających szeregach (rysunek). Galas: kulista lub brodawkowata wybujałość tkanek na liś- ciach lub łodygach, spowodowana działalnością określonych owadów (muchówki i błonkówki galasowe, tzw. galasówki). Grono: kwiatostan, w którym poszczególne kwiaty stoją na nierozgałęzionych osiach (rysunek). Gruczolowate owłosienie: owłosienie pędu, ogonka liścio- wego lub blaszki składające się z włosków, które przy potarciu wydzielają kleistą albo pachnącą wydzielinę. Jabłkowaty owoc: owoc pozorny, którego miąższ składa się ze zgrubiałej tkanki szypułki i dna kwiatowego, zawierający wewnątrz liczne mieszki; przykłady: jabłko, gruszka, głóg, jarząb mączny (rysunek).
Jagoda: owoc, którego ścianka składa się wyłącznie z mięsi- stych, zwykle soczystych tkanek (rysunek). Jajowaty (liść): w zarysie owalny, przyrośnięty do pędu szerszym końcem; patrz * odwrotniejajowaty (rysunek). Jednopienne rośliny: jednopłciowe męskie i żeńskie kwiaty rozwijają się osobno na tej samej roślinie; przykład: liczne drzewa szpilkowe, jesion, leszczyna, brzoza. Jednoplciowe (kwiaty): są albo tylko męskie, albo tylko żeńskie, zawierają więc albo tylko pręciki, albo tylko słupki. Kielich: zewnętrzna część okrywy kwiatowej, składa się z wolnych lub (częściej) zrośniętych działek kielicha. Klapowany (liść): blaszka liściowa podzielona na kilka, zwyk- le od trzech do pięciu większych części, tzw. łatek (rysunek). Kolce: ostre, przeważnie spiczaste lub hakowato zagięte wyrostki, zbudowane tylko z tkanek powierzchniowych, przez co można je łatwo odłamać; przykłady: róża, jeżyna. Kolumnowy (pokrój): korona tylko nieznacznie zwęża się ku górze (rysunek).
Korona (kwiatu): wewnętrzna część okrywy kwiatowej, składa się z wolnych lub między sobą zrośniętych płatków korony. Kolka: kwiatostan groniasty, w którym poszczególne kwiaty, gęsto skupione i siedzące, zwykle nie wykształcają wyraź- nego okwiatu; kwiaty są przeważnie jednopłciowe.
Lancetowaty (liść): kształt liścia przypomina ostrze lancetu (rysunek).
Łodyga: nadziemne części szkieletu rośliny (nie wliczając wyrastających z łodygi liści, kwiatów i owoców), a więc u drzew pień, konar, gałąź i gałązka. Łuskowe (liście): silnie uwstecznione, przeważnie wykształ- cone tylko w postaci łusek liście wielu drzew szpilkowych, na przykład gatunków żywotnika. Makia: bardzo gęste zarośla, składające się z wielu wiecz- nie zielonych roślin drzewiastych, rosnących na suchych, skalistych siedliskach, często na wybrzeżu, w obszarze śródziemnomorskim.
Mieszaniec: osobnik, który powstał jako krzyżówka różnych gatunków rodzicielskich; przykład: lipa szerokolistna x lipa drobnolistna = lipa holenderska. Bardzo rzadkie są mie- szańce, których formy rodzicielskie należą do różnych ro- dzajów (przykład: cyprysowiec Leylanda). Charakter mie- szańcowy zaznacza się w nazwach naukowych przez doda- nie "X." przed epitetem gatunkowym, np. Tilia x vulgaris. Mieszek: jak * torebka, powstaje jednak tylko z jednego owocolistka, ma więc tylko jeden szew, wzdłuż którego pęka, aby uwolnić nasiona.
Nagonasienne (Gynmospermae): rośliny, których zalążki nie są całkowicie zasłonięte przez owocolistek, lecz umieszczone na wierzchu; przykład: wszystkie drzewa szpilkowe.
Naprzeciwległy (układ liści): liście wyrastają z osi pędu dokładnie naprzeciw siebie; w każdym węźle są tylko dwa liście (rysunek).
Nerwy boczne: nerwy liściowe, które odgałęziają się na prawo i lewo od nerwu środkowego. Nieparzystopierzasty (liść złożony): składa się z niepa- rzystej liczby samodzielnych pierzasto ułożonych listków (rysunek).
Nie podzielony (liść): blaszka liściowa tworzy zwartą powie- rzchnię, nie jest podzielona na łatki lub odcinki (rysunek). Obuplciowy (kwiat): zawiera organy rozrodcze męskie (prę- ciki) i żeńskie (słupki).
Odmiana: dająca się wydzielić, odchylona od typu, grupa form w obrębie jednego gatunku; w ogrodnictwie wyrażenie to oznacza formy odrębne genetycznie (przykład: buk czer- wony jest odmianą buka zwyczajnego, tylko z ciemnopur- purowymi liśćmi).
281
Odwrotnie jajowaty (liść): w zarysie owalny, przyrośnięty do łodygi węższym końcem (rysunek). Okółkowe (ustawienie liści): z jednego węzła osi pędu wyra- stają przynajmniej trzy liście (rysunek). Okrągławy (pokrój): korona drzewa kulista lub lekko owalna; możliwe są przejścia do pokroju kolumnowego i stożko- watego (rysunek).
Okrytonasienne (Angiospermaef. rośliny, których zalążki nie stoją wolno na owocolistku, lecz są zamknięte w zalążni. Okwiat: okrywa kwiatowa, która nie jest podzielona na płatki korony (zwykle kolorowe) i działki kielicha (zwykle zielon- kawe), tylko składa się z jednakowych listków okrywy. Orzech: owoc z silnie zdrewniałą, niemięsistą owocnią (ka- sztan jadalny, bukiew, orzech laskowy), zawsze jednona- sienny (rysunek).
Osnówka: otoczka nasienia, twór specjalny ze spęczniałej tkanki otaczającej nasienie; przykład: cis. Oś liścia: u liści pierzasto złożonych trwałe żebro środkowe, na którym wyrastają poszczególne listki (rysunek). Owadopylne kwiaty: ziarna pyłku mają kleistą lub szorstką powierzchnię i są przenoszone przez owady na inne kwiaty. Owadopylność: zapylanie kwiatów pyłkiem, przeniesionym przez owady odwiedzające kwiaty, W krajach gorących po- średnikami mogą być również inne zwierzęta, np. ptaki i nietoperze.
Owocolislek: żeński składnik kwiatu, wyspecjalizowany liść, służący do rozmnażania - na nim rozwijają się zalążki. Pachwina: kąt pomiędzy ogonkiem liściowym a osią pędu (pachwina liścia) albo między większymi nerwami liścia (pachwina nerwu).
Parzystopierzasty (liść złożony): składa się z parzystej licz- by samodzielnych listków bocznych (rysunek). Pęd: nadziemne części rośliny = łodyga + liście. Pęd roczny: część pędu na końcu gałązek przyrastająca w ciągu jednego roku.
Pęd wiodący: szczyt pędu u drzew szpilkowych, który przej- muje wzrost na długość, a tym samym - wydłużanie się korony.
Pestkowiec: owoc z owocnią mięsistą z zewnątrz, a silnie zdrewniałą wewnątrz; przykłady: czereśnia, orzech włoski (rysunek).
Pierzastodzielny (liść): blaszka liściowa podzielona na po- szczególne odcinki głębiej, niż do dwu trzecich szerokości, ale nie do samej osi liścia (rysunek). Pierzasloklapowany (liść): blaszka liściowa podzielona na odcinki głębiej, niż jedna trzecia, a najwyżej do dwu trzecich szerokości, licząc od brzegu do linii środkowej. Pierzastosieczny (liść): blaszka liściowa podzielona na po- szczególne odcinki aż do nerwu środkowego, tj. do osi liścia (rysunek).
Pierzastowrębny (liść): blaszka liściowa podzielona na po- szczególne odcinki najwyżej do jednej trzeciej szerokości (rysunek).
Pierzasto złożony (liść): blaszka liściowa jest podzielona na liczne, wyglądające jak samodzielne, bo opadające osobno, liście częściowe, zwane listkami lub pierzastymi odcinkami liściowymi.
Pionierski gatunek: gatunek, który jako pierwszy (lub jeden z pierwszych) wkracza na siedliska pozbawione dotychczas roślinności.
Płatki korony: patrz korona. Podbaldach: kwiatostan typu * wiecha, w którym wszyst- kie gałązki dochodzą mniej więcej do tego samego poziomu; przykład: jarzębina.
Pręcik: wyspecjalizowany liść, służący do rozmnażania. Składa się z nitki i przyczepionych do niej pylników, w któ- rych rozwija się pyłek (rysunek). Przetchlinki: małe otworki w korze, w kształcie pęcherzy- ków, punktów lub kreseczek, służące do przewietrzania wewnętrznych warstw kory. Zwykle różnią się barwą od zewnętrznej korowiny.
Przylistki: zwykle małe, niepozorne liście, wyrastające u na- sady liści właściwych.
Przysadki barwne (brakteaef. szczególnie wyraźnie zabar- wione przysadki, które przejmują funkcję korony kwiatu (przywabianie zapylających owadów); przykład: liczne ga- tunki rodzaju Cornus.
Równowąski (liść): kształt liści bardzo wąskich, o długości znacznie większej niż szerokość (rysunek). Sercowaty (liść): ma kształt taki, jak kier w kartach do gry. Siedzący (liść): liść bez widocznego ogonka, umocowany bezpośrednio na osi pędu.
Skrętoległe (ustawienie liści): z jednego węzła łodygi wyras- ta tylko jeden liść (rysunek).
Stożkowaty (pokrój): korona drzewa zwęża się stopniowo ku górze (rysunek).
Szpilkowe (liście): liście drzew szpilkowych, w kształcie szpilek lub igieł, w skrócie zwykle nazywane szpilkami. Swiatlolubne gatunki: gatunki, które do swego rozwoju po- trzebują dużo światła i źle rosną w cienistym, gęstym drze- wostanie.
Torebka: skórkowata, niezdrewniała ścianka owocu w stanie dojrzałym. Powstaje z wielu zrośniętych owocolistków i jest wewnątrz wydrążony. Nasiona wysypują się po pęknięciu torebki wzdłuż szwów owocolistków lub miejsc ich zrostu (rysunek).
Węzeł: miejsce na łodydze, z którego wyrastają jeden lub wiele liści.
Wialropylne (kwiaty): ziarna pyłku nie są kleiste i są przeno- szone na znamię słupka przez wiatr. Wiatropylność: zapylanie pyłkiem za pomocą wiatru. Wiecha: kwiatostan, w którym pojedyncze kwiaty wyrastają na wtórnie rozgałęzionych bocznych gałązkach (rysunek). Widlasty: rozgałęzienie gałęzi, a także nerwów liściowych w kształcie litery Y; oba odchodzące ramiona są mniej więcej równorzędne.
Zalążnia: twór powstały przez zrośnięcie owocolistków w kwiatach żeńskich i obupłciowych, zwykle w kształcie rozszerzonej części słupka.
Zasięg: naturalny obszar rozmieszczenia jakiegoś gatunku. Zimozielone: krótkotrwałe liście, które zostają zrzucane do- piero na początku nowego okresu wegetacyjnego (na wiosnę). Zoidiogamia: zapylanie za pośrednictwem zwierząt; patrz także > owadopylny.
(Skróty: d. = na dole, d.l. = na dole po lewej, d.p. = na dole po prawej, g. = na górze, g.l. = na górze po lewej, g.p. = na górze po prawej, śr. = pośrodku, śr.l. = pośrodku po lewej, śr.p. = pośrodku po prawej)
217 Populus alba 96 Populus canescens 98 Populus deltoides 104 Populus lasiocarpa 102 Populus nigra 102,104 Populus tremula 98,100 Populus trichocarpa 102 Populus x berolinensis 102 Populus x canadensis 104 Prunus armeniaca 200 Prunus avium 6,190 Prunus avium var. dura-