Rozwój społeczno-moralny młodzieży upośledzonej w stopniu lekkim.
Wprowadzenie
A.M.Clarke, A.D.Clarke (1969) przez niedorozwój umysłowy rozumieją ogólnie mniejszą
sprawność intelektualną, która powstała w okresie rozwoju i związana jest z zaburzeniami
w zakresie:
a) dojrzewania,
b) uczenia się,
c) społecznego przystosowania.
Według autora społeczne przystosowanie jest warunkiem rozstrzygającym o stwierdzeniu
niedorozwoju umysłowego, kiedy zwraca się uwagę na to, w jakim stopniu osobnik jest zdolny do
samodzielnego stanowienia o sobie i wywiązywania się z odpowiedzialności wobec osób i grupy
społecznej.
H.Grossman (za: Kościelska M. 1984) w swych badaniach stwierdza podobny związek
upośledzenia umysłowego z niedostosowaniem społecznym. Podkreśla on, że iloraz inteligencji nie
daje podstaw do postawienia diagnozy niedorozwoju umysłowego. Należy również uwzględnić
zachowania przystosowawcze, w których jednostka realizuje wymogi niezależności osobistej
i odpowiedzialności społecznej.
A.Giryński (1980) mówiąc o podejmowaniu czynności prospołecznych przez osoby odchylone od
normy intelektualnej, dostrzegł trudności, jakie mogą wynikać z racji istnienia dysfunkcji
poznawczych a szczególnie związanych z zakłóconym przebiegiem procesów:
a) emocjonalno-motywacyjnych, które selekcjonują czynności ze względu na cel,
b) percepcyjnych stanowiących podstawę odbioru informacji, intelektualnych, umożliwiających
przetwarzanie uzyskanych informacji,
c) wykonawczych, które kierują realizacją czynności nawykowych i koordynowaniem
wytworzonych
d) nawyków.
Zdaniem autora, dzieci upośledzone umysłowo w stopniu lekkim mają zahamowane lub
zubożone możliwości realizowania własnych potrzeb w dziedzinie rozwoju społeczno-moralnego.
Badania nad zachowaniem się uczniów lekko upośledzonych umysłowo w zależności od stopnia
rozumienia sytuacji społecznych oraz ustosunkowania się do powinności moralnej, wywiązywania
się z danego słowa prowadziła M. Kościelska (1984). Autorka poddała analizie samodzielność
2
i umiejętność radzenia sobie w różnych sytuacjach społecznych, dzieci ze szkół specjalnych
w wieku 8 - 15 lat. Z badań wynikało, że uczniowie ci ujawnili duże możliwości korzystnego
funkcjonowania. ,,[...] badanie skalą Hurtig - Zazzo, jak i analiza konkretnych umiejętności dzieci
w relacji do ich wieku i warunków socjalnych wykazały, przy dużych różnicach indywidualnych
i niektórych poważnych brakach, przeciętnie dobry poziom życiowej zaradności, w niektórych
obszarach przekraczający nawet oczekiwane średnie wartości.
Według badań istnieją słabe zależności między wysokością ilorazu inteligencji a poziomem
samodzielności.
Niezwykle istotnym problemem podjętym przez w/w autorkę było uczenie się
wartościowania i nabywania systemu wartości w kontekście odpowiedzialności za słowo.
W badaniach na pytanie czy zawsze trzeba dotrzymywać obietnic i czy są takie sytuacje, kiedy
można nie dotrzymać słowa, uzyskała następujące dane:
- 69,8% dzieci uważało, że zawsze wobec wszystkich należy wywiązywać się z danego
słowa(maksymaliści),
- 25% było przekonanych, że powinno wywiązywać się z obietnic, ale jest to uzależnione od
szeregu,
- uwarunkowań(umiarkowani rygoryści),
- 5,6% to minimaliści, którzy wycofywali się z danego słowa w zależności od okoliczności.
Na podstawie przeprowadzonych badań autorka stwierdziła , że zintegrowany, indywidualny
system wartości, zhierarchizowany zgodnie z przyjętym systemem odgrywa podstawową rolę
w warunkach zachowania społecznie aprobowanego. Nie jest uzależniony od poziomu inteligencji.
Zatem obniżenie ilorazu inteligencji nie musi przesądzać o niemoralnym zachowaniu się dzieci
upośledzonych w stopniu lekkim.
Zdaniem J. Pileckiego (1986) poziom rozwoju społeczno-moralnego określa się na zasadzie
zgodności lub niezgodności między deklaracjami a zachowaniami w danej sytuacji. Niezgodność
między tymi pojęciami określa poziom nieznajomości norm społecznych. Autor uważa , że
przyjmowanie za własne poglądów, wartości, norm, postaw narzucanych z zewnątrz wyznacza
poziom integracji społecznej człowieka.
Według w/w autora rozumienie norm moralnych i praktyka moralna dzieci upośledzonych
umysłowo rozwija się wolniej niż u dzieci normalnych. Spowodowane jest to obniżeniem procesów
intelektualnych i niekorzystnym wpływem otoczenia, małą możliwością zdobywania pozytywnych
doświadczeń społecznych.
3
Innym czynnikiem w rozwoju społeczno- moralnym jest wrażliwość moralna. W literaturze polskiej
problem wrażliwości moralnej podjął T. Witkowski (1967).
W wyniku badań autor stwierdził, że wrażliwość moralna zależy od:
- inteligencji,
- wieku,
- doświadczenia indywidualnego dziecka,
- czynników emocjonalnych.
T. Witkowski uważa, że wrażliwość moralna u dzieci upośledzonych umysłowo jest obniżona
w porównaniu z wrażliwością dzieci w normie, ale przez odpowiednie kształcenie można podnieść
ją na wyższy poziom.
Metodologia badań własnych
Konieczność efektywnego i racjonalnego programowania rewalidacyjnego, obejmującego
osoby upośledzone umysłowo oraz ich integracja ze społeczeństwem, stwarza potrzebę
prowadzenia i analizy badań w aspekcie rozwoju społeczno- moralnego. Podstawowym problemem
w tych badaniach jest nabywanie przez tę kategorię osób hierarchii wartości, ujmowanej jako
ważny regulator zachowania się w środowisku społecznym. Wybór przez osoby upośledzone
umysłowo w stopniu lekkim, pewnych wartości moralnych daje nam podstawę do analizy
zachowania się w określonych sytuacjach życiowych i funkcjonowania społecznego.
Na podstawie przytoczonych opinii autorów możemy uznać, że osłabienie ogniwa, jakim jest
sprawność umysłowa może wpłynąć modyfikująco na standardy rozwoju społeczno-moralnego to
znaczy , że upośledzenie umysłowe w stopniu lekkim powoduje zaburzenia rozwoju społeczno-
moralnego oraz że wartościami uznawanymi przez młodzież upośledzoną są wartości zdominowane
przez chęć osiągnięcia życia dającego poczucie bezpieczeństwa.
Badania przeprowadzono na grupie uczniów upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim(grupa
podstawowa) oraz na grupie uczniów w normie intelektualnej (grupa kontrolna). Obydwie grupy
przebadano Testem Wyboru.
Wartości Moralnych Cz. Matusewicza .Składa się on z opisu 20 stylów życia, zawierających
ogólnie przyjęte w społeczeństwie wartości. Wersja oryginalna Testu Wyboru Wartości Moralnych
przedstawia następujące style życia:
I. wygodnictwa;
II. społecznika;
III. konsumpcyjny;
IV. władczy;
4
V. autorytetu moralnego;
VI. twórczo  perfekcjonistyczny;
VII. hedonistyczny;
VIII. patriotyczny;
IX. ciułająco  mieszczański;
X. obserwatora;
XI. cyganeryjny;
XII. eschatologiczny;
XIII. cwaniaka życiowego;
XIV. człowieka czynu;
XV. domatora;
XVI. mizantropa;
XVII. życia dla miłości;
XVIII. oportunisty;
XIX. profesjonalisty;
XX. cyniczno  sceptyczny.
Każdy z wymienionych stylów przedstawia określone wartości moralne. Osoba wybierająca styl
najbardziej jej odpowiadający, akceptowała dane wartości moralne funkcjonujące
w społeczeństwie.
Analiza wyników badań
Kolejność wyboru pięciu najbardziej popularnych stylów życia w grupie podstawowej.
Kolejność
wyboru 1 2 3 4 5 ogółem
L % L % L % L % L % L %
Style
życia
V 12 20 6 10 2 3 2 3 4 7 26 44
II 4 7 7 12 4 7 5 9 4 7 24 40
I 7 12 6 10 2 3 5 9 2 3 22 37
XV 5 9 5 9 4 7 4 7 4 7 22 37
XVII 9 15 3 5 0 0 6 10 4 7 22 37
Kolejność wyboru pięciu najbardziej popularnych stylów życia w grupie kontrolnej.
5
Kolejność
wyboru 1 2 3 4 5 ogółem
L % L % L % L % L % L %
Style życia
XVII 11 18 6 10 5 8 5 8 8 13 35 58
V 5 8 10 17 7 12 4 7 3 5 29 48
III 6 10 7 12 4 7 5 8 3 5 25 41
VIII 5 8 2 3 9 15 4 7 4 7 24 40
XI 0 0 1 2 4 7 5 8 9 15 19 32
W grupie uczniów szkoły specjalnej najbardziej popularnym stylem okazał się styl autorytetu
moralnego , w którym ludzie dążą do zdobycia zaufania ludzi, pomagają im, interesują się ich
kłopotami itp. W piątce najatrakcyjniejszych styl ten umieściło 44% badanych, w tym20% na
miejscu pierwszym. Na podstawie wyników możemy stwierdzić, że wartości związane
z autorytetem moralnym są celem dążeń badanych.
Młodzież rozumie doniosłość tego stylu życia, jego wartości takie jak: uczciwość
i sprawiedliwość, pomoc innym ludziom oraz umiejętność rozróżniania tego co dobre i co złe.
Na drugim miejscu w hierarchii najatrakcyjniejszych stylów życia znalazł się styl- społeczna
aktywność. W piątce najatrakcyjniejszych stylów życia umieściło go 40% uczniów. Aktywne
życie, rozwiązywanie problemów innych ludzi, walka z niesprawiedliwością to wartości, które
często preferuje młodzież upośledzona umysłowo. Wybór tego stylu związany jest bardziej
z zamierzeniami niż z realnymi osiągnięciami i możliwościami.
Trzecią pozycję zajął styl- wygodnego życia. Za jego wyborem opowiedziało się37% badanych.
Unikanie sytuacji stresowych i emocji. Zamykanie się w swoim małym świecie oraz unikanie
wszelkich nowości to zapewne zasadnicze motywy związane z wyborem tego stylu. Dużym
uznaniem wśród młodzieży upośledzonej cieszył się styl życia rodzinnego. Aż 37% wymieniło go
wśród pięciu najpopularniejszych. Dla tej grupy badanych rodzina i własny dom to wartości
najwyższe. Mocne przywiązanie uczuciowe do domu rodzinnego, chęć spędzania w nim wolnego
czasu związane jest prawdopodobnie z potrzebą akceptacji osoby upośledzonej umysłowo.
Również dużą popularnością cieszył się styl  wartość miłości. Styl ten uważa za najważniejszy aż
15%, a 37% umieściło go wśród pięciu najpopularniejszych. Wysoka ocena tego stylu związana
jest prawdopodobnie z wiekiem dorastania młodzieży. Chęć znalezienia przyjaciela, pierwsze
fascynacje płcią przeciwną utożsamiane są z tym stylem.
W grupie kontrolnej najbardziej popularnymi stylami w kolejności były:
- wartość miłości,
- wartość autorytetu moralnego,
6
- konsumpcja i komfort,
- patriotyzm,
- doznania estetyczne.
Wśród ogółu wartości przypisanych stylom życia większość była w zbliżonym stopniu traktowana
zarówno przez osoby upośledzone umysłowo w stopniu lekkim, jak i osoby pełnosprawne
intelektualnie.
Na podstawie materiału empirycznego dokonano analizy porównawczej między populacjami.
Porównanie to pozwoliło na określenie problemów wspólnych dla uczniów niepełnosprawnych
i pełnosprawnych intelektualnie. Wyniki uzyskane w Teście Wyboru Wartości Moralnych
Cz.Matusewicza wykazują ,że młodzież upośledzona w stopniu lekkim, podobnie jak ich
pełnosprawni rówieśnicy, wyraża pełną akceptację dla wartości moralnych uznawanych
w społeczeństwie oraz dezaprobatę względem wartości wskazujących na pejoratywne postawy
społeczne.(oportunizm, mizantropia, cwaniactwo, hedonizm).Mimo podobieństw między
populacjami w zakresie wyboru wartości moralnych zarysowały się również różnice. Młodzież
niepełnosprawna częściej wybierała wartość wygodnictwa, ale również społecznika. Część
populacji w grupie o obniżonym intelekcie opowiedziała się za wygodnym życiem, unikaniem
ryzyka oraz sytuacji związanych z rywalizacją, czy ewentualnym zagrożeniem. Zjawisko małej
aktywności społecznej osób upośledzonych może być związane z szeregiem ograniczeń: małym
zasobem doświadczeń społecznych, niską samooceną, niskim poziomem uogólnionego oczekiwania
sukcesu. Duża część tej młodzieży opowiedziała się również za życiem aktywnym, działaniem
i zaangażowaniem. Chęć dorównania rówieśnikom w normie intelektualnej, akceptowanie modelu
człowieka, który w pełni polega na własnym działaniu, inicjatywie i ufa we własne siły to zapewne
przyczyny wyboru tej wartości.
Wnioski
W procesie rewalidacji należy zwracać uwagę na organizowanie racjonalnej terapii, celowe
tworzenie sytuacji społecznych, dających uczniom upośledzonym warunki do treningu społecznego
i realizacji potrzeb społecznych. Mimo podobieństw przy wyborze wartości moralnych , młodzież
niepełnosprawna częściej wybierała postawy moralne bierne społecznie.
Przy opracowywaniu modelu oddziaływań rewalidacyjno-wychowawczych osób
upośledzonych w stopniu lekkim byłoby wskazane , aby:
1. kształtować u tych osób postawy aktywne społecznie, ze względu na ich znaczenie
w procesie integracji ze środowiskiem,
7
2. stworzyć korzystne warunki, szczególnie w środowisku szkolnym i rodzinnym, dla
nabywania prawidłowych wartości moralnych , których rezultatem byłaby aktywność
społeczna młodzieży upośledzonej,
3. ukazywać wzory zachowania pro-społecznego osobom niepełnosprawnym umysłowo, które
stwarzałyby im okazję do uczenia się dzięki mechanizmowi naśladownictwa i identyfikacji
zachowań społecznie pozytywnych.
Literatura:
1. Clarke A.M., Clarke A.D.(red),. Upośledzenie umysłowe., Warszawa 1971, PWN
2. Giryński A., Próba oceny zachowań prospołecznych osób upośledzonych umysłowo
w stopniu lekkim
3. ,,Szkoła Specjalna 1980, nr 4
4. Pilecki J., Kształtowanie się ocen moralnych u uczniów klas V-VIII upośledzonych
umysłowo w stopniu Lekkim, ,,Psychologia Wychowawcza 1986, nr 4
5. Kościelska M., Upośledzenie umysłowe a rozwój społeczny., Warszawa 1984 , PWN
6. Witkowski T., Z badań nad wrażliwością moralną dzieci o obniżonej sprawności
umysłowej, ,,Roczniki Filozoficzne KUL 1967, nr 15