Antoni Kępiński
Rytm Życia
Projekt okładki i stron tytułowych t "
MACIEJ SADOWSKI
L

Lww.
� Copyright by Wisława Kłodzińska-Batruch, Warszawa 1992 ISBN 83-900392-1-4
Wstęp
Autor zdążył jeszcze nanieść korekty do tej książki. Lecz pierwszy, sygnalny egzemplarz Rytmu życia trafił do szpitala o dzień za późno; od dwudziestu czterech godzin Antoni Kępiński już nie żył...
I jak tu nie wierzyć w znaki wróżebne? Okazało się bowiem, że wraz z tą właśnie chwilą rozpoczyna się triumfalny pochód kolejnych i kolejnych dzieł słynnego, owianego legendą psychiatry; fakt to niezbity - między rokiem śmierci Antoniego Kępińskiego, tj. 1972, a rokiem 1978 ukazały się wszystkie ważne jego prace i każda z nich okazywała się kolejnym szczeblem do sławy autora.
Co prawda wcześniej, w Krakowie, znali go dobrze ludzie kultury, w Polsce zaś cieszył się powszechnym uznaniem wśród chorych, cierpiących na rozmaite zaburzenia systemu nerwowego. Tak było za życia Kępińskiego.
Ale dopiero książki ukazały pełen wymiar osobowości filozofa, etyka, nauczyciela całej plejady wybitnych medyków, głównie zaś - człowieka o wielkim sercu i umyśle, jakich dzisiaj spotyka się nader rzadko. Rytmżycialo pierwsze z licznych dzieł Profesora, lecz dzieło od razu gotowe, zawierające w sobie szkicowe lub kompletne rozwinięcie podstawowych pytań, które Antoni Kępiński zadawał samemu sobie oraz wszystkim...
Tak się przy tym złożyło, iż podążając tropem owych pytań, budujemy mapę zasadniczych spraw obchodzących każdego. I nie ma w powyższym zdaniu cienia przesady. Znajdujemy się rzeczywiście w przestrzeni spraw fundamentalnych. Nie jest w gruncie rzeczy istotne, że odpowiedzi starające się opisać conditio humana nie są w stanie czegokolwiek rozstrzygnąć. Jak trafnie stwierdził któryś z myślicieli dawnych wieków, sens poznawania zawiera się w trafnie sformułowanych pytaniach, na które nie istnieją żadne wyczerpujące lub kończące problem odpowiedzi. Bowiem sensem ludzkiego istnienia jest droga, nie cel zamykający wędrówkę. Metaforyczna wykładnia naszego losu - postukujący kosturem wędrowiec, który podąża na spotkanie z... właśnie, z czym lub z kim?
Antoni Kępiński, homo viator jakby żywcem przeniesiony do rzeczywistości z kart rozpraw filozoficznych Gabriela Marcela, wypełnił swój życiorys mądrą i bynajmniej nie cukierkową miłością bliźnich, szczególnie tych, którzy w cierpieniu domagają się otuchy i podpory, a słowa refleksji, jakie w książkach swych zawarł - niby norwidowski "czynu testament" - zyskują wciąż na znaczeniu. Ś
0 wadze rozmyślań Antoniego Kępińskiego najlepiej świadczy powodzenie jego książek, od Rytmu życia (1972) poczynając. Niniejsze wydanie jest już piątym z kolei, a mimo to nie widać w księgarniach egzemplarzy pochodzących z wydań wcześniejszych. Podobnie dzieje się z innymi dziełami. Psychopatologia nerwic (1972) osiągnęła cztery wydania, Schizofrenia (1972), Z psychopatologii życia seksualnego (1973) oraz Melancholia (1974) po trzy wydania, Lęk (1977), Psychopatie (1977), a także Poznanie chorego (1978) po dwa. Tylko Podstawowe zagadnienia współczesnej psychiatrii wydane zostały raz jeden, w 1978 roku.
Można więc bez większej obawy zaryzykować twierdzenie, że gdyby profesor Kępiński doprowadził do końca dwa duże opracowania z zakresu psychiatrii, które projektował wraz z kilkoma uczniami w latach sześćdziesiątych, tzn. Dyskusyjne zagadnienia psychiatrii oraz Psychiatria na co dzień, również i te, nie powstałe ostatecznie, dzieła miałyby szansę odcisnąć się trwale na stylu myślenia całej polskiej inteligencji dojrzewającej w ostatnim dwudziestopięcioleciu. Tak się bowiem stało z dziełami istniejącymi.
Bo przecież wśród mistrzów duchowych już kilku pokoleń Antoni Kępiński zajmuje miejsce niepoślednie. Właściwie nie sposób bez niego i jego prac zrozumieć, czym były u nas intelektualne pokarmy lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych.
Zanim wszelako spróbuję w kilku choćby słowach naszkicować znaczenie myśli Antoniego Kępińskiego dla duchowych wnuków Profesora, chciałbym przedstawić podstawowe fakty biograficzne, gdyż rzadko się zdarza, by ktoś z równą mu konsekwencją usiłował zbudować własną osobowość, wyrzekając się stereotypów i łatwizny.
Antoni Kępiński urodził się w miasteczku Dolina (województwo stanisławowskie), 16 listopada 1918 roku, w rodzinie prawnika, Tadeusza de Nesobia Kępińskiego. Nigdy jednak nie powoływał się na szlacheckie parantele, choć korzenie jego rodu sięgały czasów Kazimierza Wielkiego. Lecz przyszły lekarz był zdania, że o człowieku decydują wyłącznie własne osiągnięcia, nie pochodzenie lub majątek. Ojciec Antoniego był najpierw starostą Doliny, matka, Wanda de Turczynowicz-Su-szycka, nie pracowała aż do śmierci męża. Rodzina wkrótce przeniosła się do Nowego Sącza, gdzie ojciec Antoniego objął starostwo. Tadeusz Kępiński, człowiek prawy, w poglądach zbliżał się do Stronnictwa Ludowego i nie krył niechęci do
piłsudczyków jako sprawców zamachu majowego. Spensjonowano go więc w roku 1926, od tej pory pędził żywot emeryta.
Antoni Kępiński ukończył jedną z najlepszych polskich szkół średnich, słynne krakowskie gimnazjum imienia Nowodworskiego, w klasie o profilu klasycznym. Można przypuszczać, że wtedy właśnie ugruntowały się podstawy jego późniejszej erudycji. W roku 1936 wstąpił na Wydział Lekarski Uniwersytetu Jagiellońskiego, lecz po trzecim roku studia przerwała mu wojna. Walczył, potem przedarł się na Węgry, następnie dłuższy czas spędził w obozie koncentracyjnym frankistowskiej Hiszpanii, Miranda de Ebro, którego zła sława niosła się później przez całą Europę. Z pewnością więc pierwsza część Rytmu życia- poświęcona problematyce humanizmu dwudziestowiecznego i jego zagrożeń w obliczu pytań wyrosłych z istnienia wszelkiej maści "rzeczywistości koncentracyjnych" - oparta została nie tylko na fakcie kierowania zespołem specjalistów analizujących chorobę obozową, czyli tzw. KZ-syndrom, lecz wzięła się też z własnych, bolesnych przemyśleń.
Gdy Kępiński wydostał się po dwu i pół roku z Miranda de Ebro, znalazł się w Anglii. W latach 1945-1946 studiował medycynę na Polskim Wydziale Lekarskim w Edynburgu, gdzie uzyskał dyplom lekarza. Do Polski i Krakowa wrócił 27 lipca 1947 roku, podejmując pracę najpierw w Klinice Neurologiczno-Psychiatrycznej Uniwersytetu Jagiellońskiego, a po jej zlikwidowaniu (1950) do końca życia pracował w krakowskiej Klinice Psychiatrycznej Akademii Medycznej, zajmując stanowiska od lekarza do kierownika Kliniki, którym zresztą został niechętnie, po bardzo długich namowach i z dużymi oporami przed podejmowaniem funkcji specyficznie administracyjnych.
Doktorat {Zamącenie po wstrząsie elektrycznym a typ konstytucyjny i rasowy) obronił w 1949 roku, rozprawę habilitacyjną zakończył w 1960 roku, przez wiele lat pracował jako docent, tytuł profesorski przyznano Kępińskiemu w marcu 1972 roku, na niewiele miesięcy przed śmiercią, choć wniosek czekał od 1968 roku. Zmarł w Krakowie 8 czerwca 1972 roku na chorobę nowotworową, pochowany jest na cmentarzu salwatorskim.
Było w Kępińskim coś fascynującego, niemożliwego do objęcia suchymi ramami życiorysu. Lekarze to środowisko dość hermetyczne, z rzadka tylko akceptujące reprezentantów innych profesji w najbliższym otoczeniu. Tymczasem on się przyjaźnił z aktorami, jak Leszek Herdegen, plastykami, jak Lidia Zamków, pisarzami, jak Jan Sztaudynger. Współpracował blisko Antoni Kępiński z Romanem Ingarde-nem, zaś jego zainteresowania pozamedyczne obejmowały tak różnorodne sprawy, jak ontologia świętego Augustyna, koncepcje fizyki teoretycznej Wernera Heiselber-ga, literatura fantastyczno-naukowa (bardzo np. lubił Władcę pierścieni Tolkiena), książki o zwierzętach. Nie miałoby to, rzecz jasna, większego znaczenia dla nikogo,
poza może najbliższą rodziną Kępińskiego oraz nim samym, lecz warto przywołać tutaj rozległość zainteresowań kogoś, kto twórczo wykorzystuje zarówno Balladę
0 więzieniu w Reading Oskara Wilde'a, jak i rozważania antropologiczne Maxa Schellera.
Nic więc dziwnego, że budził powszechne zainteresowanie, jeszcze spotęgowane nietypowymi reakcjami. Profesor Kępiński prowadził prywatną praktykę medyczną, lecz - potwierdzają to liczne świadectwa - od osób uboższych częstokroć w ogóle nie brał honorarium, które i tak nie było zawrotne, twierdząc że to właśnie on osiąga korzyści w kontakcie z pacjentami, więc na dobrą sprawę sam powinien im dopłacać. Poza tym skandalizował zawsze konserwatywny Kraków, ubierając się w strój nie licujący z profesorską godnością, jeśli tylko tak mu było wygodniej. Równocześnie nie odznaczał się zbytnią wylewnością, pedantyczny, nieco oschły
1 apodyktyczny, choć z uwagą i chętnie wysłuchujący też sądów odmiennych niż własne. Nie krył się za barierą fachowości, o ile to tylko okazywało się możliwe. Publikacje zamieszczał zarówno w periodykach bardzo specjalistycznych, jak Folia Medica Cracoviensiana, Psychiatria Polska czy Przegląd lekarski, ale też dla prezentacji własnych poglądów chętnie wykorzystywał łamy czasopism kulturalnych, od Przekroju, poprzez Politykę lub Tygodnik Powszechny, aż do Twórczości i Literatury na świecie.
A gdy się ukazywały, już pośmiertnie, główne prace Antoniego Kępińskiego, zauważała je natychmiast prasa wszystkich orientacji i na wszystkie litery alfabetu, od Argumentów, do Więzi i Znaku, zaś na temat autora Rytmu życia pisali ludzie skrajnie różni, choćby Piotr Wierzbicki i Jerzy Urban, Bohdan Czeszko i Antoni Słonimski, Zygmunt Trziszka i Olgierd Terlecki, Wiktor Osiatyński i Marek Skwa-rnicki, Józef Tischner i Krzysztof Teodor Toeplitz, Wiesława Grochola i Małgorzata Walendowska, Krzysztof Miklaszewski i Małgorzata Szpakowska.
Równocześnie prace Kępińskiego od razu trafiały do nader szerokiego grona czytelników, szczególnie entuzjastycznie przyjmowane przez młodzież. Jest coś fascynującego w fenomenie popularności dzieł krakowskiego profesora - bądź co bądź parexcellence medycznych. Każdy wszakże, kto pamięta zauroczenia kontrkul-turą, wie, w czym rzecz.
Wśród młodzieży, zwłaszcza o skłonnościach humanistycznych, dominowały wówczas propozycje ujmowania ludzkiej natury inne, niż jej opis w kategoriach nieuchronnej między ludźmi rywalizacji. Szły-za tym próby leczenia chorych zbiorowości, a nie zbuntowanych przeciw normom "zdrowego społeczeństwa" jednostek. Stąd popularność antypsychiatrii i ogromna kariera np. Moreno, Bastide'a (jego Socjologia chorób psychicznych zaliczała się do generacyjnych lektur), Rogersa. W Polsce za czołowego zwolennika psychiatrii "karzącej" -tzn. stosującej
w terapii system wzmocnień szokowych, w rodzaju elektrowstrząsów - uchodził profesor Tadeusz Bilikiewicz, a na drugim biegunie sytuowano reprezentantów psychiatrii, którą niekiedy nazywano "humanistyczną": twórcę teorii dezintegracji pozytywnej, profesora Stanisława Dąbrowskiego oraz właśnie profesora Antoniego Kępińskiego.
Dzisiaj, kiedy trafiają się wśród polskich polityków tacy wychowańcy kontrkul-tury, którzy Jana Jakuba Rousseau uznają za myślowego sprawcę obozów koncentracyjnych, ówczesne opcje specjalistów od ludzkiej psychiki stały się niemodne. Lecz w swoim czasie - tj. w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych - określały styl rozumowania i przeżywania sporej grupy najzdolniejszej młodzieży. Co prawda, dawne bieguny okazały się potem mocno zmitologizowane (np. Kępiński wielce sobie cenił Bitikiewicza, który był zresztą recenzentem autora Schizofrenii na stopień profesorski), lecz dla świadomości zbiorowej nie ma to aż takiego znaczenia.
Liczyły się raczej zainteresowania Kępińskiego psychiatrią humanistyczną oraz antypsychiatrią, dobrze widoczne już w rozprawie z roku 1962 Kierunki humanistyczne w psychiatrii. Ten właśnie styl naukowego rozumowania rozwijany był w całym dorobku Antoniego Kępińskiego i on przyniósł mu uznanie oraz sukces. Kępiński - wzorem takich psychiatrów jak Georges Bastide albo Carl R.Rogers i cały nurt neopsychoanaiizy ze szkoły frankfurckiej rodem (szczególnie Erich Fromm i Karen Horney) - w diagnozach oraz w propozycjach terapii zaburzonej psychiki specjalny nacisk kładł na wyleczenie nie w tym sensie, iżby należało jednostkę wtłaczać pod strychulec społecznej, skonwencjonalizowanej normy, ile w tym sensie, by nauczyć społeczeństwo szacunku dla inności, dla odmienności, dla wszelkich form ekspresji wyrażających ludzki indywidualizm.
Lecz nie należy sądzić, że Kępiński pałał jakąś ogromną miłością do zabaw metodologicznych. Wręcz przeciwnie, jako lekarz-praktyk wszelkie pomysły brał po coś. Obok więc nowych metod Sullivana mnóstwo korzystał z uwag stareńkiego Iwana Pawłowa, sięgał zatem z ochotą do bardzo rozmaitych źródeł. Dla dzisiejszego czytelnika niech to będzie zachętą do uprawiania takiej twórczości jedynie, jaka naprawdę się liczy. Twórczości, dla'której inspiracje należy wykorzystywać raczej jako trampoliny przydatne w twórczym myśleniu, niż jako nieusuwalny gorset krępujący ruch myśli.
Kiedy umierał, miał Antoni Kępiński lat zaledwie 53. Dla naukowca to żaden wiek. Lecz, mimo że odszedł, pozostały jego niezwykłe książki, wciąż i wciąż zyskujące na znaczeniu. Dzisiaj warto je przypominać nie tylko dlatego, że stały się lekturami kanonicznymi co najmniej dwóch generacji Polaków. Rozprawy Kępińskiego są bowiem zaproszeniem do myślenia, próbują odnajdywać związki między wieloma przejawami otaczającej ludzi rzeczywistości, nadal też uczą szacu-
nku, tolerancji, normalnej przyzwoitości wreszcie. Każdy, kto szuka - powinien choć na chwilę spróbować wspólnej drogi razem z Antonim Kępińskim.
Kiedy go chowano, w uroczystych egzekwiach, prowadzonych przez metropolitę krakowskiego, Karola Wojtyłę, szło całe miasto. Nad grobem panowała cisza, zgodnie z wolą zmarłego. Nie było przemówień. I tylko niektórzy pacjenci podobno usiłowali z rozpaczy po stracie swojego lekarza popełniać samobójstwo.
Potem zaś przyszły książki. Testament, który dotyczy nas wszystkich.
Książki Antoniego Kępińskiego, poczynając od Rytmu życia, warto czytać po prostu dlatego, że są to książki mądre.
Tadeusz Lewandowski
�Anus mundi
"Cóż za monstrum jest tedy człowiek? Cóż za osobowość, co za potwór, co za chaos, co za zbieg sprzeczności, co za dziw! Sędzia wszechrzeczy - bezrozumny robak ziemny; piastun prawdy. - zlew niepewności i błędu; chluba i zakała wszechświata."
(Pascal Myśli)
Heinz Thilo, lekarz oświęcimskiej załogi SS, w rozmowie z Kremerem określił ten obóz jako "Anus mundi". Dosadne to określenie, jak się można domyślać,, było z jednej strony wyrazem obrzydzenia i grozy, jakie budził w każdym obserwatorze obóz koncentracyjny, a z drugiej strony uzasadniało istnienie obozu koniecznością oczyszczenia świata. Motyw oczyszczenia - kałharsis, istotny w życiu, każdego człowieka, niewątpliwie odgrywa niemałą rolę w życiu społeczeństw.
W koncepcji hitlerowskiej obozy zagłady - poza bezpośrednim celem polity-czno-ekonomicznym, polegającym na jak najbardziej efektywnym i najtańszym wyniszczeniu wroga - miały sens głębszy; było nim oczyszczenie rasy germańskiej z tego wszystkiego, co nie zgadzało się z ideałem germańskiego nadczłowieka. Przyświecała tu daleka wizja świata ludzi pięknych, silnych, zdrowych, świata, w którym nie byłoby miejsca dla chorych, kalek, nienormalnych psychicznie, skażonych krwią żydowską czy cygańską.
Dla tego "pięknego" celu trzeba było przejść przez wstrętne okropności obozów koncentracyjnych. Nic też dziwnego, że służba w obozie była traktowana na równi ze służbą frontową, choć esesmani pewnie woleli być bohaterami w obozie niż na froncie. Prawo zachowania życia jest na ogół silniejsze od ideologii; jeszcze lepiej, gdy szczytną ideologią można wytłumaczyć własne tchórzostwo. Zdarzali się jednak tacy, wprawdzie nieliczni, którzy nie wytrzymywali upodlenia służby w obozie koncentracyjnym i wybierali front lub samobójstwo. Większość uspokajała się alkoholem i poczuciem dobrze wypełnionego obowiązku dla dobra ojczyzny i wielkiej idei.
11
Zdolność przekształcania otaczającego świata, którą można uznać za cechę swoiście ludzką, mieści w sobie największą rozpiętość sprzeczności natury człowieka. Z niej rodzą się bohaterstwo, świętość, poświęcenie, sztuka i nauka, ale też okrucieństwo, znęcanie się człowieka nad człowiekiem, zniewalanie i zabijanie. By zmienić oblicze świata, prowadzi się wojny, męczy ludzi w obozach i więzieniach. Co nie pasuje do struktury, jaką się pragnie narzucić otoczeniu, to staje się obce i wrogie i musi ulec zniszczeniu.
W biologii znane jest zjawisko zaszczepienia obcej struktury. Wirus może zaatakować bakterię, jego materiał genetyczny - DNA (kwas dezoksyrybonukleinowy) dostaje się do wnętrza bakterii, opanowuje jej "maszynerię" biochemiczną tak, że w ciągu kilku minut zaczyna ona produkować setki nowych wirusów identycznych z najeźdźcą. Bakteria żyje nadal, ale jej struktura jest już inna: zamiast swoistego DNA jej procesami biochemicznymi kieruje DNA wirusa; choć pozornie ta sama, w rzeczywistości przestała być sobą, straciła swą istotną strukturę, a tym samym swą tożsamość.
Analogiczne zjawisko - choć na poziomie integracji nieporównanie wyższym - spotkać można w życiu człowieka, gdy owładnięty jakąś ideą, początkowo obcą, a potem jak najbardziej własną, wszystko dla niej poświęca, nic poza nią nie widzi, gotów dla niej oddać życie własne i cudze (na ogół łatwiej cudze). Podobnie jak wspomniana bakteria, zatraca on swą tożsamość; jego myśli, uczucia, czyny przestają być wyrazem jego własnej osobowości, a stają się odbiciem struktury przyjętej z zewnątrz. Ludzie owładnięci tą samą ideą stają się do siebie bliźniaczo podobni; zróżnicowanie społeczeństwa maleje, wzrasta natomiast jego efektywność, w tym sensie, że wszyscy dążą do tego samego celu, niczego poza nim nie widząc. Człowiek, który nie ma znamienia tej samej idei, stoi wskutek tego na przeszkodzie jej realizacji, staje się wrogiem, zawadzającym przedmiotem, który trzeba usunąć z drogi. Wielkość idei - nie chodzi tu o jej doniosłość obiektywną, ale subiektywną, tak jak ją odczuwają owładnięci nią - usprawiedliwia zasadę: cel uświęca środki. Jeśli bowiem ktoś wszystko poświęcił dla idei, to uważa, iż wokół niego też wszystko dla idei poświęcone być musi.
"Chaos", "zbieg sprzeczności", "bezrozumny robak ziemny", "zlew niepewności i błędu", dając się owładnąć jakiejś idei, a wskutek tego tracąc siebie, uzyskuje w zamian porządek, jednolitość, jasność i pewność. Im większe w człowieku wewnętrzne rozbicie, poczucie własnej słabości, niepewności i lęk, tym większa tęsknota za czymś, co go z powrotem scali, da pewność i wiarę w siebie (właściwie nie tyle w siebie, ile w ideę, która właśnie "ja" zastępuje). Wstręt do samego siebie zostaje skompensowany obrazem siebie jako bohatera-wyznawcy idei. Poczucie więzi grupowej zwiększa siłę atrakcyjną tego fikcyjnego modelu. Staje się
12
wobec alternatywy: być takim jak inni lub nie być wcale. Nie być bowiem takim, jak nakazuje wyznaczona ideologia, równa się postawieniu siebie w rzędzie jej wrogów, a wiąc skazaniu się na zniszczenie. Między wyznawcami tej samej ideologii wytwarza się swoiste współzawodnictwo: nie być gorszym od innych, gdyż grozi to wyłączeniem z grupy. Zależnie od charakteru ideologii można się licytować w cnotach lub zbrodniach.
Nie chodzi tu o analizę wartości ideologii hitlerowskiej; jej płytkość, naiwność i pyszałkowatość są oczywiste, a fakt, że przyjęła się w społeczności niemieckiej, należy chyba tłumaczyć szczególną atmosferą społeczną okresu międzywojennego, charakteryzującą się wyolbrzymionym i podsycanym poczuciem narodowej krzywdy. Załamanie się dawnych struktur ideologicznych, poczucie pustki, bezsensu, kryzys ekonomiczny, wojenne urazy itp. stwarzały podatny grunt dla każdej ideologii, która by dawała perspektywy lepszego jutra.
Niezależnie od treści niebezpieczeństwo ideologii jako struktury narzuconej z zewnątrz tkwi w zahamowaniu procesu rozwoju. W miejsce walki przeciwstawnych struktur, z których jedne się rodzą, a inne umierają, dzięki czemu wciąż tworzy się coś nowego i człowiek rozwija się - zostaje wstawiona struktura obca, która wszystkie inne podporządkowuje sobie. Człowiek przestaje się rozwijać i zamienia się w ślepe narzędzie w służbie idei, ślepe, gdyż nie widzi niczego poza wytkniętym celem, a przede wszystkim przestaje widzieć drugiego człowieka, zamiast niego widzi towarzyszy wspólnego wyznania lub przeszkodę w dążeniu do celu, przedmiot, który trzeba usunąć z drogi, zniszczyć.
Claude Eatherly, major Air Force, rano 6 sierpnia 1945 roku dokonał nad Hiroszimą lotu sprawdzającego warunki atmosferyczne i osłonę lotniczą miasta, po czym dał sygnał do nalotu atomowego: go ahead. Dowiedziawszy się, że wybuch spalił 200 tysięcy ludzi, Eatherly popadł w narastający konflikt moralny między otaczającą go glorią bohatera a poczuciem współudziału w zbrodni i potrzebą pokuty. "Kompleks winy" doprowadził go nawet do okresów ostrej depresji, lęków, halucynacji, prób samobójstwa. Eatherly dobrowolnie podjął ciężką pracę fizyczną i dla poszkodowanych w Hiroszimie wysyłał zasiłki pieniężne. Jego korespondencja ze znanym filozofem i działaczem pacyfistycznym, Guntherem Andersem, prześladowanym w czasie wojny przez hitlerowców - jest zawarta w książce No morę Hiroshima.
Nie ma wśród Niemców, a w szczególności wśród tych, którzy byli czynnie zaangażowani w wielkim przemyśle zagłady, majora Eatherly. Ci nieliczni, którzy się dostali w ręce wymiaru sprawiedliwości, nie mieli z reguły poczucia winy, ale za to duże poczucie krzywdy, iż kara spotyka ich za ślepe posłuszeństwo, za spełnianie obowiązku. Uwolnienie się od poczucia winy, które często bywa gorszą
13
kaźnią, niż kara nałożona przez społeczeństwo, zawdzięczają oni właśnie ideologii. To nie oni byli winni, ale ta obca struktura, która im została narzucona, która ich oślepiła i która była głównym motorem ich działania, myślenia, odczuwania. Bez niej są z powrotem "porządnymi ludźmi", uczciwie dorabiającymi się majątku, a może tylko w skrytości ducha wspominają czasem wielkie dni swego "heroicznego" okresu.
Ci, którzy byli przeszkodą, materiałem przeznaczonym na zagładą, by sobą nie zanieczyszczał więcej nowego świata, różnie swój los przyjmowali. Byli tacy, którzy nie zdążyli wyjść z oszołomienia wywołanego nagłym przeniesieniem w piekło obozu, a już przychodził kres ich życia. Inni szli ku śmierci z fatalistycznym przeświadczeniem o nieodwracalności losu. Jeszcze inni chcieli przeżyć za wszelką cenę. A ponieważ w obozie zagłady mogli urządzić się wygodnie tylko ci, którzy innym śmierć zadawali i którzy byli panami, przeto niektórzy starali sią przejąć formy swych oprawców. Byli też tacy, którzy mimo głodu, pragnienia, zimna, bólu, poniżania godności ludzkiej potrafili jakby oddalić się od swego cierpienia i nie myśleć tylko o tym, by zdobyć coś do zjedzenia, by przestało być zimno czy gorąco, by nie bolało znękane ciało. Imperatyw biologiczny jest niesłychanie silny i niemałego trzeba wysiłku woli, by nie myśleć tylko o chlebie, gdy się jest głodnym, o wodzie, gdy się chce pić, lub o bolącym miejscu, gdy boli. Wysiłek ten jednak był konieczny dla zachowania wewnętrznej swobody -wolnej przestrzeni, w której by można było swobodnie myśleć, marzyć, planować, powziąć decyzję, uwolnić się od koszmaru chwili obecnej. Jeśli w życiu obozowym, w tym "anus mundi", tyle było poświęcenia, odwagi, miłości drugiego człowieka, a więc zjawisk w tych warunkach - zdawać by się mogło - zgoła niemożliwych, to właśnie dzięki tej wewnętrznej wofności.
Dla tych, co obóz przeżyli, wspomnienia z tego okresu nie są tylko koszmarem; są też dowodem, że w warunkach na j straszn i ej szych potrafili zachować swoje człowieczeństwo, że wytrzymali ogniową próbę pytania, "jaki ja naprawdę jestem". Często też najpewniej się czują wśród dawnych towarzyszy niedoli, gdyż wiedzą, jacy oni są naprawdę.
Zdawać by się mogło, że w warunkach największego zniewolenia, poniżenia i znękania drugiego człowieka niemożliwe jest bohaterstwo. By się na nie zdobyć, trzeba mieć choć trochę wolnej przestrzeni i własnej siły. A jednak nawet w tych warunkach było ono możliwe i w piekle, jakim był obóz, okazała się też cała wielkość człowieka.
Nie osiągnęli hitlerowcy swego celu, mimo milionów ofiar nie oczyścili świata z tego,-co nie odpowiadało ich ideałowi Herrenvolku, pokazali natomiast światu, do czego prowadzić może obłędna ideologia. Dymy Oświęcimia, miejmy nadzieję,
14
będą przez długi jeszcze czas ostrzeżeniem przed zaślepieniem, nienawiścią i pogardą dla drugiego człowieka. Gotowe formuły myślenia i działania, ślepe słuchanie rozkazu mogą w skutkach być bardzo niebezpieczne i dlatego trzeba na siebie wziąć cały ciężar odpowiedzialności za swe myśli, uczucia i czyny. Claude Eatherly wyraził to następująco w liście do Gunthera Andersa:
"W przeszłości bywały okresy, kiedy człowiek mógł przeżyć życie, nie zaprzątając zbytnio swego sumienia problemami nawyków myślowych i norm działania. Nasze czasy, jak wyraźnie widać, do tych epok nie należą. Przeciwnie, sądzę, że zbliżamy się gwałtownie do sytuacji, w której będziemy musieli zastanowić się na nowo, czy gotowi jesteśmy oddać odpowiedzialność za nasze myśli i uczynki w ręce organizacji społecznych, takich jak partie polityczne, związki zawodowe, Kościół czy państwo. Żadna z tych organizacji nie jest zdolna udzielić nam niezawodnych wskazówek moralnych i dlatego należy zakwestionować ich pretensje do udzielania nam takich wskazówek."
"Anus mundi" ukazał światu człowieka w całej rozpiętości jego natury: obok potwornego bestialstwa - bohaterstwo, poświęcenie i miłość. I wobec tego widoku za Pascalem można powiedzieć: "Ukorz się, bezsilny rozumie; umilknij, głupia naturo; dowiedz się, że człowiek nieskończenie przerasta człowieka."
1
-$.Ś>
Koszmar
Rosnąca z każdym rokiem ilość wspomnień, opracowań dokumentarnych i naukowych pozwala coraz lepiej wczuć się w atmosferą obozów koncentracyjnych. Choć każdy, kto sam "tego" nie przeżył, czuje się po trosze jak pani Gudrun ze wspomnień Gawalewicza, pytająca o nocne lampki przy łóżkach w obozie. A nawet ci, którzy obóz przeżyli, dzięki "dobrotliwości" ludzkiej pamięci nie dysponują już świeżym obrazem życia obozowego (zdarza się to tylko w ich snach), lecz jedynie słabym jego odbiciem. Poza tym nie znajdują oni sposobu przekazywania przeżyć, gdyż nie mieszczą się one w zasięgu ludzkiego języka. Pomimo najbardziej wiernego i sugestywnego opisu życia obozowego i własnych cierpień nie można wyjść poza strukturę słowną dla wszystkich zrozumiałą, nie przystosowaną do tego typu przeżyć, toteż najistotniejsze momenty świata obozowego pozostają wyłączną własnością danej osoby, niemożliwą do przekazania innym.
Obóz koncentracyjny określa się najczęściej jednym słowem: koszmar. Czym jest koszmar? Podstawowe znaczenie tego słowa jest następujące: "przygnębiający, przerażający sen, zmora; coś, co ma nastrój takiego snu". W czasie snu występują w dość regularnych odstępach czasu, mniej więcej co jedną do półtorej godziny, okresy charakteryzujące się elektroencefalograficznie szybkimi niskonapięciowymi falami i szybkimi skojarzonymi ruchami gałek ocznych. Gdy się"badanego zbudzi w tym okresie, łatwo podać on może treść marzenia sennego. Nie zdarza się to na ogół, gdy zbudzimy go w innym okresie snu, treść marzenia sennego bardzo szybko bowiem ulega zapomnieniu. Przyjmuje się więc, że charakterystyczna aktywność bioelektryczna mózgu i szybkie ruchy oczu są zewnętrznym odpowiednikiem marzenia sennego. Ruchy gałek ocznych, jak się przypuszcza, są wywołane śledzeniem przez śniącego obrazów marzenia sennego. Obrazy te bowiem mają przede wszystkim, choć nie wyłącznie, charakter wzrokowy. Pewne fakty zdają się przemawiać za tym, że marzenia senne występowałyby rytmicznie przez całą dobę,. gdyby nie działanie bodźców świata zewnętrznego, zmuszających do aktywności i
17
Anus mundi
czuwania, i że siła przeżyć doznawanych w czasie tych marzeń może być większ niż na jawie.
Zawsze człowieka intrygowała treść i znaczenie marzenia sennego. Szukan w nim wskazówek co do przyszłości, z jego pomocą próbowano dojść do najgłębiej ukrytych kompleksów ludzkich i do zasadniczej struktury osobowości (psychoanaliza), posługiwano się nim dla wzbogacenia inwencji twórczej, dla lepszego zrozumienia przeżyć psychotycznych itd. Niestety, podobnie jak z pierwszych lat życia, tak i z marzeń sennych niewiele utrwala się w pamięci, co jednak nie przesądza o ich znaczeniu dla życia na jawie. Może nawet ich znaczenie jest większe, niż się powszechnie przypuszcza, i w miarę pogłębienia naszych wiadomości psychologia marzenia sennego stanie się równie ważna jak psychologia wczesnego dzieciństwa. Pamięć bowiem, jak wiadomo, nie jest dobrym wskaźnikiem wartości; to, co zostało zapomniane, jest dla dalszego rozwoju człowieka nieraz znacznie ważniejsze niż to, co utkwiło w pamięci.
Wśród nielicznych marzeń sennych, które utrwaliły się w pamięci, znajdują się i takie, które określa się jako koszmarne. Gdyby można zapamiętać wszystkie sny, liczba koszmarów byłaby znacznie większa. Nie wiadomo, z czego formuje się treść marzenia sennego, czy tylko z przekształconych przeżyć na jawie, czy też, jak twierdzi Jung, jest w pewnym stopniu autonomiczna, gdyż niektóre motywy snów powtarzają się niezależnie od osobniczej historii śniącego, w różnych kręgach kulturalnych i epokach (archetypy).
Koszmar jest przede wszystkim snem niesamowitym; sytuacje, postacie, cała sceneria odbiegają w nim tak dalece od tego, co się zwykle przeżywa na jawie zarówno w rzeczywistości, jak w marzeniach, a także od innych marzeń sennych, że już sam fakt tak dalece posuniętej "inności" budzi grozę. Łączy się z tym uczucie bezsilności. Towarzyszy ono każdemu marzeniu sennemu, gdyż zasadniczą cechą samego snu jest bezsilność, która w śnie koszmarnym jednak wzmaga się wskutek zbyt wielkiego oderwania się od zwyczajności. Gdy wszystko jest inne niż zwyczajnie, traci się orientację i możność tworzenia planów działania, jest się przez niezwykłą sytuację obezwładnionym. W czasie snu koszmarnego walczy się o własne życie, jego bowiem zasadniczą cechą jest totalne zagrożenie.
Napięcie lękowe snu koszmarnego jest spotęgowane wspomnianym już poczuciem bezsilności. Wszystko dzieje się automatycznie, niezależnie od śniącego, akcja rozwija się jak w makabrycznym filmie, jest się w niej zaangażowanym, ale nie można na jej przebieg wpłynąć. W momentach, gdy sytuacja dojdzie do zenitu, próbuje się wyrwać z koszmaru, przychodzi zbawcza myśl, że to tylko sen, człowiek budzi się zmaltretowany, z bijącym sercem, zlany potem, ale z uczuciem ulgi, że rzeczywistość jest inna. ,, . , s,
18
Zasadnicze cechy koszmaru można by więc ująć w cztery punkty: niesamowi-tości, bezsilności, totalnego zagrożenia i automatyzmu. Te cztery cechy wysuwają sią też na plan pierwszy w przeżyciach obozowych.
Niesamowitość obozu koncentracyjnego odczuwano szczególnie silnie w pierwszym zetknięciu z nim. U większości więźniów występowała "krótkotrwała reakcja psychiczna, objawiająca się przygnębieniem, uczuciem lęku i grozy, poczuciem bezradności, zagubienia i osamotnienia, brakiem apetytu i bezsennością" (Teutsch). Podobnie jak w czasie snu koszmarnego, występowały silne objawy wegetatywne, "takie jak częstomocz, biegunka, drżenie ciała, wzmożone pocenie się, niekiedy riudności, a nawet wymioty" (Teutsch). Podobnie też jak przed koszmarem snu broni się czasem śniący myślą, że jest to tylko sen, tak przed koszmarem obozowym obroną było poczucie derealizacji, nierzeczywistości tego, co otacza. Zdaniem Teutscha występowało ono rzadko (u 5 zbadanych przez niego byłych więźniów), zdaniem innych miało być dość typowe.
Nie trzeba chyba udowadniać, że rzeczywistość obozowa tak dalece odbiegała od rzeczywistości życia na wolności, iż zetknięcie się z nią dla każdego musiało być silnym wstrząsem. Oczywiście ci, którzy przeszli już przez gestapowskie więzienia, byli w pewnym stopniu do nowej rzeczywistości przyzwyczajeni i na ogół pierwsza reakcja była u nich słabsza. Nawet stykając się z życiem obozowym pośrednio, tj. zwiedzając poobozowe muzea, przeglądając zdjęcia, czytając wspomnienia itp, reaguje się w pewnym stopniu podobnie, oczywiście bez porównania słabiej, tj. uczuciem oszołomienia, lęku i przygnębienia lub wrażenia nierealności.
Sytuacja niezwykła budzi zawsze uczucie lęku, który można określić jako "dezintegracyjny", gdyż wywołany jest zaburzeniem istniejącej struktury interakcji, jaka wytworzyła się w ciągu życia między jednostką a jej środowiskiem. Struktura ta umożliwia przewidywanie w pewnym stopniu tego, co nastąpi i planowanie swojej aktywności. Wprawdzie w ciągu życia stale styka się z czymś nowym i niezwykłym, dzięki czemu struktury interakcji z otoczeniem wciąż zostają burzone i budowane na nowo, to jednak nigdy na ogół "nowe" nie jest całkowicie nowe, wiele jest w nim elementów znanych, tak że w niezwykłej nawet sytuacji nie staje się całkowicie bezradnym. Istnieje pewna granica tolerancji na niezwykłość, tj. na to, do czego nie jest się przyzwyczajonym, poza którą występuje reakcja paniczna: strachu i bezradności. Przy tym jedno wzmaga drugie, uczucie paniki paraliżuje celową aktywność, a niemożność działania wzmaga lęk. Trudno w tym miejscu wdawać się w dyskusję, od czego zależy tolerancja dezintegracyjna (tolerancja na niezwykłość). Na pewno odgrywa tu rolę wrodzona dyspozycja, nabyte w ciągu życia obycie się z sytuacjami niezwykłymi, zwiększające plastyczność reakcji i zdolność adaptacji, ogólna sprawność układu nerwowego itd. U osób z ograniczo-
19
li f
nymi zmianami w ośrodkowym układzie nerwowym tolerancja ta wyraźnie maleje; nowa sytuacja może wywołać u nich katastroficzną reakcje. Goldsteina. W związku też ze starczymi zmianami w układzie nerwowym tolerancja dezintegracyjna maleje w podeszłym wieku, stąd przysłowie, że "starego dębu się nie przesadza".
"Ceremoniał powitalny", jakim witano Zuganga w obozie, zwiększał uczucie oszołomienia i własnej bezsilności. Jeśli więźniowi nie udało się wyjść z tego stanu, zmieniał się w bezwolny automat i kończył jako "muzułman". Lekarze, którzy przeżyli obóz, podkreślają, że znikały tam nerwice i choroby psychosomatyczne. Można by jako hipotetyczne wyjaśnienie przyjąć, że zniszczenie struktury przed-obozowego sposobu życia było w tych wypadkach korzystne, gdyż struktura ta była patogenna. Poza tym moment biologicznego zagrożenia mógł tu działać mobilizująco, znosząc nerwicową stagnację i rozchwianie.
Obozy koncentracyjne były obozami zagłady, stanowiły ważną część planu zniszczenia tego, co zagrażało "rasie wspaniałych Niemców". Totalne zagrożenie stanowiło więc zasadniczą cechę życia obozowego i dotychczas pozostaje nie wyjaśnioną zagadką, jak można było przeżyć obóz koncentracyjny. "Dieta zestawiona dla szczurów wedle schematu żywienia w obozach - jak pisze Kowalczykowa -nawet bez ograniczeń ilościowych wywołuje u zwierząt doświadczalnych typowy zespół choroby głodowej już po okresie trzech miesięcy." A głód był przecież tylko jednym z cierpień obozowych, i to nie zawsze na pierwszym miejscu podawanym. Analiza przeżyć obozowych, jak się zdaje, zmusza do rewizji niektórych poglądów panujących do niedawna w medycynie, w których zbytni nacisk kładło się na momenty natury fizjologicznej i biochemicznej przy pewnym lekceważeniu czynników natury psychologicznej. Zdeptanie godności człowieka, utrata najbliższych, brak wsparcia moralnego ze strony towarzyszy niedoli były często silniej odczuwane niż cierpienia natury fizycznej. Większość byłych więźniów i autorów zajmujących się tym zagadnieniem jest zgodna co do tego, że o przetrwaniu decydowała chęć przeżycia, wiara, że obóz nie będzie trwać wiecznie, możność oparcia się o kolegów i przyjaciół. Człowiek, który się załamał, zwykle ginął.
W sytuacji zagrożenia życia szczególnie ostro występuje pierwsze prawo biologiczne: walki o zachowanie życia. W warunkach obozowych przybierało ono drastyczne nieraz formy. Jak pisze Sterkowicz, "łatwo być szlachetnym w warunkach sprzyjających, trudniej jednak in articulo mortis". Brzezicki we wspomnieniach z Sachsenhausen o sobie i swych kolegach-profesorach mówi: "Po miesiącu znikała powoli politura każdego z nas." Wydaje się oczywiste, że w życiu obozowym nie można było stosować norm postępowania obowiązujących w życiu normalnym, stąd trudność oceny moralnej, zwłaszcza dla tych, którzy sami obozu nie-przeżyli. Niemniej jednak-przy całej brutalizacji i biologizacji życia obozowego, wynikającej
20
z faktu, że jedzenie i śmierć było tym jednym, co się liczyło, a wszystko inne zostało zdarte - by przetrwać obóz, trzeba było się w pewnym stopniu wyrwać spod przemożnego prawa zachowania życia za wszelką cenę.. Ci, którzy temu prawu całkowicie ulegli, tracili człowieczeństwo, a z nim często szansę przetrwania. Do cech ludzkich istotnych dla przeżycia obozu należała bowiem zdolność wewnętrznego przeciwstawienia się temu, co się wokół działo, przez stwarzanie innego świata, czy to w marzeniach o przyszłości, czy we wspomnieniach o przeszłości, czy też - bardziej realnie - przez przyjaźń, pomoc współwięźniowi, próby organizowania życia innego niż obozowe itd. Był to jedyny sposób wyrwania sią spod automatyzmu życia obozowego. Prawa biologiczne w maksymalnym swym nasileniu zamieniają człowieka w automat, przestaje on sobą kierować, a rządzi nim głód, ból, lęk przed śmiercią w wypadku pierwszego prawa: zachowania życia, a popęd seksualny w wypadku drugiego: zachowania gatunku. W życiu obozowym drugie prawo wobec konieczności obrony pierwszego schodziło na daleki plan. Paradoks polegał na tym, że walka o zachowanie życia jako normalna reakcja na panującą w obozie tendencję do jego zagłady zwiększała poczucie, że jest się wobec potrzeb biologicznych bezsilnym automatem, a właśnie automatyzm był jedną z cech 'koszmaru obozowego, który przyczyniał się do unicestwienia jednostki w obozie. W ten sposób prawo zachowania życia działało jakby samo przeciw sobie. Człowiek, który nie potrafił mu się przeciwstawić, zwalczyć swego głodu, panicznego lęku, znieść bólu, myśleć choćby przez chwilę o czymś innym niż to, co go bezpośrednio otaczało i boleśnie mu doskwierało, sam siebie skazywał na zagładę. Stawał się bezwolnym organizmem automatycznie walczącym o zachowanie życia, szybko, tracił siły i zmieniał się w "muzułmana".
Makabryczna sceneria obozowa, poniżenie od pierwszego momentu godności ludzkiej, tortury fizyczne i moralne, głód, ból, lęk przed śmiercią i trudna do opisania suma cierpień obozowych sprawiały, że każdy w sytuacji obozowej czuł się całkowicie bezsilny, przynajmniej z początku, zanim zobojętniał i nie wytworzył sobie jakiegoś obozowego modus vivendi. Zresztą nastawienie odgórne w stosunku do więźnów było takie, by traktować ich jako automaty, których siłę roboczą należy wyzyskać aż do całkowitego wyniszczenia. Więzień, poddany działaniu niesłychanej zewnętrznej presji, a jednocześnie oszołomiony niesamowitością otaczającego go świata obozowego, musiał przyjąć narzucony mu sposób widzenia siebie, stawał się bezwolnym automatem, popychanym, bitym, maltretowanym, ślepo posłusznym rozkazowi, marzącym jedynie o zaspokojeniu swych podstawowych potrzeb. Jeśli nie potrafił przeciwstawić się tej zewnętrznej presji, inaczej popatrzeć na siebie, niż czynili to jego oprawcy, wkrótce spełniał ich plan: stawał się "muzułmanem" i umierał w upodleniu. Upodlenie śmierci było bowiem jedną z cech życia obozo-
21
wego. Cechą każdej kultury ludzkiej jest szacunek wobec śmierci i kult zmarłych, w którym wyraża się ludzka tęsknota do nieśmiertelności. Więzień obozu koncentracyjnego, przestając być oficjalnie człowiekiem, musiał być też pozbawiony tego aspektu człowieczeństwa.
Zagadnienie automatyzmu wiąże się z problemem władzy i struktury, którą narzuca ona swoim podwładnym. Ideałem organizacji z punktu widzenia władzy jest stworzenie z podległych jej członków ślepo posłusznych wykonawców. W tym celu należy ich przepoić ideą, tj. strukturą, która ma być w czyn wprowadzana. Gdy ten manewr zaszczepienia ideologicznego się uda, na zasadzie reakcji lawinowej rozwija się automatyzm aparatu władzy. Wszystko, co jest danej strukturze przeciwstawne, musi być zniszczone. Jedyną oceną etyczną staje się ślepe wykonanie rozkazu. Obraz świata ulega uproszczeniu: dobre jest tylko to, co zgadza sią ze strukturą narzuconą przez władzę, a złe, co się jej sprzeciwia. Niszczenie "złego", dając upust tkwiącym w każdym człowieku tendencjom agresywnym, przybiera charakter lawinowy. Poza wyznawaną strukturą świata widzi się tylko zło, które musi być zniszczone, i jego niszczenie jest cnotą.
Mimo że faktycznie zagrożenie życia może nie istnieć przy przyjęciu odpowiedniej konstrukcji ideologicznej, życie redukuje się do pierwszego prawa biologicznego: "zwyciężę lub zostanę zwyciężony", ta pseudobiologizacja ("pseudo", bo powstała z fałszywej koncepcji otaczającego świata) prowadzi do brutalizacji życia, zmienia je w koszmar walki o przetrwanie, któremu nie można się przeciwstawić, jest się w tę walkę wciągniętym tak, jak wciągniętym się jest w koszmarny sen. Obie więc strony - prześladowani i prześladowcy - włączeni byli w piekielną maszynę zniszczenia; jedni nie mogli się jej przeciwstawić, ponieważ byli owładnięci ideą Herrenvolku i związani posłuszeństwem władzy, a drudzy, gdyż byli przez nią zgniatani. U jednych i drugich naczelną zasadą stała się dewiza "zwyciężę lub zostanę zwyciężony". U jednych wypływała ona z prawdziwego biologicznego zagrożenia, u drugich z fikcyjnego, opartego na fałszywej ideologii. Jedni nie mogli być sobą, gdyż nie pozwalał im na to automatyzm życia zredukowanego do biologicznej walki o przetrwanie, drudzy, bo nie pozwalał im na to automatyzm narzuconej i akceptowanej ideologii.
Warunkiem przeżycia obozu było wyrwanie się, przynajmniej częściowe, z jego koszmaru, przeciwstawienie się czterem zasadniczym jego cechom: niesamowitości, bezsilności, biologicznemu zagrożeniu i automatyzmowi. Dwa mechanizmy odgrywały tu zasadniczą rolę: stępienia uczuciowego i znalezienia choćby nikłych elementów dawnej struktury życia.
"U przeważającej liczby badanych - jak pisze Teutsch - nastąpiło w okresie pierwszych 3-6 miesięcy pobytu w obozie odwrażliwienie, zobojętnienie uczuciowe,
22
osłabienie reakcji emocjonalnej na różne urazy życia obozowego." Autor słusznie zwraca uwagę, że gdyby takie stępienie uczuciowe wystąpiło w warunkach życia normalnego, traktowano by dane zjawisko jako patologiczne, natomiast w warunkach obozowych było ono "fenomenem przystosowawczym, pomocnym w znoszeniu warunków życia obozowego, chroniącym człowieka przed upadkiem, załamaniem i zgubą".
Wszystko to, co przypominało choć w minimalnym stopniu życie inne, nie-obozowe, pozwalało więźniowi choćby na chwilę oderwać się od przytłaczającej rzeczywistości, a tym samym być sobą, a nie więźniem-automatem. Był to pierwszy krok do zdobycia wewnętrznej wolności. Objawy ludzkiego uczucia, życzliwości, spotkanie znajomego z czasów wolności, wspominanie czasów minionych lub snucie marzeń o przyszłości, wykłady profesorów w Sachsenhausen itd., wszystko to przywracało dawną strukturę życia. Tak więc zobojętnienie wobec tego, co się działo naprawdę, a z drugiej strony wyczulenie na to, co przywracało normalny obraz życia - stwarzało szansę przetrwania, więzień nie stawał się automatem, ale zachowywał swoje człowieczeństwo.
Istotnym momentem człowieczeństwa jest zdolność wyboru i decyzji; automat, jak wiadomo, jej nie ma. Organizacja życia obozowego zmierzała przede wszystkim do jej zniszczenia; był to pierwszy krok do unicestwienia człowieka, następnym była już biologiczna zagłada. Wspomnienia byłych więźniów zapewne wskazują na to, że zdolność planowania wyboru decyzji i celowej aktywności tworzyła się przede wszystkim w grupie. Więzień sam czuł się bezsilny; w grupie towarzyszy nabierał wiary w siebie. "My możemy" wyprzedzało "ja mogę". Przestrzeń swobodna, która jest konieczna dla każdej aktywności celowej, była najpierw przestrzenią kolektywną, a później dopiero stawała się indywidualną, gdy więzień, wsparty przez towarzyszy niedoli, nie czuł się już zmiażdżony obozową machiną i miał na tyle siły, by się jej przeciwstawić.
Znaczenie obozowej "psychoterapii grupowej" podkreśla w swych wspomnieniach psychiatra wiedeński Franki. Oświęcimski szpital obozowy, w okresie gdy był już opanowany przez więźniów politycznych, spełniał, jak się zdaje, swe działanie lecznicze nie tyle dzięki stosowanym lekom i zabiegom, ile właśnie dzięki atmosferze koleżeństwa i ludzkości. We wspomnieniach obozowych wiele bowiem można znaleźć przykładów ścisłej zależności stanu fizycznego od psychicznego. Powrót do zdrowia był często uzależniony od powrotu do człowieczeństwa. Przemawiał-również za tym fakt, że obozowe więzy koleżeństwa i przyjaźni przetrwały próbę czasu i dotąd u wielu byłych więźniów są najsilniejsze, tak że traktować je można jako podstawową grupę odniesienia (Orwid). Odegrały one decydującą rolę w przeciwstawieniu się obozowemu koszmarowi. �* .,- ... ..
23
Sen koszmarny zostawia zwykle po sobie ślad; nawet gdy treść jego się zapomni, pozostaje przez pewien czas uczucie znużenia, rozdrażnienia, przygnębienia. Podobny ślad, tylko znacznie trwalszy, pozostawia często psychoza, zwłaszcza typu schizofrenicznego, która nierzadko jest koszmarem przeżywanym na jawie. Typ zmian po psychozie jest zresztą podobny do zmian osobowości stwierdzonych u byłych więźniów, mianowicie przygnębienie, nieufność, wybuchowość (Leśniak).
Nie wiemy, w jakim stopniu życie nasze na jawie jest realizacją naszych marzeń sennych, nie wiadomo też, czy koszmar obozów koncentracyjnych przed swym urzeczywistnieniem nie był koszmarem sennym u wielu może ludzi. W każdym razie jego realizacja pozostawiła trwały ślad w historii gatunku ludzkiego. Znaczenie tego śladu może być korzystne, jeśli pamięć obozów koncentracyjnych zohydzi na zawsze wojnę i jej fałszywych proroków.
Oświęcimskie refleksje
Wbrew może nadziejom wielu ludzi Oświęcim, Hiroszima, japońska wojna bakteriologiczna - największe zbrodnie ostatniej wojny - nie zbladły pod wpływem lat, a ciężar odpowiedzialności, który obarcza nie tylko głównych winowajców, ale w pewnej mierze cały świat cywilizowany, nie stał się lżejszy.
Pytania "jak" i "dlaczego" zamiast słabnąć, natarczywie nasuwają się coraz większym rzeszom ludzi i nadal czekają na wyczerpującą odpowiedź. Jak mogło dojść do tego rodzaju zbrodni? Dlaczego ludzie potrafili tak się znęcać nad niewinnymi ofiarami i jak niektóre ofiary mogły te okrucieństwa wytrzymać? Jak zbrodnie ostatniej wojny odbiły się na bezpośrednich ofiarach, a także na tych, którzy zetknęli się z nimi tylko pośrednio? Innymi słowy: czy i jak zaciążyły one na dalszej historii jednostek i całej ludzkości? Nie wiadomo, czy uda się na te pytania w pełni odpowiedzieć, gdyż prawie każda próba odpowiedzi zahacza o najgłębsze i najbardziej istotne zagadnienia ludzkiego życia, a tych zwykle wyjaśnić się w całości nie da.
W jakimś sensie obowiązkiem psychiatry, który z natury swojej specjalizacji zajmuje się całościowym aspektem życia ludzkiego, jest próbować - choćby nieudolnie - odpowiedzieć na niektóre pytania. Zagadnienia te zresztą rzucają wiele nowego światła na naturę ludzką i rozszerzają tym samym horyzont psychiatryczny.
Erich Fromm - socjolog i psychiatra amerykański, jeden z twórców tzw. szkoły kulturowej w psychiatrii - uważa, że charakterystyczną cechą współczesnej cywi-iizacji jest sprzeczność między konkretem a abstrakcją. Pod wpływem technizacji otoczenie człowieka coraz bardziej oddala się od niego w sensie emocjonalnym, staje się dalekie i obce. Przykładem może być porównanie dawnych wojen, w których kontakt z wrogiem był bardziej bezpośredni, ze współczesną wojną techniczną, w której staje się on bezosobowy i bezemocjonalny. Lotnik, który bez najmniejszego wzruszenia przez naciśnięcie guzika uśmierca tysiące ludzi, może zapłakać z powodu straty swego ukochanego psa. Tysiące ludzi są dla niego abstrakcją, pies - konkretem.
25
f
Człowiek patrzy na otaczający go świat pod kątem swego oddziaływania nań. W ten już sposób skonstruowany jest układ nerwowy, że percepcja wiąże się nierozerwalnie z aktywnością. Komórka nerwowa za pomocą wielu dendrytów przyjmuje różne informacje (impulsy) ze swego otoczenia, by na ich podstawie wysłać tylko jednym kanałem (aksonem) rozkaz do działania. Podstawowa jednostka fizjologiczna, łuk odruchowy, składa się z ramienia doprowadzającego i odprowadzającego. W ten sposób w samej strukturze układu nerwowego tkwi zamknięcie możliwości poznawczych organizmu w granicach jego działania.
Homo faber kształtuje swoje widzenie świata według narzędzia, którym ten świat zdobywa. Inaczej wyglądał świat otaczający, gdy w ręku człowiek trzymał kamień czy maczugę, niż gdy posługuje się on skomplikowaną aparaturą techniczną.
Jednym z największych może niebezpieczeństw postępu technicznego obok wielu niezaprzeczalnych korzyści jest to, że widzi się świat technicznie, tj. przez pryzmat maszyny, którą ten świat się zdobywa. Maszyna staje się często ważniejsza od człowieka i uważana jest za wartościujące kryterium osiągnięć ludzkich. Otaczający świat staje się martwy, emocjonalnie obojętny, jeśli nie wrogi, można z nim zrobić, co się zechce, zależnie od aktualnych potrzeb. Ponieważ świat ludzki to przede wszystkim świat społeczny, przeto w ten sposób patrzy się na poszczególnych ludzi i społeczeństwo. Człowiek jest częścią maszyny mniej lub więcej wydajną w pracy, potrzebującą od czasu do czasu wypoczynku lub reperacji. Wystarczy dodać trochę chemikaliów czy wykonać jakieś zabiegi, by ta część pracowała dalej. Społeczeństwo jest skomplikowaną maszyną, składającą się z milionów kółek i trybików (poszczególnych ludzi), które można odpowiednio nastawiać, sterować, usuwać. Nie trzeba dodawać, że tego rodzaju obraz świata ludzkiego, jak i w ogóle przyrody, nie jest prawdziwy.
Człowiek nie chce być uważany za kółko w maszynie, buntuje się przeciw temu jego poczucie wolności (Pawłowowski odruch wolności), a także potrzeba uczuciowego oddźwięku. Człowiek nie może być - jak część składowa maszyny - uczuciowo obojętny; musi on kochać i nienawidzić, a także być kochanym i nienawidzonym. Przy akceptacji technicznego spojrzenia na świat człowiek czuje się nie tylko samotny i opuszczony, ale też zagrożony; świat wydaje mu się niebezpieczny i wrogi.
Uczucie emocjonalnej izolacji budzi tęsknotę za silnym uczuciowym powiązaniem, stąd łatwość zespalania się odizolowanych jednostek w sztucznych grupach, służących takiemu czy innemu systemowi urojeniowemu. Tworzą się związki na śmierć i życie, w których dla "idei" wszystko się poświęca i w których poczucie, że się jest automatem, zostaje skompensowane wielkością "idei" i emocjonalną więzią grupową; bez swych "towarzyszy" byłoby się samotnym kółkiem, niczym.
26
Dlatego też rozbicie monolitycznej jedności grupy lub też zachwianie wiary w system urojeniowy prowadzi prawie momentalnie do rozproszkowania całej grupy; skomplikowana machina społeczna rozlatuje sie. na bezużyteczne trybiki i kółka, bo - jak każdy twór sztuczny - jest nietrwała.
W społeczeństwie "maszynowym" ginie poczucie odpowiedzialności, podstawowe - jak wiadomo - dla normalnego rozwoju człowieka; wypełnia się tam tylko rozkaz, jest się automatem, rozwój zostaje zatrzymany, człowiek ulega skarłowace-niu. Poczucie winy związane z popełnionymi zbrodniami zmniejsza się lub całkowicie niweluje, gdyż trudno je mieć w stosunku do przedmiotu (nie można skrzywdzić kółka w maszynie) i trudno czuć sie. winnym, jeśli samemu jest się automatem spełniającym tylko ślepo rozkazy. Brak poczucia winy nie zmniejsza jednak odpowiedzialności. Chcąc nie chcąc musi się odpowiadać za swoje czyny i za to, że stało się automatem.
Nie chodzi tu bynajmniej o próbą zmniejszenia winy zbrodniarzy wojennych (choć warto zwrócić uwagę na notoryczny u nich brak poczucia winy) ani też o wyjaśnienie mechanizmu rodzenia się tych zbrodni (sprawa jest bardzo skomplikowana i wciąż jeszcze nie wyjaśniona), usiłowano tylko zwrócić uwagę na niebezpieczeństwo zbrodniczego postępowania, często nawet bezmyślnego, tkwiące w technicznym patrzeniu na człowieka i społeczeństwo. Technicznego patrzenia na świat nie należy oczywiście mieszać z postępem technicznym; pierwsze może być niebezpieczne, drugi tylko korzystny.
Adolf Gawalewicz w swojej książce wyraża pogląd, że z "poczekalni do gazu" (z bloku nr 7) udało się wyjść żywo tylko nielicznej garstce z tych, którzy wierzyli.. w "rzeczy niemożliwe, nieprawdopodobne", tj. w to, że "im właśnie uda się mimo wszystko wyjść cało". "Naturalnie sama wiara nie wystarczała, trzeba było zdobywać się na działanie w ramach realnych, wprawdzie minimalnych i beznadziejnych, możliwości kierowania swym postępowaniem. Trzeba było być �muzułmanem aktywnym." Autor przytacza znamienny przykład, ilustrujący, jak wielkie znaczenie dla przetrwania obozu miało słowo: "ja chcę". "Kto myślał inaczej, ten nie żył. Pewnej nocy jeden z moich towarzyszy, o bardzo dobrej jeszcze kondycji fizycznej, zwierza mi się: już mam tego dosyć, to beznadziejna sprawa, ja już nie chcę żyć. Istotnie, w kilka godzin później wynieśliśmy jego zwłoki pod ścianę baraku."
Nie należy zapominać, że jeszcze do niedawna, bo w okresie międzywojennym, większość psychiatrów i psychologów negowała istnienie wolnej woli. Tymczasem w sytuacji maksymalnego chyba zniewolenia człowieka i zdeptania jego godności, zdolności wyboru, wola przeżycia odgrywała decydującą rolę.
I może wydawać się to paradoksalne, że ci, którzy byli w sytuacji krańcowej, potrafili jeszcze powiedzieć: "ja chcę" lub "ja nie chcę", natomiast ich prześladowcy,
27
ł
w sytuacji materialnie i moralnie bez porównania lepszej, powiedzieć tego nie potrafili. Prawdziwie żywymi ludźmi w obozie byli ci, którzy znajdowali się na granicy śmierci, a ci, którzy na swych czapkach nosili trupie czaszki, byli nie żywymi ludźmi, ale automatami.
Mimo bogatej literatury obozowej człowiek, który sam nie przeżył obozu, nie jest w stanie wyobrazić sobie, co się tam działo. Cierpienia, które były treścią dnia i nocy każdego więźnia, przekraczają granice ludzkiej wyobraźni. Zagadnienie to nurtowało również najwybitniejszych pisarzy. Np. Zofia Nałkowska, która brała udział w pracach Międzynarodowej Komisji do Badania Zbrodni Hitlerowskich, zwiedzała byłe obozy i miejsca kaźni, rozmawiała z byłymi więźniami i świadkami zbrodni, zestawiła wybór swych spostrzeżeń w szkicach pt. Medaliony (1946), uznanych za znakomity, wstrząsający, syntetyzujący dokument zbrodni hitlerowskich, odgrywający szczególną rolę w literaturze obozowej. Autorka ta zdawała sobie sprawę, że "tego, co przeżyli ludzie [w obozach i więzieniach hitlerowskich], nie da się wyrazić słowami". Człowiekowi, który usiłuje retrospektywnie ogarnąć ogrom zbrodni, trudno jest w ogóle pojąć ich istotę. W Medalionach Nałkowska pisze: "Rzeczywistość jest do wytrzymania, gdyż nie cała dana jest w doświadczeniu. Albo dana niejednocześnie. Dociera do nas w ułamkach zdarzeń, w strzępach realizacji. Dopiero myśl o niej usiłuje pozbierać ją, unieruchomić i zrozumieć."
Był to inny świat, tak jak inny jest świat psychotyka. Wchodząc do obozu więźniowie przeżywali często stan ostrej derealizacji; to, co widzieli, wydawało im się nierzeczywiste jak koszmarny sen, tak bowiem inny był to świat od zwykłego ludzkiego świata. "Pomyślałem sobie: to przecież wszystko nie może być prawdą, to jest jakby ze snu sen..." - wspomina A. Gawalewicz.
Każda psychoza, zwłaszcza typu schizofrenicznego, zostawia po sobie ślad; człowiek po przejściu jej jest już innym człowiekiem. Podobnie ci, co przeszli obóz, stali się innymi ludźmi; trudno było im się z powrotem przystosować do zwykłego życia. Zmieniła się - przynajmniej na jakiś czas - ich ocena ludzi, hierarchia wartości, cele życia, a nawet osobowość. Z drugiej strony obóz był sprawdzianem ich wytrzymałości. W każdym człowieku tkwi proporcja heroiczna, chęć sprawdzenia siebie: ile potrafię wytrzymać, do czego jestem zdolny. Może dlatego w tzw. kulturach pierwotnych poddaje się młodych ludzi ciężkim próbom, j po których przejściu dopiero stają się członkami grupy dojrzałych mężczyzn. Ci,| co przeszli obóz, próbę tę wytrzymali, stąd może bierze się ich poczucie wyobco-J wania w stosunku do zwykłych ludzi i szukanie grup odniesienia wyłącznie wśród byłych więźniów, gdyż ci tylko potrafią ich zrozumieć.
i i h
Psychopatologia władzy
"Obóz koncentracyjny nauczył mnie jednego: nienawidzić dyscypliny i porządku" - powiedział w dyskusji na jednym z posiedzeń Krakowskiego Oddziału Polskiego Towarzystwa Lekarskiego, na kilka lat przed śmiercią, prof. dr Jan Miodoński, były więzień obozu koncentracyjnego w Sachsenhausen. Sformułowanie wydawać by się mogło dziwne, biorąc pod uwagę, jak wielką rolę w życiu jednostek i społeczeństw odgrywa dyscyplina i porządek.
Słowo "dyscyplina" pochodzi od łacińskiego discipulus i discere. Od chwili urodzenia jesteśmy "uczniami" otaczającego nas środowiska społecznego i uczymy się wciąż nowych rodzajów "porządku", które integrują nasze sposoby zachowania się. Dzieje się to począwszy od dyscypliny przyjmowania pokarmów, funkcji wy-dalniczych, ruchów lokomocyjnych i chwytnych, przez dyscyplinę najwyższej formy ruchu: słowa, dzięki której zdobywamy gotowy system widzenia otaczającego świata, myślenia i odczuwania, aż po wszelkie rodzaje porządku społecznego, poznawczego, estetycznego, moralnego itd., z którymi w ciągu naszego życia się stykamy i którym się podporządkowujemy.
Nie znamy definicji życia, lecz jeśli za fizykiem Schroedingerem przyjmiemy, że jest nim ustawiczne przeciwstawianie się entropii, czyli tendencji materii do bezładnego ruchu cząsteczek, wówczas porządek staje się najbardziej istotną cechą życia.
W ustawicznej wymianie energii i informacji ze środowiskiem (metabolizm energetyczny i informacyjny) każdy żywy ustrój, od najprostszego do najbardziej skomplikowanego, stara się zachować swój własny porządek. Utrata tego porządku jest równoznaczna ze śmiercią, jest zwycięstwem drugiego prawa termodynamiki (entropii). Mimo pozornej stałości żywego ustroju żaden atom w nim nie pozostaje ten sam; po krótkim stosunkowo czasie zostaje wymieniony przez atom środowiska zewnętrznego. Stała pozostaje tylko struktura, swoisty porządek, specyficzny dla danego ustroju. Ta swoistość, czyli indywidualność, odnosi się zarówno do po-
29
rządku na poziomie biochemicznym (swoistość białek ustroju), fizjologicznym morfologicznym, jak też informacyjnym.
Ten ostatni rodzaj porządku dotyczy sygnałów odbieranych ze świata otacza jącego i swoistych reakcji nań. Dzięki metabolizmowi informacyjnemu "moim staje się nie tylko własny ustrój, ale też otaczający świat, który się w swoisty sposób spostrzega, przeżywa i swoiście nań reaguje, W miarę filogenetycznego rozwoju układu nerwowego metabolizm informacyjny odgrywa coraz większą rolę w porównaniu z metabolizmem energetycznym.
Utrzymanie porządku swoistego dla danego ustroju wymaga od niego stałego wysiłku, który jest warunkiem życia. Wysiłku życia, który przeciwstawia się entropii, a którego wygaśnięcie oznacza śmierć, częściowo oszczędza biologiczne dziedziczenie. Dzięki niemu swoisty porządek przenosi się z jednego pokolenia na drugie. Reprodukcja seksualna zapewnia większą rozmaitość struktur, gdyż plan genetyczny powstały z połączenia dwóch komórek rozrodczych jest nowym planem, a nie wiernym odbiciem planu komórki macierzystej, jak w wypadku reprodukcji asek-sualnej. Ta ostatnia przypomina produkcje, techniczną, w której wytwarzane modele są wiernym odbiciem prototypu.
Człowiek obok dziedziczenia biologicznego dysponuje dziedziczeniem społecznym, dzięki któremu może wejść w posiadanie określonych wartości materialnych' i duchowych. Wysiłek tysięcy pokoleń, związany z wykształceniem mowy, pisma, wiadomości o świecie, wartości moralnych, artystycznych, urządzeń technicznych itp., jest mu przekazywany od momentu urodzenia. Gdyby tej spuścizny był pozbawiony, musiałby wciąż zaczynać od nowa. Rozwój kultury byłby niemożliwy.
Zagadnienie porządku wiąże się integralnie z problemem władzy. Aby otaczające środowisko przekształcić w swój własny porządek, strukturę własnego ustroju, trzeba tę część otoczenia najpierw zdobyć, stać się jej panem i władcą. Walka o władzę nad terenem, na którym się żyje, jest cechą nie tylko ludzką, lecz zwierzęcą, a nawet roślinną. Próba zajęcia obszaru władzy przez intruza wywołuje u zwierząt, reakcję agresji lub ucieczki; banalnym przykładem jest pies warczący na tego, kto chce odebrać mu jego kość. Socjologia zwierząt dostarcza wielu interesujących, przykładów zarówno walki o władzę, jak i hierarchii, jaka się w grupach zwierząt wytwarza.
Zagadnienie władzy istnieje też wewnątrz ustrojów wielokomórkowych. W wielomiliardowym "społeczeństwie" komórek musi istnieć określony porządek, Porzą-* dek ten jest zakodowany w substancji gpnetycznej, która stanowi istotną składową każdego jądra komórkowego. Jest ono "mocodawcą" komórki. Bez niego nie może ona istnieć. Układ endokrynny i nerwowy spełniają w ustroju rolę jakby pomocniczą
30
w stosunku do planu genetycznego, wzmacniają jego działanie integrujące, modelując plan działania zależnie od aktualnych potrzeb ustroju i warunków otoczenia.
Chorobę nowotworową można by określić jako "bunt" komórki przeciw obowiązującemu w danym ustroju porządkowi. Komórki nowotworowe, uwolniwszy sią od ogólnej dyscypliny, swobodnie, "nie licząc się" z resztą ustroju, zaspokajają swe prawa do zachowania swego życia i życia swego nowego gatunku. Rozrastają się i rozmnażają kosztem innych "nie zbuntowanych" komórek.
Patrząc na ustrój całościowo, nie można pominąć zagadnienia władzy; zarysowuje się ona nawet u ustrojów stojących na najniższych szczeblach filogenezy. Aby żyć i rozmnażać się, trzeba zdobywać otaczający świat. To zagadnienie, jak wiele spraw zasadniczych życia ludzkiego, występuje w patologicznie wyolbrzymionej postaci, również w schizofrenii. Chory, zwłaszcza w ostrym okresie schizofrenii, w swoich patologicznych przeżyciach często oscyluje między poczuciem boskiej wszechmocy, w którym odczytuje on myśli ludzkie, kieruje ich wolą, rządzi biegiem wydarzeń na ziemi i we wszechświecie, a poczuciem całkowitej utraty władzy, gdy inni odczytują jego myśli, kierują jego ruchami, mową i myślami, gdy czuje się automatem obezwładnionym przez otaczający świat. W przedchorobowej linii życiowej schizofreników często na pierwszy plan wysuwają się trudności zdobycia swego miejsca w otaczającym świecie i właściwego ustawienia dylematu "rządzę i jestem rządzony".
Zagadnienie władzy wiąże się nie tylko z prawem zachowania życia, lecz też z prawem zachowania gatunku i z metabolizmem informacyjnym. W pierwszym wypadku władza jest jednostronna, a w drugim i trzecim obustronna. Ta część otoczenia, która musi zostać zniszczona i wchłonięta, by dostarczyć ustrojowi potrzebnej mu energii do życia, nie ma już nad nim władzy. W kontakcie seksualnym i erotycznym władza jest obustronna. Jest się panem i niewolnikiem swego partnera. W wymianie sygnałów z otoczeniem musi się przyjmować porządek otoczenia, jednocześnie starając się mu narzucić swój własny.
Trzy rodzaje władzy nad otoczeniem określa ten sam zaimek dzierżawczy "mój". "Moimi" są: jedzenie, mieszkanie, pieniądze itd., przedmioty zabezpieczające prawo do zachowania życia. "Moimi" są osoby zapewniające prawo zachowania gatunku, w wąskim zakresie partner seksualny, w szerszym osoby należące do tych samych grup społecznych: rodzinnej, narodowej, religijnej, zawodowej, klasowej itp. U podstawy bowiem związków społecznych różnego rodzaju tkwi prawo zachowania gatunku. Grupa rodzinna, która stanowi najprostszą i najwcześniejszą ich formę, jest bezpośrednim wynikiem tego prawa. "Moimi" są wreszcie własne przeżycia, wrażenia, uczucia, myśli, zdobyte wiadomości, postanowienia i czyny. Sygnały
Ś 31
płynące ze świata otaczającego zostają w swoisty sposób uporządkowane, warunkując swoistą na nie reakcją.
Metabolizm informacyjny, określony przez Pawłowa jako odruchowość bezwarunkowa i warunkowa, rozszerza obszar władzy ustroju nad światem otaczającym. "Moim" staje się nie tylko ta część otoczenia, która zostaje zasymilowana w sam ustrój, i nie tylko ta, z którą przejściowe złączenie warunkuje powstanie nowego ustroju, lecz znacznie szerszy krąg świata otaczającego, którego minimalne ilości energii, nie odgrywające żadnej roli w metabolizmie energetycznym, stają się sygnałami warunkującymi zachowanie się ustroju. Metabolizm informacyjny jest wstępnym krokiem przed wejściem w kontakt asymilacyjny i reprodukcyjny ze światem otaczającym. Nim stanie się on "moim" w sensie tworzenia substancji własnego ustroju lub seksualnego złączenia, musi stać się "moim" w sensie możności orientowania się w nim. Ustrój musi "wiedzieć", jak się w nim poruszać, aby zaspokoić dwa podstawowe prawa biologiczne: zachowanie życia własnego i gatunku.
W miarę filogenetycznego rozwoju metabolizmu informacyjnego, który istnieje w każdej komórce w postaci jej zdolności odbierania bodźców z otoczenia i reagowania na nie, a który w ustrojach wielokomórkowych staje się przede wszystkim domeną w tym kierunku wyspecjalizowanych komórek (odbieranie bodźców - receptory, reagowanie - efektory, a przenoszenie ich i uporządkowanie - komórki nerwowe), życie staje się coraz bardziej przygotowaniem do życia, jeśli za jego istotę przyjmuje się wypełnienie dwóch podstawowych praw biologicznych. Natomiast w ustrojach najprostszych życie zamyka się w spełnianiu tych praw, margines przygotowania jest minimalny. Świat otaczający służy im tylko do przekształcania go we własną strukturę ustroju, jest całkowicie "moim" światem lub, gdy tego warunku nie spełnia, grozi zagładą, rozbiciem własnego porządku, co jest równoznaczne ze śmiercią. Gdyby próba odtworzenia przeżyć na tym poziomie filogenezy nie była zbytnim fantazjowaniem, to można by przypuszczać, że oscylują one między poczuciem wszechmocy a poczuciem zagrożenia śmiercią; świat jest albo całkowicie "mój", albo całkowicie "obcy", przy czym obcość oznacza śmierć.
Zaspokojenie podstawowych potrzeb biologicznych łączy się z przeżyciami przyjemnymi, ich niezaspokojenie- z przeżyciami przykrymi. Świat "mój" przyciąga, a "obcy" odpycha. Władza nad otaczającym światem jest więc źródłem przyjemności, a jej brak źródłem uczuć przykrych. Świat "obcy" budzi lęk i agresję, pragnie się przed nim uciec lub go zniszczyć.
Co się tyczy zagadnienia władzy nad otoczeniem, istnieją pewne analogie między opisaną sytuacją a tą, w jakiej znajduje się człowiek w początkach swego rozwoju ontogenetycznego, gdy jego układ sygnalizacyjny jest jeszcze czynnoś-
32
ciowo bardzo słabo rozwinięty. Podobnie jak najniższe formy żyjące, jest on w okresie życia płodowego i niemowlęctwa całkowicie skazany na swe otoczenie, bez niego przestaje istnieć. Otoczenie jest wyłącznie jego, ma nad nim pełnię władzy, zaspokaja bowiem wszystkie jego potrzeby lub gdy tak nie jest, zagraża mu śmierć. Wielu psychiatrów, zwłaszcza tych, którzy zajmują się przeżyciami wczesnego okresu dzieciństwa, uważa, że poczucie wszechmocy i nieodczuwanie granicy między światem własnym a otaczającym charakteryzuje przeżycia niemowląt. Dość częste występowanie przeżyć tego typu w schizofrenii uważa się za regresję do najwcześniejszych okresów rozwoju. Despotyzm jest powszechnie uważany za osiowy objaw infantylizmu emocjonalnego. Absolutna władza wiąże się z absolutną zależnością. Władca, podobnie jak niemowlę bez swej matki, nie może istnieć bez swych poddanych. Zatraca on też granicę między sobą a podległym mu otoczeniem, w myśl Mickiewiczowskiego "jam milion i cierpię za miliony" lub Ludwikowego ,,1'śtat c'est moi".
Rozwój układu sygnalizacyjnego zmniejsza zależność ustroju od otoczenia. Kontakt z nim nie oznacza konieczności wzięcia otoczenia w całkowite posiadanie, w którym zostaje ono całkowicie zmienione w strukturę ustroju. Nie oznacza też sytuacji odwrotnej, gdyż żywy ustrój zostaje zmieniony w strukturę otoczenia.
Kontakt ze światem traci ostrość alternatywy: "zwyciężę" lub "zostanę zwyciężony", w której zwycięstwo własne oznacza śmierć otoczenia, a zwycięstwo otoczenia - śmierć własną. Walka z otoczeniem istnieje nadal, gdyż stanowi ona sens życia, jeśli traktujemy je jako dążenie do utrzymania własnego porządku kosztem porządku otoczenia. Jednak zwycięstwa i porażki tracą dramatyczny aspekt alternatywy "być albo nie być", a nabierają charakteru walki "na niby", jakby zabawy z otoczeniem. W zabawie tej można być bezkarnie zwyciężonym przez otoczenie; przyjmuje się wówczas jego porządek; na tym zresztą poiega dyscyplina w sensie uczenia się porządku otoczenia; można też być zwycięzcą, swój porządek narzucić otoczeniu, nie niszcząc go wszakże przy tej okazji, jak się to dzieje w wypadku wymiany energetycznej ze środowiskiem. Te "igraszki" ze światem otaczającym stają się celem samym w sobie. Można je zaobserwować nawet na bardzo niskich szczeblach rozwoju filogenetycznego. Huizingowskie homo ludens, jak się zdaje, nie tylko do człowieka się odnosi.
Interakcja z otoczeniem w sensie przyjmowania jego sygnałów i odpowiadania na nie, w której to wymianie sygnalizacyjnej raz jest się zwyciężonym, a raz zwycięzcą, stanowi konieczny warunek nasycenia metabolizmu informacyjnego, bez którego nie mógłby się rozwinąć metabolizm energetyczny i kontakt reprodukcyjny z otoczeniem. Inaczej mówiąc, nie można wejść w sedno życia, którym jest zaspokojenie dwóch podstawowych praw biologicznych, bez przejścia przez izolu-
Anus muncli
jacy obszar igrania z otaczającym światem, z którym kontakt polega na wzajemnej wymianie informacji. Jak wspomniano, w miarą rozwoju układu sygnalizującego ów obszar izolacyjny staje się coraz szerszy. Schizofreniczny autyzm, czyli przerwanie metabolizmu informacyjnego, prowadzi w skrajnych wypadkach do zakłóceń w metabolizmie energetycznym (chory np. przestaje jeść), a prawie z reguły unicestwia prawo zachowania gatunku.
Skok ewolucyjny, jakim było powstanie człowieka, na ogół odnosi się do rozwoju układu sygnalizacyjnego, nieproporcjonalnego w porównaniu z innymi układami ustroju, zwłaszcza tej jego części, która przede wszystkim służy do integracji sygnałów wchodzących i wychodzących z ustroju, tj. kory mózgowej. Miliardy komórek korowych zapewniają niesłychane bogactwo sposobów wymiany informacji z otoczeniem (struktur czynnościowych), z których w ciągu życia tylko nieznaczny odsetek zostaje wyzyskany. Jest to zasada rozrzutnej ekonomii, dość powszechna w świecie ożywionym. W myśl tej samej zasady tylko mały odsetek istniejących w przyrodzie planów genetycznych zostaje rozwinięty w dojrzałe ustroje. Również narządy ustroju pracują, wykorzystując jedynie w pewnym procencie swą maksymalną wydolność. Presja otoczenia, szczególnie środowiska społecznego i dziedziczenia społecznego, zmusza do rozwinięcia tylko tych form interakcji z otoczeniem, które są w danym kręgu kulturalnym i w danej epoce akceptowane. Może bez tego nacisku zewnętrznego, społecznej dyscypliny, powstałby chaos. Może w nie uświadomionym lęku przed tym chaosem człowiek od początku swego istnienia wymyśla wszelkie sposoby krępowania swobody zarówno ludzi, zwierząt i roślin, z którymi jest w kontakcie, jak i samego siebie. Tam, gdzie znajduje się kraty i kajdany, można z dużym prawdopodobieństwem przyjąć, że ma się do czynienia ze śladami człowieka.
Starając się patrzeć na zagadnienie porządku i dyscypliny oczyma tych, którzy przeszli przez obozy koncentracyjne, trudno zaprzeczyć trafności cytowanych na wstępie słów Jana Miodońskiego. Dążenie do porządku i dyscypliny doszło tam do apogeum makabrycznego absurdu. Trzecia Rzesza już się waliła, a "koncerny" zagłady działały nadal sprawnie, wzmagały nawet swą "produkcję". W nich najdłużej utrzymywała się idea Mein Kampf, były one bowiem kwintesencją tej idei. Hitlerowska koncepcja naprawy świata była wyjątkowo prosta: zniszczyć wszystko to, co zagraża czystości rasy Ubermenschów, przede wszystkim zlikwidować Żydów. Po tym akcie zniszczenia miał nastąpić "raj ludzi wspaniałych". Koncepcja to niemowa w historii ludzkości, ale nigdy tak prosto nie sformułowana i tak konsekwentnie nie przeprowadzona.
W każdej ideologii społecznej, a było ich w ciągu dziejów niemało, istnieje awersja do tego, co z nią jest niezgodne, przede wszystkim do tych, którzy nie
34
są jej wyznawcami. Obraz świata upraszcza się do biało-czarnego, ludzie dzielą się na "wierzących" i "niewierzących", pierwsi są dobrzy, drudzy-źli. Wewnętrzna walka między różnymi możliwościami aktywności, którą w ocenie własnej odczuwa się często jak walkę dobrego ze złem, zostaje przeniesiona na zewnątrz. Akceptując gotową formę aktywności, redukuje się własną niepewność, wahanie między alternatywnymi możliwościami, jest się dobrym, póki postępuje się zgodnie z tą formą. Złem staje się to, co jest na zewnątrz i z tą formą się nie zgadza. Przyjęcie gotowej struktury z zewnątrz ułatwia wewnętrzną integrację, porządek dynamiczny zmienia się w statyczny, chwiejąca się trzcina przekształca się w posąg. Takim posągiem był człowiek Trzeciej Rzeszy; szedł on prosto przed siebie do celu wytkniętego � przez wodza, niszcząc i depcząc wszystko, co stało mu na drodze.
Rozwój układu sygnalizacyjnego u człowieka, zwłaszcza najwyższej formy sygnału, jaką jest słowo, umożliwia mu w nieporównywalnie doskonalszym stopniu niż zwierzętom korzystanie z gotowych struktur czynnościowych. Zamiast wypracowywać je od nowa, uczy się ich od otoczenia społecznego. Dyscyplina jest koniecznym warunkiem asymilowania tych gotowych form zachowania się otoczenia społecznego. Akceptowanie ich jest nagradzane, a odrzucanie karane. Tworzy się wewnętrzny układ kontrolujący zachowanie jednostki, odczuwany przez nią jako "zwierciadło społeczne" ("co o mnie pomyślą").
W miarę asymilacji nowej struktury czynnościowej zewnętrzny układ kontrolujący zostaje włączony w wewnętrzny układ samokontroli. Władza sędziowska z otoczenia przenosi się na jednostkę. Człowiek sam sobie staje się sędzią. Zwierciadło społeczne ulega w ten sposób internalizacji; staje się częścią sumienia, Freudowskiego superego czy Sokratesowskiego daimonionu.
Sumieniem człowieka Trzeciej Rzeszy był rozkaz wodza. Poczucie winy rodziło się, gdy rozkaz był źle wypełniany. Nerwica obozowa Hoessa nie wynikała z poczucia winy, że jest sprawcą zagłady setek tysięcy ludzi, lecz z tego, że zagłada ta nie przebiegała dostatecznie sprawnie. Objawy nerwicowe zmniejszyły się, gdy metody zagłady udoskonalono przez wprowadzenie gazowania. Konsekwencją internalizacji rozkazu wodza jest notoryczny brak poczucia winy u zbrodniarzy wojennych. A rebours można by się również dziwić, że ktoś czuje się niewinny wobec zarzutu postępowania zgodnego z dekalogiem.
Istotną cechą każdego układu sygnalizacyjnego, zarówno technicznego, jak. biologicznego, jest zdolność samokontroli. W zasadniczym schemacie układ taki przedstawia się następująco: sygnały z zewnątrz zostają przekształcone na swoisty język układu (np. impuls elektryczny w maszynach elektronowych, impuls nerwowy w układzie nerwowym). Przekształcone sygnały zostają zintegrowane według jakiegoś planu (danego z zewnątrz w postaci zaprogramowania w wypadku układów
35
technicznych, powstającego wewnątrz układu w wypadku układów biologicznych), wynik integracji w postaci rozkazu trafia do efektorów (np. komórek mięśniowych w układach biologicznych). W nich sygnał wewnątrzukładowy zostaje przekształcony w sygnał zewnątrzukładowy, inaczej mówiąc: język własny układu zmienia się na język zrozumiały dla jego otoczenia. Ostatni etap w wymianie sygnałów między układem a jego otoczeniem stanowi sprzężenie zwrotne; od niego właśnie zależy zdolność samokontrolująca układu, Polega ona na tym, że część sygnałów wychodzących z układu wraca do niego z powrotem. Dzięki temu plan układu nie jest nigdy utrwalony; zmienia się zależnie od sygnałów powracających, które informują o tym, jak został on wykonany i jakie zmiany wywołał w otoczeniu. W układzie nerwowym można znaleźć wiele przykładów sprzężenia zwrotnego. Na najwyższym poziomie integracji czynności układu nerwowego, na którym już dana aktywność staje się świadoma, to, co odpowiada mechanizmowi sprzężenia zwrotnego, jest przeżywane jako zdolność samokontroli. "Zwierciadło społeczne" odpowiadałoby sygnałom zwrotnym, które informują o tym, jaki efekt w otoczeniu wywołało nasze zachowanie się, a to, co określa się jako sumienie, powstawałoby przez scalanie tychże zwrotnych informacji z najbardziej ogólnym, a tym samym świadomym planem aktywności (tzw. internalizacji).
Wejście do obozu oznaczało dla więźnia rozbicie dotychczasowego "zwierciadła społecznego"; wszystko, czym był on przedtem, przestawało się liczyć; stawał się numerem. Miał trzy możliwości do wyboru: 1 - widzieć siebie oczyma obcego otoczenia, tj. być tylko numerem obozowym; 2 - zachować dawny obraz siebie, co było nierealne, ale łagodziło w pewnej mierze potworność pierwszej alternatywy; 3 - zidentyfikować się z grupą władców przez przyjęcie ich form zachowania, z numeru zmienić się w wodza, przynajmniej w oczach więźniów. Życie obozowe zmuszało do oscylowania między trzema powyższymi możliwościami, zwłaszcza dwiema pierwszymi.
Cechą zjawisk życiowych jest równowaga chwiejna, pomiędzy sumiennością a niezmiennością. Ustawicznie zmieniają się plany aktywności ustroju, a jednak zasadnicza linia rozwoju pozostaje ta sama. W miarę częstości zrealizowania dawny plan (struktura czynnościowa) ulega utrwaleniu i automatyzacji. We wczesnym dzieciństwie chód jest chwiejny i niepewny, wymaga dużego wysiłku woli, a z czasem staje się czynnością pewną, zautomatyzowaną, przebiegającą ściśle według schematu. Nie należy jednak zapominać, że schemat ten jest stale modulowany w zależności od sygnałów zwrotnych, przede wszystkim z samego aparatu ruchowego, a więc istnieje w nim pewien stopień labilności. Niepewność jest tu jednak niewielka, układ nerwowy nie musi być całościowo zaangażowany w realizacji planu funkcji lokomocyjnej. Dzieje się tak dopiero wówczas, gdy np. wskutek
36
zmęczenia czy też niezwykłości terenu itp. realizacja pianu staje się zbyt trudna; wtedy każdy krok staje się czynnością świadomą. Świadomość, czyli całościowe zaangażowanie układu nerwowego, jest jakby zarezerwowana dla aktywności najtrudniejszych.
W szkole esesmanów wielu młodych adeptów wzdragało się na początku przed torturowaniem zwierząt i ludzi. Jednak stopniowo, w miarą szkolenia, wewnętrzny opór znikał, okrucieństwo było wszak traktowane jako cecha na wskroś męska, w końcu zaś czynności budzące niegdyś odrazę wykonywano prawie automatycznie, z minimalnym oporem lub bez oporu.
Poza tym przejęcie danej ideologii społecznej redukuje niepewność związaną z samym taktem istnienia, z koniecznością wyboru właściwego sposobu zachowania się spośród wielu możliwych. Im wyższy bowiem stopień ewolucji, tym większą liczbą możliwych sposobów zachowania się (struktur czynnościowych) dysponuje jednostka i tym samym bardziej skazana jest na wahanie się, jej równowaga staje się coraz bardziej chwiejna. Kartezjańskie cogito ergo sum oddaje ten ludzki stan wątpienia i niepewności.
Jeśli jednak ewolucja przyrody ożywionej, przeciwstawiając się entropii, idzie w kierunku tworzenia nowych, bogatszych i lepiej dostosowanych do życia form morfologicznych i funkcjonalnych, przy czym największą swobodę twórczą ma ona w formach czynnościowych określonych pojęciem myślenia, to z drugiej strony obserwować można w przyrodzie tendencję przeciwstawną, hamującą dynamikę ewolucji, a polegającą jakby na kurczowym trzymaniu się form starych, często do życia już nie dostosowanych, a nawet wręcz szkodliwych. Jest to swoisty konserwatyzm przyrody ożywionej, jej niezmienność w ustawicznej zmienności, jej, rzec można, bezwładność, unikanie wysiłku twórczego.
U człowieka, który uważany jest wprawdzie przez samego siebie, ale chyba słusznie, za szczytowe osiągnięcie ewolucji na tej planecie, w związku z rozwojem układu nerwowego, a w szczególności kory mózgowej, istnieją praktycznie biorąc nieograniczone możliwości tworzenia form (struktur) czynnościowych. Jeśli właśnie one są miernikiem dynamiki ewolucji, to należy się spodziewać, że na zasadzie równowagi procesów przeciwstawnych silne będą również tendencje hamujące dynamikę ewolucji, tj. ograniczające swobodę tworzenia nowych form czynnościowych. Jest więc kwestią przypadku, że wszelkie formy krępowania swobody, kraty, więzienia itp. są swoiście ludzką cechą.
Dyscyplina wychowywania polega w dużej mierze na zakazach. Z wielu potencjalnych form czynnościowych tylko nieliczne mają prawo rozwoju, inne muszą zostać stłumione. Fakt, że chodzimy, mówimy, piszemy itd. w określony sposób, wynika nie tylko stąd, że dane formy zachowania się zostały pod wpływem uczenia
37
I
się rozwinięte, lecz też stąd, że inne możliwe zostały jednocześnie stłumione. Proces nauczania najłatwiej ująć w Pawłowowskim schemacie pobudzenia i hamowania. Ucząc sią chodzić, dziecko wykonuje wiele niepotrzebnych ruchów, które stopniowo eliminuje. Rysunek dziecka w wieku przedszkolnym jest zwykle bogatszy, zarówno tematycznie, jak i formalnie, niż dziecka w wieku szkolnym, które zostało już wdrożone w określone formy ekspresji rysunkowej. Bogactwo przeżyć schizofrenicznych można tłumaczyć wyładowaniem stłumionych przez życie przedchoro-bowe form zachowania sią. Szkolenie hitlerowskich "nadludzi" polegało na tłumieniu u nich ludzkich uczuć, a na rozwijaniu uczuć agresywnych i sadystycznych.
Ideologie społeczne, które w sposób mniej lub więcej rygorystyczny zmierzają do całościowego uformowania zachowania się człowieka, podobnie jak w wypadku uczenia się czynności bardziej wycinkowych, polegają na pobudzaniu jednych, a tłumieniu innych form zachowania się. Niebezpieczeństwo tkwi w ich całościowym charakterze. Jeśli dziecko ucząc się chodzić wraca czasem do starszego ontogene-tycznie sposobu lokomocyjnego, np. raczkowania, to nadal pozostaje tym samym dzieckiem, funkcje lokomocyjne są bowiem tylko pewnym wycinkiem jego zachowania się. Presja otoczenia ogranicza się w tym wypadku do aprobaty jednej formy zachowania się z odrzuceniem drugiej. Gdy wchodzi w grę całościowa ocena zachowania się, to wówczas cała osoba jako taka, za to, że przekracza obowiązujące normy, zostaje wyłączona ze swojej grupy społecznej.
Całościowa ocena rzadko bywa rzeczywiście całościową. Często wystarczy drobny szczegół: inny kolor skóry, haczykowaty nos, odmienny krój ubrania, obcy język itd., aby dany człowiek był postawiony poza granicami tego, co bliskie i zrozumiałe, stał się obcy, a nieraz wrogi. Trudno odpowiedzieć na pytanie, skąd się bierze taka łatwość oceny drugiego człowieka, dzięki której na podstawie błahej nieraz cechy z miejsca jest się ustawionym po prawicy lub po lewicy. Możliwe, że w tak skrajnej, a często karykaturalnej formie wyraża się biologiczna tendencja do tworzenia granic między odmiennymi układami. Na przykład komórki o odmiennej funkcji i strukturze oddzielają się od siebie tkanką łączną, która spełnia między innymi rolę granic dzielących wielomiliardową społeczność komórkową na mniejsze; społeczności o różnych funkcjach i zadaniach. Z drugiej jednak strony tendencja do tworzenia granic jest antybiologiczna, hamuje bowiem ewolucję przyrody, której warunkiem jest harmonijna współzależność między różnymi formami życia i parzenia; się form pokrewnych, dzięki czemu wciąż powstają nowe. W sensie biologicznym' więc granica nigdy nie jest ostra, zawsze możliwe jest przenikanie przez nią i wzajemne oddziaływanie jednych form na drugie.
Pod całościową oceną drugiego człowieka, dzięki której z miejsca znajduje się on po jednej lub drugiej stronie granicy - staje się "swoim" lub "obcym",
38
kryje się z reguły silny ładunek emocjonalny. Podział taki odpowiada podstawowej tendencji orientacyjnej, polegającej na przyjęciu postawy "do" lub "od" otoczenia, u człowieka sterowanej głównie przez starsze filogenetyczne części układu nerwowego (głównie przez węchomózgowie), wiążącej się z silnym wyładowaniem wegetatywnym, a subiektywnie z uczuciami lęku i nienawiści (w wypadku postawy "od") lub pożądania (w wypadku postawy "do"). Funkcje gnostyczne, które u człowieka wiąże się przede wszystkim z aktywnością najmłodszych filogenetycznie części układu nerwowego [neocortex), są tu zredukowane do minimum. Zróżnicowany obraz świata otaczającego upraszcza się do przedmiotów, przed którymi trzeba uciekać lub je niszczyć, i do tych, z którymi można się złączyć w poczuciu jeśli nie seksualnej, to w każdym razie bardzo silnej wspólnoty - plemiennej, narodowej, ideologicznej itd. Gdy napięcie emocjonalne wiązane z zasadniczą postawą orientacyjną minie i proces gnostyczny może się rozwijać, nieraz ze zdziwieniem konstatuje się, że przedmiot pożądania nie był znów tak piękny, a przedmiot lęku i nienawiści tak odpychający.
Siła atrakcyjna ideologii społecznej poza porządkiem narzuconym wprawdzie z zewnątrz, ale zmniejszającym poczucie chaosu i niepewności, zdaje się między innymi sprowadzać do momentów natury emocjonalnej: możliwości wyładowania uczuć pozytywnych na współwyznawcach, a negatywnych-na ludziach innej wiary.
Nie jest się w stanie poznać wszystkiego, co nas otacza, a swoistość stosunków między ludźmi jest tego rodzaju, że nie mogą oni przechodzić koło siebie obojętnie, gdyż obojętność jest sama w sobie postawą negatywną, traktowaniem drugiego człowieka jako martwego przedmiotu, z konieczności musi się więc przeprowadzać zasadniczą ocenę podług wyboru: "swój" - "obcy" (zbliżyć się lub oddalić) na podstawie bardzo powierzchownych nieraz znaków. W czasach wojennych "zbliżyć się" lub "oddalić" zmienia się w ocenę "wróg" lub "towarzysz broni". Pomyłka w zasadniczej orientacji może skończyć się śmiercią. Mundur staje się koniecznością. Tatuowani byli nie tylko więźniowie obozów koncentracyjnych, lecz też i ich oprawcy, esesmani.
Romantyzm munduru, esprit de corps, pojęcia nieco zdewaluowane w czasie ostatniej wojny, nie oznaczają niczego innego jak to, że się jest częścią integralną jakiejś grupy społecznej, że się zatraciło własną indywidualność, "ja" zostało zastąpione przez "my", zamiast własnej woli posługuje się wolą wodza, na niego też się składa ciężar odpowiedzialności. Mundur innego kroju czy koloru jest często sygnałem do ataku lub ucieczki.
Atrybuty władzy można by ująć między innymi w trzy punkty: odpowiedzialności, samotności i zależności. Ciężar odpowiedzialności wynika stąd, że struktury czynnościowe wodza stają się strukturami czynnościowymi jego poddanych; ulegają
39
I;.,i i iii'' '
w ten sposób uwielokrotnieniu i tym samym wzmocnieniu. Każde słowo, gest, wyraz twarzy wodza nabierają znaczenia, liczą się, gdyż przez członków podległej mu grupy są natychmiast przyjmowane i realizowane. Dzięki grupowemu uwielokrotnieniu myśl wodza łatwo zamienia się w czyn. Wychowanie wodzów, np. w wypadku władzy dziedzicznej, w dyplomacji, wojsku, w instytucjach władzy duchownej itp., polegało między innymi na uczeniu opanowywania swej ekspresji emocjonalnej, każde bowiem drgnienie twarzy, najmniejszy gest mógł okazać się brzemienny w skutki. Twarz wodza była często maskowata i nieodgadniona, a jego gesty skąpe i przemyślane. Demokratyzacja władzy wpłynęła na obniżenie dyscypliny wewnętrznej w tym sektorze.
Możność zwielokrotnienia własnych struktur czynnościowych jest cechą każdego układu sterującego, zarówno technicznego (np. w wypadku automatyzacji produkcji), jak i biologicznego (powielanie struktury DNA, generalizacji struktur czynnościowych w układzie nerwowym). Możność ta daje władcy poczucie mocy, z drugiej jednak strony pozbawia go poczucia swobody i indywidualności. Wymiana sygnalizacyjna z otoczeniem przestaje być zabawą, gdyż jest brzemienna w skutki przez sam fakt zwielokrotnienia sygnału. Dlatego może władcy tak chętnie widzieli błaznów i szukali wytchnienia w orgiastycznych nieraz zabawach, gdyż w ten sposób wyzwalali się na krótko od wagi swych sygnałów.
Władca musi liczyć się z tym, że jego sygnały (słowa, gesty, grymasy twarzy itd.) zostaną odczytane i powielone przez wielu ludzi. Staną się dla nich rozkazem, starać się będą go naśladować. Nie może być sobą, a jest tylko tym, czym ma być w myśl reprezentowanej przez siebie idei i czym chcą go widzieć jego wyznawcy.
W relacji byłych więźniów obozów koncentracyjnych makabryczne okrucieństwo esesmanów w stosunkowo małym odsetku wypadków wynikało z ich sadyzmu, częściej zaś z chęci wykazania się, że jest się "dobrym" Niemcem, dla którego Mitleid ist Schwache, czy z lęku przed wyłączeniem z grupy rządzącej, okazanie: swej słabości mogło bowiem równać się wyrokowi śmierci. Okrucieństwo kapów^ obozowych, które niejednokrotnie przewyższało bezlitosność i bezwzględność ese-sowską, wynikało z chęci dorównania "władcom", z którymi się oni identyfikowali: Neofici, jak wiadomo, są zwykle gorliwsi od starych wyznawców. Esesman po* zrzuceniu munduru mógł się stać z powrotem "poczciwym" Niemcem, zwłaszc; że nie dręczyło go poczucie winy, gdyż to, co robił w obozie, nie wynikało z jego] woli, ale z woli Fiihrera.
Miarą rzetelności czy odpowiedzialności układu sterującego jest jego zdolność] realizowania planu, który on reprezentuje. Odnosi się to zarówno do układó' technicznych, jak i biologicznych. Lodówka jest dobra, gdy utrzymuje niską tem-i peraturę niezależnie od warunków zewnętrznych. Układ nerwowy działa sprawnie,;
40
póki zapewnia całemu ustrojowi prawidłowy rozwój mimo trudności w środowisku zewnętrznym i wewnętrznym. Wódz jest dobrym wodzem, póki ma sukcesy, tj. swoja. idee. wprowadza w czyn. Gdy sukcesów zabraknie, idea staje się urojeniem (w ten sposób na ogół wszyscy traktują obecnie ideologią nazistowską). Wódz żyje zwycięstwami, bez nich ginie. Zwycięstwo jest dowodem, że to, o co on walczy, nie jest fikcją. Zwycięstwo zamienia plan w rzeczywistość. Zazwyczaj trudno wodzowi i jego wyznawcom przyjąć fakt klęski; oznacza on, że nie mają już po co żyć. idea, którą żyli, traci swój sens, bo nie może już być realizowana: wraz z wykonawcami staje się niepotrzebna jak zepsuta lodówka. Pod koniec drugiej wojny światowej, gdy klęska Niemiec była tyiko kwestią czasu, wieiu Niemców, ze swoim wodzem na czele, do końca łudziło się możliwością zwycięstwa. Co więcej, nawet po klęsce istnieją jeszcze tacy, którzy w tę możliwość wierzą. Każda przebrzmiała ideologia zostawia po sobie relikty swoich bonapartystów.
Konieczność realizacji planu implikuje swoisty stosunek do otoczenia, który najlepiej charakteryzuje znane powiedzenie, że cel uświęca środki. Najważniejszą sprawą jest osiągnięcie celu: każdy środek prowadzący do niego jest dobry. Stosunek do życia upraszcza się do alternatywy: zwycięstwo lub śmierć. Jest to więc stosunek charakterystyczny dla metabolizmu energetycznego. Dla władzy najważniejsze jest nie bogactwo struktur czynnościowych, tak istotne w metabolizmie sygnalizacyjnym, ale siła, jaką dysponuje. Od niej bowiem zależy, czy cele, jakie on reprezentuje, zwyciężą nad otoczeniem. Otoczenie jest mu albo uległe i służy wówczas realizacji planu, albo oporne, a tym samym wrogie; w tym wypadku musi być zniewolone lub zniszczone. Konsekwencją takiego stosunku do otoczenia jest konieczność walki z nim. Bezwzględna walka, z punktu widzenia ewolucji biologicznej, jest regresją do poziomu metabolizmu energetycznego, jest odarciem życia z tego, co w przebiegu ewolucji osłaniało je przed okrucieństwem prawa: zwyciężę lub zostanę zwyciężony. Z samego charakteru władzy wynika więc konieczność walki o nią. Walka ta z natury rzeczy staje się bezwzględna. Utrata władzy bowiem oznacza anihilację, podobnie jak w metabolizmie energetycznym. Gdy nie zmienia się struktury otoczenia na własną, samemu zostaje się na nią zmienionym, w myśl zasady "zjem iub zostanę zjedzony". Nic zatem dziwnego, że władcy świadomie czy nieświadomie prowadzą do wojen, one są sprawdzianem ich siły, a tym samym realności ich władzy.
Człowiek w oczach władcy wart jest tyle, ile realizuje reprezentowanych przez niego celów. Wartość pracownika określa spełnianie przez niego obowiązków nakreślonych przez kierownika instytucji, wartość żołnierza-wypełnianie rozkazów dowódcy itd. Nawet w obozie koncentracyjnym, gdzie wartość człowieka równała się zeru, zagłada bowiem była jego przeznaczeniem, istniała jednak hierarchia
41
< I \
wartości w zależności od sprawowanej funkcji. Funkcje te odgrywały ważną role.) w organizacji obozu; na niektóre z nich spływała część władzy esesowskiej (np. \ na funkcją kapo), a sprawującym je umożliwiały niejednokrotnie przeżycie obozu.
W każdym układzie sterowniczym "łaska władzy" spływa na niższe szczeble1 hierarchii, dzięki czemu w długim łańcuchu wydarzeń, które zachodzą między planem a ostateczną jego realizacją, każde poszczególne ogniwo jest reprezentantem idei głównej. Ta zasada powielania planu i przenoszenia władzy obowiązuje w każdym układzie sterowania, niezależnie od jego charakteru technicznego, biologicznego czy socjologicznego. Plan zakodowany w maszynie samosterującej jest realizowany przez poszczególne etapy, coraz bliższe końcowego efektu. Na każdym etapie plan przechodzi na niższe szczeble wykonawcze, reprezentujące całość lub część planu centralnego. Każda część maszyny jest sterowana przez wyższą, tj. bliższą planowi centralnemu, a jednocześnie sama steruje niższą, tj. bliższą koń-1 cowemu efektowi. Plan genetyczny zakodowany w strukturze DNA jądra komórkowego steruje syntezą RNA, ten z kolei syntezą białek i enzymów komórkowych, a one znów procesami fizjologicznymi i biochemicznymi komórki. Zanim plan wodza dojdzie do realizacji, przechodzi przez poszczególne szczeble hierarchii; na każdym szczeblu jest się dowódcą w stosunku do niższego stopniem, a podwładnym w stosunku do przełożonego. Sam wódz, gdy już nie ma nad sobą wyższego, zwykł odpowiadać "przed Bogiem i historią". W stosunkach między ludźmi hierarchizacja władzy stanowi wygodny sposób wyładowania agresji, w myśl zasady: "bije mniej silniejszy, ja biję słabszego". W związku z tym istnieje naturalna tendencja do] pięcia się w górę; zmniejsza to stopień narażenia na bicie, a zwiększa możliwości bicia innych. Zdobycie funkcji w obozie oznaczało, poza zwykłymi przywilejami] związanymi z władzą (lepsze warunki pracy, lepsze wyżywienie), także zmniejszenie I naporu agresji, który przytłaczał każdego więźnia; dawało tym samym większej możliwości przetrwania obozu. Z drugiej jednak strony stwarzało niejednokrotnie! ostry konflikt moralny: w jaki sposób, będąc samemu ogniwem w realizacji hitle-l rawskiego planu zagłady, planowi temu się przeciwstawić, a poza tym wymagało! dużego wysiłku woli i silnego ładunku pozytywnych uczuć do słabszych od siebiej by nie ulec zwykłej w takich sytuacjach pokusie demonstrowania swej władzy.
Cechą biologicznych układów sterujących jest ich duża plastyczność, tj. zdoij Iność zmiany planu w zależności od potrzeb i aktualnej sytuacji na zewnątrz, wewnątrz ustroju. Nowsze odkrycia genetyki molekularnej wykazały dużą plastycz-| ność planu genetycznego, a plany aktywności (struktury czynnościowe) układu nerwowego znane były od dawna ze swej labilności. Mimo doskonalenia sprzężeń zwrotnych, sterującym układom technicznym daleko do tak dużego stopnia plastyk czności, a tym samym ich zdolności adaptacyjne są znacznie mniejsze od zdolności!
42
adaptacyjnych układów biologicznych. Stopień plastyczności socjologicznych układów sterowania jest, jak się zdaje, znacznie bliższy układom technicznym niż biologicznym. Idee, normy społeczne, poglądy itl, które rządzą życiem wielkich grup ludzkich, są często sztywne i niezmienne mimo zmienności warunków życia i różnorodności typów ludzkich, które muszą się im podporządkować. Może to wynika z samej natury umysłu ludzkiego, który, jakby broniąc sią przed swym potencjalnym bogactwem form różnorodnych, trzyma się kurczowo form utartych i utrwalonych.
Bezwzględna walka zaostrza nieplastyczność ideologii społecznej. Nawet drobne odchylenie od niej powoduje, że nie podporządkowany staje się kacerzem, wrogiem, którego trzeba zniszczyć. Cała sytuacja ma charakter błędnego koła; aby idea stała się rzeczywistością, a nie pozostała mrzonką, trzeba o nią walczyć, atmosfera walki przyczynia się do jej usztywnienia, a brak plastyczności zaostrza atmosferę wrogości.
Nieplastyczność łączy się z bezwzględnością; żadne zmiany w planie nie są możliwe, musi być on realizowany za wszelką cenę. Przypomina się walec obozowy, który trzeba było ciągnąć ostatkiem sił, by nie zostać zmiażdżonym przez niego. Na wszystkich szczeblach hierarchii obowiązuje dyscyplina; trzeba samemu rozkaz wykonać i od innych, podległych sobie, wykonania rozkazu bezwzglądnie wymagać. Kryteria oceny drugiego człowieka kształtują się według tego, w jakim stopniu realizuje on powierzone mu zadanie. Pozostałe jego cechy nie liczą się. System władzy zuboża obraz drugiego człowieka i tym samym różnorodność związków między ludźmi. Przede wszystkim jednak paraliżuje on wolność wyboru, zamienia człowieka w automat. Wysiłek życia, związany z bezustannym tworzeniem nowych form i koniecznością wyboru między nimi, co pociąga za sobą wahanie, niepewność i wieczny niepokój, redukuje się do akceptowania tylko jednej formy, a niepokój nie rodzi się z trudności wyboru, lecz z obawy, że narzuconą czy przyjętą formę źle się realizuje, co jest równoznaczne z potępieniem i wyrzuceniem poza grupę objętą systemem władzy. Oznacza to często zniszczenie, gdyż to, co jest niezgodne z celami tegoż systemu, staje się automatycznie wrogie.
Samotność władcy wynika z płaszczyzny jego stosunku do otoczenia, Płaszczyzna ta jest zawsze pochyła. Przed oczyma ma on plan swego działania, a otoczenie jest dla niego tworzywem, z którego plan ten się urzeczywistni. Patrzy więc na nie i góry, ma je w zasięgu swej władzy. Gdy ono urasta, staje mu do oczu i przeciwstawia się, wówczas budzi u niego lęk i agresję. Twórczość zmienia się w walkę.
Formy stosunków z otoczeniem są znacznie bogatsze w płaszczyźnie poziomej. Nie jest się wówczas zmuszonym niczego otoczeniu narzucać ani niczego samemu od niego wbrew swej woli przyjmować. W płaszczyźnie poziomej panuje zasada
43
wolnego wyboru, a nie przymusu. Przez to otoczenie staje się bliższe, bo trzeba najpierw je zrozumieć, nim daną formę przyjmie się lub odrzuci. Kontakt z otoczeniem na zasadzie równego z równym przypomina więcej zabawę lub dialog (używając popularnego dziś słowa) niż walkę, w której musi się być zwycięzcą lub zwyciężo-nym. Z drugiej jednak strony struktura potencjalna staje się realna tylko wówczas, gdy się ją uzewnętrzni, tj. gdy zostanie wyrzucona na zewnątrz, stanie się częścią otoczenia. Tendencja do przekształcania otoczenia jest więc koniecznością, bez niej życie stałoby się snem. Więzień obozu koncentracyjnego był poddany tak silnej presji otoczenia, że działanie świadome, wynikające z wolnego wyboru, było, przynajmniej w pierwszym okresie uwięzienia, niemożliwe. Więzień działał jak automat, popychany i bity przez wszystkich. Otaczająca rzeczywistość mimo bardzo bolesnego z nią kontaktu miała coś z koszmarnego snu. Świadome wyłączenie się z aktywności prowadzi do stanu nirwany, w którym zaciera się granica między jednostką a otaczającym światem, a także między marzeniem a rzeczywistością.
Nie należy wreszcie zapominać, że poznanie otaczającego świata nie może się dokonywać bez działania i przekształcania go. Dziecko chwyta przedmiot, który je zainteresuje, stara się zajrzeć do środka. Podobnie postępuje uczony. Proces poznawczy często łączy się ze zniewoleniem i zniszczeniem przedmiotu obserwacji. W tym typie poznania możność sterowania danym zjawiskiem jest miarą jego znajomości. Istnieje wszakże inny typ poznania, którego celem nie jest władza nad otoczeniem, ale logiczna konstrukcja. "Zadaniem wszystkich nauk - jak mówi Einstein - zarówno przyrodniczych, jak i psychologii, jest porządkowanie naszych przeżyć i układanie ich w pewną logiczną całość."
Zewnętrznym wyrazem samotności układu sterowania jest jego odizolowanie od bezpośredniego kontaktu z otoczeniem. W urządzeniach technicznych układ tei nie bierze czynnego udziału w procesach wymiany energetycznej zachodzącyc między maszyną a jej otoczeniem, tylko nimi steruje, w mniejszym lub większyi stopniu odizolowany od pozostałych jej części. W komórce układ sterujący (chro mosomy) jest oddzielony błoną jądrową od reszty komórki. Bariera krew-mó? oddziela układ nerwowy od bezpośredniego układu w procesach metabolicznych] ustroju. W baśniach i legendach władca zagląda w przebraniu pod strzechy swycl poddanych, w rzeczywistości jednak rzadko z nimi bezpośrednio się styka. Autoryt władcy maleje bowiem w zbytnim przybliżeniu. Telewizja, zbliżając do milionó widzów obraz władcy, może się okazać dla jego autorytetu znacznie groźniejszą niż dotychczasowe próby demokratyzacji władzy.
Dla człowieka jako istoty społecznej samotność jest trudna do zniesienia Wokół władcy zawsze tworzą się kamaryle, grupy zauszników, doradców i błaznó Płaszczyzna kontaktu między nimi a władcą jest bardziej poziomą; nierzadko on
44
nad nim władzą sprawują. Nawet władza nie może się wyzwolić z prawidłowości rządzących stosunkami między ludźmi. Nie można innymi ludźmi tylko sterować, musi się też być przez nich sterowanym; nie można tylko wydawać rozkazów, gdyż zuboża to znacznie bogactwo wymiany informacji; nie można na nich wciąż patrzeć z góry, spojrzenie ludzkie pada bowiem w różnych kierunkach. Aby rządzić, trzeba zachować dystans. Gdy płaszczyzna spojrzenia między władcą a poddanym z pochyłej zmieni się na poziomą, obydwaj nierzadko z obopólnym zdumieniem stwierdzą, że są do siebie podobni, mają te same ludzkie wady i przymioty. Znika wówczas blask władzy. Obaj stają się z powrotem ludźmi; władca nie może już kierować poddanym jak automatem; wielkość celów, do których zmierza, maleje w zetknięciu z rzeczywistością życia drugiego człowieka. Poddany nie widzi już we władcy bezwzględnego bóstwa czy też machiny, która go zgniecie przy najsłabszej nawet próbie oporu, lecz takiego jak i on człowieka, który stara się go zrozumieć, a nawet mu pomóc.
W obozie każdy gest, skrzywienie twarzy, pojedyncza sylaba tamtejszych władców mogły oznaczać dla więźnia wyrok śmierci i okrutne męczarnie. Sam więc ich widok budził lęk tak silny, że postacie ich urastały do wymiarów apokaliptycznych bestii. Zdarzało się jednak, że więzień szczęśliwym trafem i własną przemyślnością potrafił zetknąć się ze swym władcą w płaszczyźnie mniej pochyłej, potrafił sią z nim dogadać, a nawet w pewnym stopniu nim sterować. Znikała wówczas apokaliptyczność, zostawała ludzka małość. A w oczach władcy numer w pasiaku nabierał z powrotem cech człowieka, z którym można nawet porozmawiać. Z punktu widzenia organizacji obozu zagłady było więc słuszne, że esesmani starali się zachować dystans w rządzeniu więźniami. "Łaską" władzy, a także znęcania się i zabijania, gdyż w obozie zagłady władza to przede wszystkim oznaczała, szczodrze szafowali wśród innych więźniów, odpowiednio dobieranych, zazwyczaj kryminalistów. Gdyby sami stykali się z więźniami bardziej bezpośrednio, mogliby zauważyć w nich podobnych do siebie ludzi, co zresztą czasem się zdarzało. Klasycznym przykładem jest ogrodnik Hoessa, więzień, Polak, którego ten naczelny władca obozu oświęcimskiego traktował całkiem po ludzku.
We wszystkich systemach sterujących istnieje wzajemna zależność między rozkazodawcą a wykonawcą. Pan nie może istnieć bez niewolnika, a niewolnik bez pana. Maszyna składająca się wyłącznie z urządzenia sterującego bez części wykonawczych byłaby całkowicie bezużyteczna. Jądro nie może żyć bez reszty komórki ani komórka bez jądra. Trudno sobie wyobrazić życie samego mózgu, ale też, jak wiadomo, bez mózgu wyższy ustrój żyć nie może. Najpotężniejszy władca bez swych poddanych trafia zazwyczaj do szpitala psychiatrycznego. Nawet w najmniej-
45
szych grupach ludzkich występuje tendencja do szukania lidera; uosabia on siły' integrujące grupy; bez niego ulega ona rozprzężeniu.
Jednak nie zawsze wzajemna zależność między rozkazodawcą a wykonawcą \ jest należycie zrozumiana i realizowana. Ścisła łączność, jaka musi między nimi; istnieć, staje się sztuczna. Władca, uważając, że "ja tu rządzę", wymaga ślepego \ posłuszeństwa, zapominając o tym, że jest tylko reprezentantem tendencji istnie- \ jących w podległej mu grupie, w nim powinny się one jakby krystalizować. A] poddany, czując, że to, co mu się narzuca, jest mu obce, buntuje się jawnie lub.] skrycie; w pierwszym wypadku naraża się władcy, w drugim -sam sobie, wykonując ; rozkazy musi bowiem sam ze sobą staczać walkę. Albo też akceptuje on schemat! narzucony mu z góry i staje się jego ślepym wykonawcą, gdyż dzięki temu e^pj się włączony w aparat władzy i uzyskuje poczucie porządku, którego sam wypfa-i cować nie potrafił. Sztuczna struktura zastępuje tu własną. Za cenę utraty wolnościj unika się wysiłku związanego z wewnętrznym uporządkowaniem, chaos zostaje I zastąpiony sztucznym porządkiem, a niepewność i niepokój - pewnością wiary w] wyznawaną ideę.
Człowiek współczesny dzięki rozwojowi środków komunikacji, a także nauki historycznych, zwłaszcza archeologii, ma znacznie większe możliwości niż przed I stu czy nawet kilkudziesięciu laty zapoznania się z różnymi sposobami ludzkiego! życia. W związku z tym maleje jego wiara w słuszność własnego stylu życia i chęć] narzucenia innym własnej ideologii, zwłaszcza że pamięć ostatniej wojny uzmysła-1 wia mu w sposób aż nadto dobitny, do czego takie tendencje mogą prowadzić.! Jeśli symbolami tej wojny stały się Oświęcim i Hiroszima, to dzięki nim właśnie! problem władzy i związany z nim problem wojny znalazły się w fazie kryzysu,) wymagającego nowego spojrzenia.
Z psychopatologii �nadiudzi
"Rudolf Hoess - jak pisze S. Batawia w swej pracy o Hoessie wydanej w r. 1951 - nie był ani nienormalnym osobnikiem typu morał insanity, ani bezuczucio-wym psychopatą, ani człowiekiem, który wykazywał kiedykolwiek skłonności przestępcze lub tendencje sadystyczne. Był on osobnikiem o bardzo przeciętnej inteligencji, skłonnym od dzieciństwa, dzięki wpływom środowiskowym, do mało krytycznego ujmowania zjawisk i do łatwego podporządkowywania się wszelkiego rodzaju autorytetom: tego rodzaju ludzi spotykamy bardzo często."
Jak słusznie podkreśla J. Sehn we wstępie do Wspomnień Rudolfa Hoessa: "...fakty i daty z życia Hoessa są znamienne nie tylko dla jednego indywiduum. Już same choćby tylko etapy życia są reprezentatywne dla całych grup Niemców generacji Hoessa."
Autobiografia Hoessa, zatytułowana przez niego raczej patetycznie: Moja dusza, kształtowanie się, życie i przeżycia, wywołuje u czytelnika sprzeczne uczucia, ale chyba przeważa uczucie politowania połączonego z obrzydzeniem.
Niemiecki wydawca pamiętników Hoessa, M. Broszat (1958), cytując dra Gil berta, pisze o ich autorze następująco:
"Skwapliwie gorliwa skrupulatność człowieka, który stoi zawsze w służbie jakichś autorytetów, który stale spełnia swoją powinność - zarówno jako kat, jak i przyznający się do winy delikwent, który nieustannie żyje tylko z drugiej ręki, zawsze rezygnując ze swojej osobowości i dlatego swoje własne ja, przerażająco puste, z gotowością oddaje sądowi w formie autobiografii, aby służyć sprawie."
Dzieciństwo Hoessa jest przytłaczająco szare i oschłe. Dom o starych tradycjach wojskowych, ojciec, emerytowany major wojsk kolonialnych w Afryce niemieckiej, "fanatyczny katolik", jak pisze o nim Hoess, wychowywał syna surowo.
"Począwszy od najmłodszych lat - wspomina Hoess - byłem wychowywany w głębokim poczuciu obowiązku. W domu rodzicielskim ściśle przestrzegano, by wszystkie zlecenia były wykonywane dokładnie i sumiennie... Ojciec wychowywał
47
mnie według surowych zasad wojskowych... Wciąż mnie pouczał, że z drobnych, na pozór nic nie znaczących zaniedbań powstają najczęściej wielkie szkody."
Ta postawa, przekazana przez ojca, pozostała Hoessowi do końca życia. Także w obozie oświęcimskim, jak można wnioskować na podstawie jego własnych relacji, najwięcej dokuczał mu nie swąd spalonych ciał, ale różne zaniedbania administracyjne. Wprowadzenie cyklonu powitał z radością, gdyż to usprawniało likwidacje, milionów Żydów. Martwił się, gdy kazano mu część Żydów przeznaczyć do pracy, bo i tak po kilku tygodniach umierali, sprawniej więc byłoby od razu posłać ich "do gazu".
Można powiedzieć, że w Oświęcimiu, jak zresztą na innych placówkach, tak był zajęty unikaniem "drobnych, na pozór nic nie znaczących zaniedbań", że prawie nie zauważył pieców krematoryjnych.
O ile postać ojca rysuje się dość wyraźnie w pamiętniku Hoessa, o tyle postać matki pozostaje zupełnie mglista. Wspomina tylko, że próbowała go "odwieść od miłości do zwierząt, która wydawała się jej tak niebezpieczna". Stosunki między rodzicami były poprawne, "nigdy nie padło między nimi - pisze Hoess - żadne złe albo gniewne słowo", ale jednocześnie były one oschłe: "nigdy jednak nie widziałem, aby byli wobec siebie czuli".' O sobie pisze: "Wzdragałem się przed wszelkimi objawami czułości. Uścisk dłoni i parę skąpych słów podzięki, to było wszystko, czego można było ode mnie oczekiwać." Swoich sióstr, młodszych o 4 i 6 lat, nie lubił, mimo że one starały się być dla niego "miłe", dokuczał im tak, że z płaczem biegły do matki.
Otaczała go pustka uczuciowa. "Moich rodziców, zarówno ojca, jak i matkę, bardzo szanowałem i otaczałem czcią, jednakże miłości takiej, jaką ma się dla rodziców i jaką później poznałem, nie odczuwałem nigdy." Obojętnie też przyjął śmierć ojca (miał wtedy 14 lat) i śmierć matki; wyruszał wtedy na front jako 16-letni chłopak.
Ta oschłość i pustka uczuciowa przebija ze wszystkich stron pamiętnika, nadaje im szary koloryt i sprawia, że lektura jest raczej nużąca. Jedynymi jaśniejszymi fragmentami są opisy pierwszych walk na froncie irackim w r. 1917, zwłaszcza postać rotmistrza, "ojca wojennego" 17-letniego Hoessa ("Łączył mnie z nim bardziej serdeczny stosunek niż z moim ojcem, On też miał mnie stale na oku, a choć w niczym nie pobłażał, był bardzo życzliwy i troszczył się o mnie, jakbym był jego synem"), dość lakoniczny opis pierwszej miłości (w tym samym roku, w szpitalu w Palestynie: "Początkowo wprawiało mnie w zakłopotanie, gdy pielęgniarka delikatnie mnie głaskała lub podtrzymywała dłużej, niż to było konieczne, od najwcześniejszych lat unikałem bowiem wszelkich objawów czułości. Ale i ja
48
wpadłem w zaczarowany krąg miłości...") i wreszcie pożegnalne listy do żony i dzieci, pisane w polskim więzieniu.
W dzieciństwie nie miał towarzyszy zabaw.
"Wszystkie dzieci sąsiadów były o wiele starsze ode mnie. Byłem więc zdany wyłącznie na towarzystwo dorosłych." Przyjaciółmi jego były zwierzęta, zwłaszcza ulubiony kucyk Hans.
"Moim jedynym powiernikiem był mój Hans i on, jak sądziłem, rozumiał mnie." [...] "Byłem i pozostałem samotnikiem, najchętniej bawiłem się lub też zajmowałem czymkolwiek wtedy, gdy nie byłem obserwowany."
Możliwe, że Hoess wykazywał pewne cechy anankastyczne:
"Wciąż musiałem się myć i kąpać. Myłem i kąpałem w wannie lub w potoku przepływającym przez nasz ogród wszystko, cokolwiek się tylko dało. W ten sposób popsułem wiele rzeczy, zarówno ubranie, jak i zabawki."
To zamiłowanie do czystości pozostało mu do końca życia; w obozie, jak się zdaje, najwięcej denerwował go brud i nieporządek.
Również do końca życia nie potrafił wypracować właściwej postawy w stosunku do bliźnich. Była to zawsze postawa "na baczność" wobec rozkazów od przełożonych lub w trakcie wydawania ich podwładnym. Nie potrafił wytworzyć postawy w płaszczyźnie poziomej: równego z równym. Nie potrafił nawet zdobyć się na zwykły ludzki stosunek człowieka do człowieka.
Jego świat dzielił się na wodzów, żołnierzy, wrogów i więźniów. Był to świat kółek od maszyn, robotów, a nie ludzi. Nie było tu miejsca na uczucia, własny osąd, wszystko było z góry zaplanowane, obliczone, ścisłe, naukowe, jasne.
W swym liście pożegnalnym Hoess pisze do swego najstarszego syna, Klausa:
"Największym błędem mego życia było to, że wszystkiemu, co przychodziło z góry, ślepo ufałem i że nie odważyłem się mieć najmniejszej wątpliwości o prawdziwości tego, co głoszono. Idź przez życie z otwartymi oczyma, nie bądź jednostronny, rozważaj za i przeciw we wszystkich sprawach. We wszystkim, co przedsięweźmiesz, kieruj się nie tylko rozumem, lecz zważaj szczególnie na głos swego serca. [,..] Bądź człowiekiem, który przede wszystkim, w pierwszej linii kieruje się głębokim uczuciem człowieczeństwa." Do żony: "Dopiero tu, w polskich więzieniach, poznałem, co to jest człowieczeństwo. Mnie, który jako komendant Oświęcimia sprawiłem narodowi polskiemu tyle bólu i wyrządziłem tyle szkód -choć nie osobiście i nie z własnej inicjatywy - okazywano ludzką wyrozumiałość, co mnie bardzo głęboko zawstydzało."
Możliwe, że pisząc tak, Hoess miał nikłą nadzieję, iż takim pochlebstwem uzyska prawo łaski, ale mimo wszystko jest zastanawiające to nagłe olśnienie,
49
4 Anus mundi ^^
jakiego doznał, odkrywając tuż przed śmiercią, że istnieje coś takiego, jak człowieczeństwo.
Warto jeszcze zwrócić uwagą na zwrot: "choć nie osobiście i nie z własnej inicjatywy". Wprawdzie Hoess uważał się za odpowiedzialnego zato, co się działo w Oświęcimiu, i tak polskiemu sądowi sprawę, tę przedstawił, ale odpowiedzialność ta wszakże wynikała z litery regulaminu obozowego: "Komendant obozu jest pod każdym względem odpowiedzialny w pełni za całokształt spraw obozowych." Hoess dobrze znał ten regulamin i uważał się za odpowiedzialnego za Oświęcim, bo tak uczył regulamin. Ale nie miał poczucia odpowiedzialności. W głębi serca czuł się prawdopodobnie do końca niewinny, bo on przecież spełniał tylko swój obowiązek.
"Nie osobiście i nie z własnej inicjatywy" - słowa te wypowiadali chyba bez wyjątku wszyscy zbrodniarze wojenni, w pewnym sensie słusznie, bo w systemie total i stycznym niczego nie można robić "osobiście i z własnej inicjatywy". System taki nie pozwala człowiekowi wytworzyć poczucia odpowiedzialności, które jest tak istotną składową dojrzałej osobowości. System taki hamuje rozwój osobowości, czerpie swą siłę z ludzi psychicznie skarlałych, niedojrzałych, bo tacy najlepiej słuchają i wykonują rozkazy, dla nich ważny jest tylko autorytet.
"Stałem się nieświadomie - pisze Hoess w pożegnalnym liście do żony -jednym z kół olbrzymiej niemieckiej maszyny niszczycielskiej. [...] Jakże to jest tragiczne: ja, z natury łagodny, dobroduszny i zawsze uczynny, stałem się najwięk-ii; szym ludobójcą, który na zimno i z pełną konsekwencją wykonywał każdy rozkaz
zagłady. Przez długoletnie żelazne wychowanie w SS, które miało na celu przekształcenie każdego esesmana w bezwolne narzędzie wykonywania wszystkich planów Reichsfuhrera SS, i ja również stałem się automatem słuchającym ślepo każdego rozkazu."
W cytowanej wypowiedzi użyty jest powszechny zwrot językowy: "słuchać ślepo rozkazu". Jak wiadomo, w takich utartych zwrotach zawarta jest często głęboką mądrość wielu pokoleń. "Słuchać ślepo rozkazu" - to znaczy nastawiać się całkowicie na osiągnięcie celu: spełnienie rozkazu tak, jak nastawia się robota czy jakąkolwiek maszynę elektronową na jakiś cel, wkładając w nią odpowiedni typing (program). Nie ma tu możliwości wyboru, bo człowiek nic poza swoim celem - rozkazem - nie widzi, nie potrafi ujrzeć "odwrotnej strony medalu", nie widzi też rzeczy, które znajdują się po bokach prostej drogi prowadzącej do celu.
Hoess często w swym pamiętniku broni się, że z wielu okropności, które działy się w Oświęcimiu, nie zdawał sobie sprawy, nie widział ich; zrzuca winę na podwładnych, którzy nie trzymali się regulaminu obozowego, nie słuchali jego * rozkazów. W cytowanym już kilkakrotnie liście do żony pisze:
"Dopiero podczas dochodzeń i procesu dowiedziałem sie. o największej części okropności i potworności, które się tam [w Oświęcimiu] działy,"
Każdemu czytelnikowi tego rodzaju tłumaczenie wyda się dziecinnie naiwnym kłamstwem. Jak się zdaje jednak, nie jest to kłamstwo powstałe w odruchu samoobrony. Ludzie-roboty rzeczywiście wielu rzeczy nie widzą, cel przesłania im bowiem pole widzenia. Tracą zdolność spojrzenia na rzecz z innych, rozmaitych, punktów widzenia. Widzą tylko z jednego punktu.
Dla nich kij jest tylko narzędziem do bicia, a nie jest laską niewidomego, zabawą dla psa, miarą do mierzenia, częścią drzewa, wyimaginowanym koniem, na którym dziecko galopuje, itp. Istotą zabawy nie tylko u dzieci, lecz nawet u wyższych zwierząt, jest właśnie umiejętność spojrzenia na tę samą rzecz w różnoraki sposób. Poruszający się palec może być dla kotka raz myszką, którą stara się złapać, innym razem zapowiedzią kary, to znów częścią pieszczącej ręki. Dla małej dziewczynki jakiś gałganek może być jej córeczką, to znów piłką, kawałkiem materii, z której można uszyć sukienkę dla lalki, i wieloma innymi rzeczami z krainy czarów.
W zabawie jest zawsze humor, wynikający stąd, że nagle widzimy coś zupełnie inaczej, niż przywykliśmy to widzieć. Dorośli zachowują się jak dzieci, dzieci naśladują dorosłych, poważny pan zaczyna chodzić na "czterech nogach" i staje się koniem i twórcą wielu innych niespodzianek, które przynosi każda chwila zabawy.
Mały Hoess nie miał towarzyszy zabaw; miał swego kucyka, ale ten nie stworzył mu krainy baśni, jaką daje zabawa z innymi dziećmi, a rodzice też mu tego świata bajkowego nie potrafili stworzyć. Mył wciąż w wodzie jakiś wyimaginowany brud - może swych tłumionych agresji. Oczywiście, są to przypuszczenia bardzo niepewne; materiał biograficzny okresu dzieciństwa jest zbyt skąpy, by można kusić się o próbę tłumaczenia obsesyjnego prawie zamiłowania do czystości. Wiele zresztą dzieci ma podobne dzieciństwo - w oschłej, zimnej atmosferze, gdzie nie ma miejsca na zabawy, fantazję, pieszczotę. Są to dzieci nieszczęśliwe, ale nierzadko wyrastają z nich jak najbardziej wartościowi ludzie.
Jałowe dzieciństwo pozostawiło na Hoessie ślad na całe życie. Ten człowiek chyba nigdy nie umiał się bawić, żartować, nie miał za grosz poczucia humoru, życie jego składało się tylko z wypełniania rozkazów. Wszystko brał na serio, nawet ułożony przez siebie tragikomiczny napis na bramie Oświęcimia. Brak poczucia humoru wynikał też z ciasnoty umysłowej tego człowieka, nie umiejącego uchwycić całości zagadnienia.
Wszystkie rozkazy wypełnia z zapałem, jest dobrym uczniem, odważnym żołnierzem w kampanii irackiej, wzorowym więźniem w czasie odsiadywania w latach 1923-1928 kary za współudział w mordzie kapturowym w latach dwudziestych. O swoim pobycie w więzieniu pisze:
51
"Będąc od młodości przyzwyczajony przez wychowanie do bezwzględnego posłuszeństwa, pedantycznego porządku i czystości, nie miałem pod tym względem szczególnych trudności w przystosowaniu się do twardego, więziennego życia. Sumiennie wypełniałem przepisane mi obowiązki, wykonywałem żądaną pracę i ku zadowoleniu majstrów najczęściej jeszcze więcej, niż żądano."
Jednak w trzecim roku pobytu w więzieniu Hoess przeżył załamanie psychiczne, o którym pisze:
"Po upływie dwóch lat, które spędziłem bez szczególnych wydarzeń, w nieodmiennie jednakowy sposób, wpadłem nagle w swoisty stan. Stałem się bardzo podniecony, nerwowy i wzburzony. Ogarnął mnie wstręt do pracy [wówczas zajmował się krawiectwem i robił to bardzo chętnie]. Nie mogłem zupełnie jeść, każdy kęs, który łykałem przemocą, wracał z powrotem. Nie mogłem wcaie czytać ani w ogóle się skupić. Jak dzikie zwierzę miotałem się po celi tam i z powrotem. Nie mogłem już spać; dotychczas spałem zawsze mocno i prawie bez marzeń sennych przez całą noc. Teraz musiałem wstawać i krążyć po celi, nie mogąc znaleźć spokoju. Gdy wreszcie z wyczerpania padałem na łóżko i zasypiałem, po krótkim czasie znowu się budziłem zlany potem od pogmatwanych, koszmarnych snów. W tych bezładnych snach byłem wciąż ścigany, zabijany, rozstrzeliwany albo spadałem w przepaść. Noce stały się dla mnie męką. Godzina po godzinie słyszałem bicie wieżowych zegarów. Im bliżej było do rana, tym większa ogarniała mnie groza przed dniem, przed ludźmi, którzy znów się ukażą - a ja nie chciałem, nie mogłem nikogo widzieć. Usiłowałem przemocą wziąć się w karby, nie mogłem jednak nic na to poradzić. Chciałem się modlić, nie wydobyłem z siebie nic więcej, jak tylko żałosny bełkot trwogi, oduczyłem się modlitwy, nie odnalazłem już drogi do Boga. W tym stanie wierzyłem, że Bóg już nie chce mi pomóc, ponieważ go opuściłem. Dręczyło mnie moje oficjalne wystąpienie z Kościoła w r. 1922. Czyniłem sobie bardzo gorzkie wyrzuty, że nie posłuchałem rodziców i nie zostałem duchownym. Dziwne, że właśnie to wszystko tak mnie w owym stanie dręczyło. Moje wzburzenie wzrastało z dnia na dzień, nawet z godziny na godzinę. Byłem bliski szaleństwa. Fizycznie podupadałem coraz bardziej. Mojego majstra uderzyło obce mi dotąd roztargnienie; najprostsze rzeczy robiłem wręcz na opak i chociaż zaciekle pracowałem, nie wyrabiałem już normy."
Lekarz rozpoznał u Hoessa psychozę więzienną. Po kilkudniowym leczeniu szpitalnym Hoess wrócił do zdrowia. Było to najsilniejsze załamanie psychiczne w jego życiu, o wiele silniejsze niż to, którego doznał w późniejszych latach, pod koniec pełnienia swej funkcji w obozie oświęcimskim.
Wzorowym więźniem był Hoess również w polskim więzieniu. "Pisał również z własnej inicjatywy, gdy zauważył, że jakieś zagadnienie poruszane na marginesie
52
przesłuchań interesuje przesłuchującego" - notuje J. Sehn. Ta chęć wykonania polecenia celująco jest dla Hoessa dość charakterystyczna. Chciałby jak gdyby uprzedzić życzenia przełożonych, niezależnie od tego, kim jest ten przełożony, może nim być nawet Polak.
W związku z otrzymaniem od Himmlera rozkazu rozszerzenia obozu oświęcimskiego pisze Hoess następująco o swoim zapale do pracy:
"Od początku byłem całkowicie pochłonięty, wprost opętany moim zadaniem i otrzymanym poleceniem. Wyłaniające się trudności podniecały jeszcze mój zapał. Nie chciałem kapitulować, nie pozwala mi na to moja ambicja. Widziałem wciąż tylko swoją pracę."
W Oświęcimiu Hoess przechodził, jak można się z jego wspomnień domyślać, nerwicę, którą dałoby się określić we współczesnej terminologii jako managers' neurosis (nerwica dyrektorska).
"Coraz bardziej zamykałem się w sobie, stawałem się niedostępny i z każdym dniem twardszy. Moja rodzina, a zwłaszcza żona, cierpiała z tego powodu: bywałem wręcz nieznośny. Nie widziałem już nic poza swoją pracą i swym zadaniem. Wszystkie ludzkie odruchy zostały przez to wyparte. [...] Najchętniej bym uciekł, aby znaleźć się w samotności, ponieważ nagle nie chciałem już nikogo więcej widzieć."
Leczył się najstarszym "neuroleptykiem" - alkoholem.
"Alkohol wprowadzał mnie szybko w wesoły nastrój i wywoływał uczucie życzliwości dla całego świata."
Przyczyną nerwicy nie była jednak masowa zagłada Żydów i innych narodowości. Wiadomość o udanych próbach z cyklonem przyjął z radością:
"Teraz byłem spokojny, że rzezie ominą nas wszystkich i że ofiarom będzie można do ostatniej chwili oszczędzić cierpień." O okropnościach obozu pisze: "Widziałem wszystko zupełnie dokładnie, czasem aż nazbyt realnie, ale nie wolno mi się było temu poddać. W obliczu ostatecznego celu - konieczności wygrania wojny - wszystko, co ginęło po drodze, nie powinno mnie było powstrzymać od działania i musiało być uważane za pozbawione znaczenia."
Jak widać, stanowisko Hoessa wobec masowej zagłady, której stał się bezpośrednim sprawcą, było jasno sprecyzowane i pojęcie o słuszności takiego stanowiska wobec ostatecznego celu: wygrania wojny-nie budziło w nim żadnej wątpliwości.
Do widoku okropności przyzwyczaił się już od 14 roku życia, tak że dość szybko przywykł do codziennych "widoków" oświęcimskich. Był tak do nich przyzwyczajony, że ich nie widział. Dowiedział się o nich, jak pisze, dopiero na swoim procesie.
53
Ś'Ś''"Ś O Cyganach pisze z dużą sympatią i rozkaz Himmlera, by ich likwidować, był mu przykry, ale rozkaz jest rozkazem.
"Lekarze w myśl rozkazu Reichsfuhrera SS powinni byli likwidować w dyskretny sposób chorych, a zwłaszcza dzieci. Oni [Cyganie] zaś mieli takie zautanie do lekarzy. Nie ma nic bardziej ciężkiego niż konieczność przechodzenia nad tym do porządku w sposób zimny, bezlitosny, pozbawiony współczucia/'
Do Żydów nie czuł sympatii, ale, jak twierdził, nie żywił do nich uczucia nienawiści:
"Chciałbym tu jeszcze zaznaczyć, że jeśli o mnie chodzi, to osobiście nigdy nie czułem nienawiści do Żydów. Uważałem ich wprawdzie za wrogów naszego narodu, ale dlatego właśnie sądziłem, że należy ich traktować na równi z innymi więźniami i tak samo z nimi postępować. Uczucie nienawiści jest mi w ogóle obce."
Likwidację Żydów uważał za swój najświętszy obowiązek obywatelski, taki bowiem otrzymał rozkaz od Himmlera w lecie r. 1941. W czasie rozmowy w cztery oczy Reichsfuhrer SS powiedział mu:
"Fuhrer zarządził ostateczne rozwiązanie kwestii żydowskiej. My, SS, mamy ten rozkaz wykonać. Początkowo zamierzałem powierzyć to zadanie jednemu z wyższych oficerów SS, ale zaniechałem tego, pragnąc uniknąć trudności przy rozgraniczaniu kompetencji [W ten dość prosty sposób Himmler pogłaskał mile ambicję Hoessa], Obecnie powierzam panu przeprowadzenie tego zadania. Jest to praca ciężka i trudna, wymagająca całkowitego poświęcenia się bez względu na to, jakie trudności się wyłonią" (więc praca jakby stworzona dla Hoessa, bo on uznawał tylko prace "trudne i wymagające całkowitego poświęcenia"; na ołtarzu obowiązku złożyłby z siebie całopalną ofiarę). Himmler mówił dalej: "Rozkaz ten ma pan zachować w tajemnicy, nawet w stosunku do swoich przełożonych."
Hoess zostaje więc dopuszczony do najwyższej tajemnicy służbowej: dzięki temu jednemu zdaniu uniósł się wysoko ponad głowy swych bezpośrednich zwierzchników.
W trzech ostatnich zdaniach rozmowy Himmler uzasadnia zwięźle celowość akcji eksterminacyjnej:
"Żydzi są odwiecznymi wrogami niemieckiego narodu i muszą zostać wytępieni. Wszyscy Żydzi, których dostaniemy w nasze ręce, będą w czasie tej wojny bez wyjątku zgładzeni. Jeśli teraz nie uda nam się zniszczyć biologicznych sił zydostwa, to kiedyś Żydzi zniszczą naród niemiecki."
Gdyby powyższe trzy zdania umieścić w podręczniku psychiatrii, mogłyby one świetnie ilustrować mechanizm projekcji paranoidalnej. "Nienawidzę Żydów" zostaje stłumione i zastąpione przez: "Żydzi nienawidzą mnie", "są odwiecznymi wrogami narodu niemieckiego". "Ja ciebie nienawidzę" zostaje zamienione w "ty
54
mnie nienawidzisz", "chcesz mnie zniszczyć", "więc, by się bronić, musze, zniszczyć ciebie"; "jeśli teraz nie uda się nam zniszczyć żydostwa, to kiedyś Żydzi zniszczą naród niemiecki".
Jeżeli powyższy cytat z wypowiedzi Himmlera był w pewnym sensie reprezentatywny dla sposobu myślenia i odczuwania pewnej części narodu niemieckiego w latach trzydziestych i czterdziestych, to według kryteriów psychiatrycznych można by myśleć o zbiorowym nastawieniu urojeniowym.
Nie mamy powodu przypuszczać, że Hoess myślał inaczej niż taki wysoki zwierzchnik, jak Reichsfuhrer SS. Paląc miliony Żydów, miał prawdopodobnie poczucie dobrze spełnionego obowiązku i, jak wspomniano, cieszył się, że dzięki wprowadzeniu cyklonu akcja przebiegała sprawniej. Martwił się natomiast, gdy mu kazano część Żydów przeznaczyć do pracy w przemyśle zbrojeniowym, bo to psuło mu porządek - "czystość roboty".
"Ze względu na to, że Reichsfuhrer SS - pisze Hoess - domagał się coraz bardziej, aby zatrudniano w przemyśle zbrojeniowym więcej więźniów, Pohl był zmuszony uwzględnić również Żydów, którzy utracili zdolność do pracy. Nadszedł rozkaz, aby wszystkich Żydów niezdolnych do pracy, których można wyleczyć w ciągu sześciu tygodni i przywrócić im zdolność do pracy, szczególnie starannie pielęgnować i dobrze odżywiać." (Dotychczas wszyscy Żydzi, którzy stali się niezdolni do pracy, byli zagazowywani wraz z najbliższymi transportami albo zabijani zastrzykami, jeśli leżeli jako chorzy w rewirze.) "Rozkaz ten był kpiną" - oburza się Hoess. Pierwszy raz ośmiela się oburzać na rozkaz przełożonych i uzasadnia dalej w sposób jak najbardziej rzeczowy jego absurdalność. Jego bezgraniczna dotąd wiara w mądrość rozkazów przełożonych została zachwiana.
Zawiódł się też na Himmlerze, wydawał on bowiem sprzeczne rozkazy, nie pomagał mu w niczym w trudnych sytuacjach obozowych. Przytoczywszy szereg przykładów sprzecznych rozkazów Himmlera, z oburzeniem pisze o nim: "Tak oscylowały jego poglądy!" Tak samo wyglądała kwestia karania. Raz uważał, że za dużo jest wniosków o kary chłosty; innym razem: "Dyscyplina w obozach na ogół osłabła, należy ją podciągnąć i karać surowiej." Nie oburzał się na cytowany już rozkaz dotyczący zagłady Żydów, może nawet czuł się zaszczycony powierzeniem mu tak odpowiedzialnej misji, ale oburzało go, że ten sam Himmler wydawał sprzeczne rozkazy lub rozkazy niewykonalne, czy też zakłócające porządek i organizację życia obozu. Było to bowiem zachwianie wiary w sprawę najświętszą: w rozkaz. Ostatecznie wiara Hoessa w autorytet swego wodza zachwiała się, gdy w dniach klęski Niemiec Himmler kazał mu "dać nura w armię", zamiast, jak się spodziewał, umrzeć przez samobójstwo wraz ze światem, o który walczyli. Wydaje
55
II.i
się, że Reichsfuhrer przyczynił się w niemałej mierze do wywołania objawów nerwicowych u komendanta obozu.
Inni przełożeni nie byli lepsi.
"Ten brak zrozumienia ze strony moich przełożonych doprowadzał mnie niemal do rozpaczy. Wkładałem w moje zadanie całą umiejętność, całą wolę, całkowicie mu sią poświęciłem, a Glucks widział w tym tylko kaprys i zabawę" (to brzmi prawie jak skarga pilnego uczniaka, który dostał dwóję).
Nie tylko przełożeni sprawiali mu zawody, lecz także podwładni.
"Widziałem, jak moi współpracownicy oszukują mnie na każdym kroku, codziennie przeżywałem nowe rozczarowania."
Przyczyną nerwicy obozowej Hoessa nie był więc, jak można by przypuszczać, konflikt moralny związany z samym faktem, że się jest komendantem obozu śmierci. To było jego zaszczytnym obowiązkiem. Widok potwornych codziennych zbrodni nie wywoływał w nim poczucia winy, gdyż zabijanie ludzi nie było dla niego zbrodnią, lecz żołnierskim obowiązkiem niszczenia wrogów Trzeciej Rzeszy. Gdyby tych wrogów się nie zniszczyło, oni by zniszczyli naród niemiecki.
Nerwicorodne poczucie winy powstało u Hoessa z czegoś całkiem przeciwnego, mianowicie z przeświadczenia, że swoich obowiązków kata nie wypełnia należycie. Dla tego starego żołnierza, wychowanego od dziecka w "głębokim - jak sam pisze - poczuciu obowiązku", świadomość, że się obowiązku nie spełnia należycie, była czymś nie do zniesienia.
Hoess stara się zmniejszyć ciężar winy, obciążając nią swoich podwładnych i przełożonych. By zmniejszyć ten nieznośny ciężar, odważa się krytykować nawet swego najwyższego przełożonego - Reichsfiihrera SS. Ale w ten sposób zachwiały sią autorytety, co też z kolei jest momentem nerwicorodnym dla tego typu człowieka co Hoess, dla którego kwestia autorytetu od lat najmłodszych była sprawą najważniejszą.
Choć brzmi to niewiarogodnie, leżący u podłoża nerwicy Hoessa konflikt moralny był wywołany poczuciem niewydolności w spełnianiu swych obowiązków kata. Sam fakt, że jest się katem, nie budził w nim poczucia winy, może nawet nie docierał do jego świadomości. Od dziecka był bowiem wdrażany do ścisłego wypełniania rozkazów, lecz nie do analizowania ich treści.
Nie wydaje się też prawdopodobne, by codzienny widok okropności obozowych był przyczyną nerwicy Hoessa. Już bardzo wcześnie zaczął przyzwyczajać się on do widoku krwi i cierpienia.
W 14 roku życia "wskutek ciągłego naprzykrzania się - jak pisze - uzyskałem od matki zezwolenie na zgłoszenie się w charakterze siły pomocniczej do Czerwonego Krzyża. [...] Słyszałem, jak w szpitalach jęczeli ciężko ranni, prześlizgiwałem
56
się nieśmiało obok takich łóżek. Widziałem także umierających i nawet umarłych. Doznawałem wówczas swoistego, przejmującego dreszczem uczucia. Dzisiaj jednak nie potrafiłbym go już dokładnie opisać,"
Może to "przejmujące dreszczem uczucie" na widok umierających i zmarłych było podbarwione seksualnie i dlatego zostało zepchnięte w niepamięć, nie ma na to jednak żadnych dowodów. Zresztą uczucia podbarwione sadystycznie nie są tak rzadkie u dzieci. W każdym razie w całym życiorysie Hoessa trudno doszukać się śladów jawnego, a nawet ukrytego sadyzmu, co podkreśla zresztą Batawia.
Dobrą szkołą dla przyszłego komendanta Oświęcimia były korpusy ochotnicze, do których Hoess należał między 19 a 23 rokiem życia. Pisze o nich następująco:
"Walki w krajach bałtyckich znamionowała dzikość i zaciętość, z jaką nie spotkałem się ani przedtem, podczas wojny światowej, ani potem, podczas innych walk korpusów ochotniczych. [...] Gdy dochodziło do starcia, przeradzało się ono w rzeź aż do całkowitego wyniszczenia. [...] Niezliczone razy widywałem przerażające obrazy wypalonych chat i zwęglonych zwłok kobiet i dzieci."
Niezłą też szkołą były istniejące w tych korpusach sądy kapturowe.
"Ponieważ rząd - pisze Hoess - nie mógł uznawać korpusów ochotniczych, nie mógł też ścigać i karać przestępstw w szeregach tych jednostek, jak kradzież broni, zdrada tajemnic wojskowych, zdrada kraju itp. Dlatego powstał w korpusach ochotniczych i organizacyjnych, które zajęły ich miejsce, samosąd oparty na starych niemieckich wzorach z podobnych sytuacji: sąd kapturowy. Jakakolwiek zdrada była karana śmiercią. Tylu zdrajców zostało zgładzonych."
Tak Hoess przysposabiał się do swego przyszłego stanowiska sędziego i kata w jednej osobie.
Potem przechodzi już regularne przeszkolenie w obozie koncentracyjnym w Dachau (1934-1938). Uczono tam, według słów Hoessa, że "każdy minimalny objaw współczucia pokazuje wrogom państwa słabą stronę, z której nie omieszkaliby skorzystać. Jakiekolwiek współczucie dla wrogów państwa jest niegodne członka SS. Dla ludzi miękkiego serca nie ma miejsca w szeregach SS i dobrze by zrobili, gdyby jak najszybciej wstąpili do klasztoru. W SS potrzebni są tylko ludzie twardzi, zdecydowani, słuchający ślepo każdego rozkazu. Nie darmo noszą trupią główkę i stale nabitą broń. Są oni jedynymi żołnierzami, którzy również w czasie pokoju mają dniem i nocą do czynienia z wrogiem, z wrogiem za drutami." W ten sposób funkcja strażnika więziennego i kata została podniesiona do służby frontowego żołnierza.
Nawet na Hoessie silne wrażenie wywarła pierwsza kara chłosty:
"Pamiętam dokładnie pierwszą karę chłosty, którą widziałem. Stałem w pierwszym rzędzie i byłem zmuszony dokładnie przyglądać się całemu przebiegowi kary
57
chłosty. Mówią �zmuszony, bo gdybym stał w tylnym szeregu, nie patrzyłbym na to. Robiło mi sią zimno i gorąco, gdy zaczęły sią krzyki. Całe wydarzenie już od początku przyprawiło mnie o dreszcze." Budziły sią w nim wątpliwości, czy nadaje sią do tego rodzaju służby. "I tu właśnie zaczyna sią moja wini. Uświadomiłem sobie wyraźnie, że nie nadawałem sią do tej służby, gdypTifś.Sadzałem sią wewnętrznie z takim życiem i postępowaniem w obozie kónceritfacyinym, jakiego wymagał Eicke. Byłem wewnętrznie zbyt mocno związŚnyż^więźrilami, ponieważ zbyt długo sam żyłem ich życiem, sam przeżywałem^ fófi niedolę. {: J Długi czas walczyło we mnie moje wewnętrzne przekonanie z pocziicierri obowiązku wierności wobec przysięgi SS i uroczystego ślubowania FuhreriMCzy miałf zostać dezerterem?" ^ 'f' i5'i:-'ŚŚ'�
Tak więc Hoess stopniowo od młodych lat przygotowywał 'śTcfi . ^ przyszłego stanowiska komendanta Oświęcimia. :�:
Na marginesie warto wspomnieć o życiu religijnym Hoessa. Był wySflowany w atmosferze religijnej, może nawet przesadnie religijnej.
"Wskutek złożonego przez ojca ślubu - pisze Hoess - w myśl którego miałem zostać duchownym, zawód mój był już z góry ustalony. Całe moje wychowanie było nastawione w tym kierunku. Z biegiem czasu ojciec stawał się coraz bardziej religijny. Gdy tylko czas mu pozwalał, wyjeżdżał ze mną do różnych cudownych miejsc w moim kraju, do pustelni w Szwajcarii oraz do Lourdes we Francji. Gorąco błagał o błogosławieństwo niebios dla mnie, abym został kiedyś świątobliwym kapłanem. Ja sam byłem również głęboko wierzący, o ile to możliwe u chłopca w tym wieku, i swoje obowiązki religijne traktowałem bardzo poważnie. Modliłem sią z prawdziwie dziecięcą powagą i nader gorliwie pełniłem obowiązki ministranta."
Załamanie religijne nastąpiło w 13 roku życia. Przyczyną było to, że spowiednik Hoessa, który był zarazem przyjacielem jego ojca, naruszając tajemnicę spowiedzi, opowiedział ojcu o wypadku, który młody Hoess miał w szkole. Dalszym bodźcem do odsunięcia się od religii i zrezygnowania ze stanu duchownego, do którego przeznaczył go ojciec, był pobyt w Palestynie, gdzie widział, jak w "miejscach świętych kupczono po handlarsku świątościami". W 22 roku życia wystąpił oficjalnie z Kościoła katolickiego.
Wrócił do religii dopiero w polskim więzieniu. W swoim liście pożegnalnym do żony pisze:
"Podczas mego długiego samotnego pobytu w więzieniu miałem dość czasu i spokoju, aby gruntownie przemyśleć całe swe życie. Całe swoje postępowanie zrewidowałem gruntownie. [...] Cała ideologia, cały świat, w który tak mocno i świącie wierzyłem, były oparte na zupełnie fałszywych założeniach i bezwzględnie musiały kiedyś runąć. Moje postępowanie w służbie tej ideologii było także zupełnie
58
fałszywe, choć działałem w dobrej wierze o słuszności tej idei. Jest więc zupełnie logiczne, że obudziło się we mnie dużo wątpliwości, czy również moje odstąpienie od wiary,vy. Boga nie polegało na całkowicie fałszywych założeniach. Było to ciężkie zmagacie sj,ę. Jednakże odnalazłem swą wiarę w Boga. Nie mogę ci, najukochańsza, już wiejej pisać o tych rzeczach, prowadziłoby to za daleko."
J^wjadoccio, szukając etiologii zaburzenia psychicznego, można trzymać się równych ,?asa0Fi^pzych kierunków: biologicznego, psychologicznego, socjologicz-rega ^0rwymie.rjić najbardziej podstawowe. W samym biologicznym kierunku iśtr^JftfiĘi* ppniejszych szlaków: genetyczny, chemiczny, neurofizjologiczny, :atoi�jątegiqzji,y itp. Oczywiście żaden z tych kierunków nie prowadzi do całkowi-pożnania etiologii schorzenia, pozwala nam tylko spojrzeć na całą sprawę z , ?1#cg|)Pjjnktu widzenia.
i- adobńie też w wypadku opisanej uprzednio reakcji więziennej Hoessa możemy tłumaczyć ją rozmaicie, choćby monotonią i izolacją życia więziennego. Można też na całą sprawę popatrzeć i w ten sposób, że nerwica czy psychoza są ostrzeżeniem, iż nasze życie nie przebiega w sposób właściwy, zgodny z prawami rozwoju człowieka. Podobnie jak ból jest sygnałem ostrzegawczym, że coś organizmowi zagraża. Rzadko kiedy człowiek może w pełni rozwinąć wszystkie tkwiące w nim możliwości, część z nich przez całe życie jest stłumiona i nie ma możności rozwoju. Czasem w sytuacjach wyjątkowych, wymagających olbrzymiego wysiłku, ujawnia się prawdziwa wartość człowieka. W sposób chaotyczny i burzliwy wychodzą na wierzch te nie wyzyskane "energie" w ostrej fazie psychozy.
Są jednak ludzie, których całe życie przebiega w sposób skarłowaciały. Ludzie ci nie mają możności swobodnego rozwoju, karłowacieją jak drzewko osadzone w doniczce. Życie ich przeraża swą nudą, monotonią, jałowością. W języku psychiatrycznym można powiedzieć, że ludzie ci nie potrafią stworzyć własnej osobowości, żyją "z drugiej ręki", jak to określa dr Gilbert. Takie było życie Hoessa, zawsze w cieniu autorytetu, zawsze tłumione, zamknięte w ciasnych obręczach rozkazów. Może psychoza więzienna była właśnie ostrzeżeniem, że tak dalej żyć nie można. I rzeczywiście, po przejściu załamania psychicznego, Hoess postanawia zmienić dotychczasowy tryb życia, osiąść na roli i założyć liczną rodzinę. Brzmiało to sielankowo. Wkrótce jednak wstąpił do SS.
Tak więc ostrzeżenie w formie więziennej psychozy nie pomogło. Hoess wrócił do swej dawnej linii życiowej - bezwzględnego posłuszeństwa i w formacjach SS kształcił się dalej na coraz doskonalszego robota.
Jeśli można typologię ludzką poszerzyć o typ robota, człowieka, którego życie polega na ślepym posłuszeństwie, precyzyjnym wykonywaniu rozkazów, wierzącego bez reszty w autorytety, pozbawionego zupełnie zmysłu humoru, gdyż humor może
59
zagrażać autorytetowi człowieka, który potrafi patrzeć tylko jednostronnie, przy czym inne kąty widzenia są mu niedostępne - to należałoby równocześnie dodać, że ten typ ludzi jest skłonny do kompensowania swego, może podświadomego, poczucia niższości chęcią bezwzględnego podporządkowania sobie innych ludzi. Miejmy nadzieję, że ten typ robota-nadczłowieka zaginął wraz z hitlerowskimi Niemcami.
Rampa; psychopatologia decyzji
Jednym z obozowych obrazów, które obok kominów krematoryjnych i stosów nagich, wyniszczonych ciał utkwią na długi czas w pamięci ludzkości, jest scena selekcji na rampie. Tłum kobiet, mężczyzn, starców, dzieci, bogatych i biednych, pięknych i brzydkich, defilował przed lekarzem SS, stojącym w postawie władcy i sędziego. Nieznaczny ruch ręki tego człowieka decydował, czy stojący przed nim drugi człowiek pójdzie za chwilę do gazu, czy też dana mu będzie możliwość przeżycia choćby kilku dni lub miesięcy. Było w tej scenie coś z sądu ostatecznego; ruch ręki kierował do ognia lub dawał sposobność ocalenia. Ci, co czekali na wyrok, zazwyczaj nie wiedzieli, co ich czeka. Wiedzieli tylko, że ruch ręki jest ważnym znakiem w ich życiu, coś oznacza, ale co, pozostało dla nich nieraz tajemnicą aż do chwili, kiedy w otworze sufitu rzekomej łaźni ukazywała się głowa w masce gazowej. Gdy więźniowie szli do selekcji i wiedzieli, że idą do gazu, ostatkiem sił starali się wyprostować, maszerować sprężystym krokiem, by zrobić na lekarzu SS dobre wrażenie i znaleźć się po jego prawicy.
Jedną z paradoksalnych cech życia obozowego było, jak się zdaje, to, że przy swej przygniatającej szarości, prawdziwej Nachł und Nebel, miało ono także niesłychaną ostrość. Zjawiska w normalnym życiu dyskretne, objawiające się w rozmaitych subtelnych odcieniach i dlatego niekiedy niedostrzegalne, tutaj występowały dramatycznie, w proporcjach niezwykłych, budząc w obserwatorze przerażenie i jednocześnie podziw dla ludzkiej natury. Dlatego analiza życia obozowego może pomóc w zrozumieniu wielu zjawisk życia ludzkiego, które normalnie wymykają się spod obserwacji z powodu swej dyskretności i wieloznaczności. Można by się tu dopatrywać pewnych analogii z psychiatrią, której teren obserwacji obejmuje także zjawiska życia ludzkiego w wyolbrzymionych proporcjach, dzięki czemu są łatwiej spostrzegalne. Niezwykłą ostrością przeżyć obozowych należy też tłumaczyć fakt ich głębokiego wrycia się w pamięć. Wielu byłych więźniów do tej pory ma sny obozowe, a niektóre obrazy życia obozowego często i łatwo władają ich wyobraźnią.
61
i
II
'� Tak zwykły w codziennym życiu życzliwy gest, przyjazne słowo, serdeczny uśmiech mogły w obozie komuś uratować życie, przywrócić mu wiarą w siebie. Tak cząste w życiu każdego stany rezygnacji i tęsknoty za końcem codziennej udręki, które mijają jak pochmurne dni bez śladu, w obozie nierzadko kończyły się śmiercią. Kto nie chciał żyć, miał już wszystkiego dość, niejednokrotnie nie budził się następnego ranka. Związki przyjaźni w obozie były tak silne, że przetrwały próbę czasu i wyparły nierzadko wszelkie inne więzi uczuciowe, wcześniejsze i późniejsze. Dla tych, co przeszli obóz, towarzysze niedoli pozostaną na zawsze najbliższymi i jedynymi ludźmi umiejącymi ich zrozumieć. Cechy dobre i złe ludzkiej natury, które u każdego w normalnym życiu mieszczą się razem, tworząc skomplikowany obraz jego charakteru, w obozie rozrastały się do wymiarów bohaterstwa, świętości i męczeństwa lub potwornej brutalności, egoizmu, okrucieństwa i zwyrodniałego cynizmu. Przykładów takich można by cytować wiele. Życie na krawędzi śmierci, gdzie jeden fałszywy krok, mylna decyzja lub po prostu przypadek mogły skończyć się unicestwieniem więźnia lub pchnąć go na drogę brutalnej przemocy, na której stopniowo tracił swe człowieczeństwo, było prawdopodobnie główną przyczyną zaostrzenia cech i praw ludzkich.
Takiemu zaostrzeniu uległ też w obozie problem decyzji. Sytuacja na rampie obejmowała trzy warianty ludzkiej decyzji: tego, co decyduje o losie drugiego człowieka, tego, co wie, co go czeka, i postanawia wyjść z próby zwycięsko, oraz tego, co nie wiedział, co mu los gotuje i jak mu wyjść naprzeciw, który w swych wątpliwościach, lęku i niepewności podejmował decyzje przypadkowe i nierzadko bezsensowne.
Te trzy warianty spotyka się także najczęściej w życiu codziennym.
Najłatwiej wyobrazić sobie przeżycia tych, którzy ostateczny wyrok ferowali. Może chwilami czuli się oni w roli Boga na sądzie ostatecznym, ale raczej byli tym wszystkim znużeni i znudzeni. Wierzyli, że w ten sposób spełniają swój obowiązek oczyszczania rasy, spieszyli się, bo myślami byli już gdzie indziej, po ciężkim obowiązku czekała ich zwykle libacja, alkohol spłukiwał ślady wyrzutów sumienia. Decydujący o życiu ruch ręki był raczej kwestią przypadku niż przemyślenia; co dziesiątemu czy co dwudziestemu można było darować życie.
W normalnym życiu społecznym trudno uniknąć sytuacji, w których musi się o losie drugiego człowieka decydować lub w których własny los od cudzej decyzji jest zależny. Zakres władzy i stopień hierarchii społecznej są na ogół proporcjonalne do wagi decyzji. Decyzja jest tym ważniejsza, im większej liczby osób dotyczy i im większy wpływ na ich los wywiera. Każda decyzja jednak, gdy dotyczy drugiego człowieka, jest obarczona ciężarem dużej odpowiedzialności. Można nawet postawić pytanie, w jakim stopniu ma się prawo brać tę odpowiedzialność na siebie.
62
Ci, którzy na rampie decydowali o życiu i śmierci tysięcy ludzi z wszelkim prawdopodobieństwem poczucia odpowiedzialności za ich los nie mieli lub mieli je w sensie negatywnym jako poczucie odpowiedzialności za to, by sprawnie zlikwidować tych, którzy w ich pojęciu byli zakałą ludzkości. Trzeba chyba przyjąć, że cierpieli oni na patologiczny brak wyobraźni. Inaczej ruch ręki nie przychodziłby im z taką łatwością. Działali na zasadzie automatu: byle więcej, byle szybciej.
Każdemu zdarza się decydować o losie drugiego człowieka. Decyzje te nie należą do łatwych. I dlatego w takich sytuacjach dużą pomocą są różnego rodzaju normy, z góry określające, jaką decyzję podjąć w danych warunkach. Takimi normami dla sędziego są przepisy prawne, dla lekarza wiadomości z zakresu diagnostyki i prognozy, dla nauczyciela zakres wymagań egzaminacyjnych. Im decyzja ma być bardziej bezstronna, tym silniej trzeba oprzeć się na normach, a wyłączyć momenty natury subiektywnej, zwłaszcza emocjonalnej. Tym samym decyzja przestaje być własną, a staje się decyzją normatywną, tzn. jakikolwiek inny człowiek, opierający się na tych samych normach, wydawałby decyzję identyczną. W tym sensie sprawiedliwość jest ślepa. Człowiek idealnie sprawiedliwy nie patrzy na człowieka, o którym decyduje, swoimi oczyma, ale z punktu widzenia norm, których jest przedstawicielem. Idąc tokiem tego rozumowania można by dojść do absurdalnego wniosku, że w sytuacji na rampie człowiekiem "idealnie sprawiedliwym" był lekarz SS, który ślepo trzymał się norm zleconych mu przez przełożonych: najsilniejsi do obozu, wszyscy inni do gazu; ze swej decyzji wyłączał on wszelkie momenty subiektywne, zwłaszcza emocjonalne, i działał jak automat. Otóż absurdalność takiego wniosku zdaje się tkwić w tym, że człowiek normalnie nie jest zdolny do decyzji absolutnie sprawiedliwych i że nie może zasłonić sobie oczu jak przysłowiowa Temida. Decydując o losie drugiego człowieka nie może on tylko trzymać się norm, ale też musi go widzieć, wczuć się w niego, wyobrazić sobie jego sytuację przeszłą, teraźniejszą i przyszłą itd. Wszystkie czynności psychiczne związane z taką decyzją odbywają się kosztem dużego zaangażowania uczuciowego. Wie o tym dobrze każdy nauczyciel, lekarz i sędzia, a więc ludzie, których zawód w dużej mierze polega na decydowaniu o cudzym losie. Nigdy też najlepszy nawet mózg elektronowy nie zastąpi ich w pracy.
Przykład lekarza SS przy selekcji na zasadzie kontrastu uzmysławia nam znaczenie czynnika emocjonalnego w powstawaniu decyzji, zwłaszcza tych, które odnoszą się do innych ludzi. Najważniejszym otoczeniem człowieka są inni ludzie i dlatego decyzje ich dotyczące są najważniejsze i najbardziej uczuciowo angażujące. Podstawową decyzją emocjonalną w stosunku do drugiego człowieka jest decyzja zbliżenia się do niego lub oddalenia. Pomijając różne odcienie uczuciowe, jakie w tych dwóch kierunkach się mieszczą, można określić je jako podstawę sympatii,
63
antypatii lub całkowitej obojętności. Dla lekarza SS Żydzi, których selekcjonował, byli antypatyczni lub w najlepszym razie całkowicie obojętni, w tym duchu bowiem został wychowany, te idee mu wszczepiono. Nie widział on w nich ludzi, nie interesowali go, chyba jako obiekt badań rzekomo naukowych lub grabieży; na pewno nie zaświtała mu w głowie myśl, by do nich się zbliżyć, zamienić kilka słów, dowiedzieć się o ich przeżyciach. Fakt oddalenia emocjonalnego jest istotny w każdej propagandzie wojennej; do minimum redukuje się kontakty obywateli z wrogiem, starając się przedstawić jego obraz w najgorszych kolorach. Również w najbliższych stosunkach uczuciowych, gdy dwie osoby dotychczas ze sobą związane zaczynają się od siebie oddalać, tracą wspólny język, przestają się rozumieć i sobą interesować, oznacza to z reguły rozbicie związku uczuciowego.
Lekarze-więźniowie musieli też niejednokrotnie decydować o życiu i śmierci swoich podopiecznych. Na pewno decyzje te były dla nich bardzo trudne. Nie mogli ich jednak uniknąć; tylko dla niewielu wystarczało lekarstw, które mogły uratować życie, nie wszystkich można było uratować od selekcji itd. Trzeba było wybierać, kogo skazać na śmierć, a komu dać możność życia. Można by znów wysunąć absurdalną analogię, że decydowali oni podobnie jak lekarze SS. Absurdalność takiego wniosku polega na nieuwzględnianiu różnicy postawy emocjonalnej. Lekarze-więźniowie chcieli za wszelką cenę pomóc swym chorym, nawet tym, którym pomóc nie mogli i wbrew swej woli musieli skazać ich na śmierć. Dla lekarzy SS chorzy byli elementem obcym i obojętnym, przeznaczonym szybciej lub później do likwidacji.
Coraz szybsza przemiana środowiska naturalnego w technice, jakiej jesteśmy świadkami w naszym stuleciu, sprzyja technicznemu spojrzeniu na drugiego człowieka, tzn. że coraz słabiej widzi się w nim cechy ludzkie, a coraz wyraźniej atrybuty związane ze sprawnym funkcjonowaniem maszyny techniczno-społecznej. Spojrzenie takie jest może jednym z największych niebezpieczeństw współczesnej cywilizacji. Przykład lekarza na rampie, który jest właśnie takiego spojrzenia skrajną realizacją, powinien być ostrzeżeniem.
Drugi wariant reprezentują ci stosunkowo nieliczni więźniowie, którzy zdawali sobie sprawę, co ruch ręki lekarza SS oznacza. Wielu z nich było już w takim stanie prostracji, że przyjmowali swój los obojętnie, nie byli w stanie podjąć żadnej decyzji, a tym bardziej zdobyć się na wysiłek, by będąc u kresu sił, w stanie zmuzułmanienia, przybrać postawę człowieka zdrowego i silnego. Byli jednak tacy, u których decyzja przetrwania przemogła wyniszczenie, chorobę, osłabienie i towarzyszący im stan apatii. Potrafili oni zmobilizować się i z niesłychanym wysiłkiem woli wyprężyć swe udręczone ciało, by przemaszerować sprężystym krokiem przed lekarzem SS. Nawet dzieci, przechodząc pod okiem esesowców, wspinały się a
64
palcach, starając się dotknąć główką poprzeczki, której poziom wyznaczył granicę życia i śmierci. Nie zawsze zresztą ten olbrzymi wysiłek na coś się przydawał, od przypadku bowiem i humoru "sędziego" w dużej mierze zależało, czy więzień szedł do gazu, czy dawało mu się jeszcze możliwość przeżycia. W każdym razie przyjęli oni warunki egzaminu; starali się być takimi, jakimi chcieli widzieć ich oprawcy, tj. zdatnymi jeszcze do pracy numerami. Reżim obozu wymagał bowiem, aby nim przyjdzie całkowite wyniszczenie i śmierć, być silnym i zdolnym do pracy. Numer musiał do końca funkcjonować sprawnie; niemieckie poczucie porządku i oszczędności nie zgadzało się z pozostawianiem przy życiu numerów niezdatnych już do pracy dla dobra III Rzeszy.
Akceptacja modelu zachowania się, jaki był ustalony dla więźniów przez twórców obozów koncentracyjnych, była pierwszą koniecznością życia obozowego. "Ceremoniał przyjęcia" zmierzał do szybkiego zlikwidowania dotychczasowego modelu życia i jak najszybszego wdrożenia się w model obozowy. "Ceremoniał przyjęcia" nie jest specjalnym wymysłem organizatorów życia obozowego. Istnieje on -oczywiście w nie tak drastycznej postaci - w różnych instytucjach społecznych, zwłaszcza tam, gdzie trzeba szybko nowych członków danej instytucji przyzwyczaić do obowiązujących w niej norm. W tym celu konieczne jest osłabienie dotychczasowych modeli zachowania się, szczególnie tych, które nie zgadzają się z wzorami obowiązującymi w instytucji, przy jednoczesnym narzucaniu wzorów w niej obowiązujących. Typowym przykładem jest tu okres rekrucki w wojsku. Nie tylko jednak w wojsku musi się przejść przez trudny nieraz okres próby. To samo dzieje się w nowym miejscu pracy, w nowym środowisku szkolnym czy pozaszkolnym itp. Zawsze trzeba płacić "frycowe", wchodząc w nową grupę społeczną. Okres próby jest tym trudniejszy, im grupa ma bardziej rygorystyczne normy zachowania się. Z czasem nowe formy zachowania się ulegają automatyzacji, wykonuje się je bez zastanowienia, tzn. nie trzeba podejmować decyzji, czy wykonać je, czy nie, i w jaki sposób je wykonać. Nim jednak do tego dojdzie, trzeba nowych form nieraz długo się uczyć. Rekrut uczy się salutować; nie od razu mu to zręcznie wychodzi; później jednak wykonuje tę czynność automatycznie, bez większego zastanowienia i z minimalnym wysiłkiem woli.
Przyjęcie nowych norm zachowania się nie zawsze jest równoznaczne z ich wewnętrzną akceptacją. Żołnierz może zgrabnie salutować przed swoim przełożonym, ale nie zawsze musi wobec niego żywić szacunek, którego przecież żołnierskie pozdrowienie ma być wyrazem. Pojęciem konformizmu określa się przyjmowanie Pewnych norm bez ich wewnętrznej akceptacji. Mimo że coś się wykonuje wbrew swemu przekonaniu, że decyzja nie jest własna, ale cudza, z zewnątrz narzucona, inność daną wykonuje się z czasem równie sprawnie jak tę, którą z upodobaniem
< 65
mundi
I I
się wybrało. Bunt przeciw narzuconej formie nie może być zbyt silny, z czasem musi on stępieć, inaczej bowiem paraliżowałby on nauczenie sią i wykonywanie nowej formy zachowania sią. W hipnozie zakres cudzej woli jest większy niż własnej. Pod wpływem sugestii hipnotyzera hipnotyzowany może wykonywać czynności, których by nie potrafił sam wykonać przy największym nawet wysiłku własnej woli, np. zwiększyć napięcie mięśniowe do całkowitego usztywnienia ciała, kierować układem wegetatywnym tak, by zwalniać lub przyspieszać dowolnie akcję serca, kurczyć naczynia krwionośne itd., wpływać na percepcję: nie czuć bólu, nie słyszeć lub nie widzieć lub widzieć i słyszeć to, czego chce hipnotyzer, aktywizować zapisy pamięciowe, których normalnie nie można wywołać, jak np. przeżyć z wczesnego dzieciństwa itd. Niemniej jednak hipnotyzer nie może narzucić tego, co jest całkowicie sprzeczne z wolą hipnotyzowanego, np. by kogoś lub siebie zabić.
W obozie większość więźniów nie akceptowała narzuconych im norm życia.. Wyjątek stanowili ci, którzy chcieli się upodobnić do władców obozowych, przyjmowali ich strukturę myślenia i jak wszyscy neofici byli nieraz od nich gorliwsi. Początkowo więźniowie byli całkowicie ogłuszeni obozowym modelem życia; pomagał tu wspomniany "ceremoniał przyjęcia". W tym stanie ogłuszenia łatwiej było zachowywać się jak automat, robić to, co nakazywał reżim obozowy, zrzucić przyzwyczajenia dotychczasowego życia. Z czasem tępieli na widoki, które by dawniej wywoływały gwałtowny odruch grozy lub obrzydzenia; tępieli też na własny ból i cierpienia. Wiele czynności życia obozowego ulegało automatyzacji; automatycznie prężyli się i ściągali czapki na widok esesmanów, automatycznie stawali na apelu, szli do pracy itd. Automatyzacja była koniecznością. Nie można było nad nakazaną czynnością zastanawiać się: zrobić czy nie zrobić i jak zrobić; trzeba ją było jak najszybciej i jak najsprawniej wykonać, gdyż niewykonanie groziło biciem, a nawet śmiercią.
Sytuacja na rampie była dla więźnia egzaminem, czy jeszcze do pełnienia funkcji więźnia obozu koncentracyjnego jest zdolny, czy też zdatny jest tylko do gazu lub zaszpilowania. Dlatego maksymalnym wysiłkiem woli starał się on w tym egzaminie wypaść dobrze. W każdej instytucji istnieją sytuacje egzaminacyjne, w których sprawdza się zdatność jej członków. Niezdatni zostają wyłączeni. W obozie wyłączenie oznaczało śmierć.
Śmierć, która była codzienną rzeczywistością obozu koncentracyjnego, stwarzała konieczność szybkich decyzji; nie było czasu na zastanawianie się, jaką drogę wybrać, na medytowanie, co lepsze, a co gorsze. Trzeba było działać szybko, gdyż wahanie często kończyło się śmiercią. Nie można było się mylić; fałszywa decyzja też mogła oznaczać śmierć. W podobnej sytuacji znajduje się żołnierz w czasie
66
walki; czas jest zbyt krótki, by zastanawiać się i wahać; większość decyzji wykonuje się automatycznie, bez pełnego udziału świadomości.
Groźba śmierci zmienia perspektywę czasową życia ludzkiego. Normalnie czas przyszły rozciąga się do nie oznaczonego końca. Nawet u ludzi starych czy ciężko chorych, których kres życia jest bliski, fakt ten nie dociera jakby do ich świadomości; mają przed sobą wolną przestrzeń czasu przyszłego. Ta wolna przestrzeń pozwala na swobodę poruszania się; można wybierać te czy inne aktywności, można się mylić, bo pomyłka jest jeszcze do naprawienia, jest czas na wahania się i podjęcie świadomej decyzji.
W sytuacji zagrożenia perspektywa czasowa zmienia się. Czas przyszły skraca się i dzięki temu nabiera niezwykłej wagi i intensywności. Bliskość śmierci sprawia, że decyzje stają się ważne; błędne mogą oznaczać śmierć, właściwe - zwycięstwo nad nią. Wszystkie inne, które nie odnoszą się bezpośrednio do walki o życie, stają się zbyteczne. Występuje redukcja form zachowania się do zasadniczych, związanych z walką o życie. To wszystko, co stanowiło dotychczasową treść życia i determinowało dotychczasowe akty woli, zostaje wyłączone jako nieważne. Nikt w takich sytuacjach nie zastanawia się nad sprawami, które w życiu codziennym przyprawiały go nieraz o ból głowy. Trudności codziennych decyzji wobec wagi decyzji w sytuacji zagrożenia wydają się śmieszne. Jednocześnie decyzje muszą być bardzo szybkie, nie ma czasu na wahanie się i rozważanie pro i contra tej czy innej drogi. Decyzje są często podejmowane impulsywnie. Dopiero po przejściu sytuacji zagrożenia przychodzi nieraz refleksja, dlaczego właśnie w ten, a nie w inny sposób się postąpiło. W sytuacji normalnej nie potrafiłoby się tak szybko zdecydować i wybrać tak odpowiedniej drogi zachowania (złego wyboru nie pamięta się, bo kończy się on śmiercią).
Mimo że zachowanie się w sytuacjach zagrożenia zwykle nie jest wynikiem w pełni świadomego aktu woli, lecz raczej zbliżone do działania odruchowego i automatycznego, to jednak czujemy się za nie odpowiedzialni i otoczenie też tak je ocenia; co więcej, często te właśnie sytuacje są uważane za probierz ludzkiej wartości.
Czy stanowisko takie jest słuszne? Wewnętrzne przekonanie mówi o tym, że sytuacja graniczna jest najwyższym sprawdzianem wartości człowieka, natomiast logiczne rozumowanie sprzeciwia się takiemu ujmowaniu sprawy. Jak bowiem decyzją o największym walorze, ogniskującą wartość człowieka, ma być decyzja, w której nie ma czasu na wahanie, na rozważanie pro i contra, a która powstaje nieraz w momentalnym olśnieniu, że "właśnie tak trzeba" lub całkiem odruchowo. Czy ma się zatem prawo oceniać decyzje podjęte w sytuacji granicznej, gdy
67
t<
pozbawione są istotnego atrybutu świadomej decyzji -wahania się między przeciw-*' stawnymi formami aktywności i rozważnego wyboru właściwej.
Sprzeczność ta między wewnętrznym przekonaniem a logiką rozumowania wynika z założenia, że decyzja jest równoznaczna z aktem woli, a wola jest najwyższym przejawem życia psychicznego, ona steruje zachowaniem się człowieka. U podłoża powyższego założenia tkwi, jak się zdaje, kartezjański model człowieka, skrajnie dualistyczny, w którym ciało jest mechanizmem kierowanym przez psychikę. Akt woli jest rozkazem wysyłanym do tego mechanizmu. Jako taki musi być jakby kwintesencją życia psychicznego; nie może być czymś impulsywnym, odruchowym, nie przemyślanym.
Sposób patrzenia na przyrodę ożywioną, a także na człowieka w znacznym stopniu jest kształtowany na modelach technicznych. Co człowiek sam stworzył, najłatwiej mu zrozumieć. Model mechaniczny polega na tym, że istoty żywe uważa się za skomplikowane mechanizmy. Tego rodzaju podejście ułatwiało w medycynie badanie ustroju ludzkiego. Mechanizmem można bowiem dowolnie manipulować, można go rozkładać na części składowe, co jest istotnym warunkiem poznania naukowego. Poglądy mechanistyczne utorowały drogę naukowej medycynie. Mechanizm jednak sam z siebie działać nie może, musi mieć jakąś siłę napędową i coś, co nim kieruje. I tu zaczynały się kłopoty. Jeśli przyjmowało się istnienie duszy, to obarczało się ją obowiązkiem sterowania. A że duszę mają tylko ludzie, więc tylko oni mają wolną wolę, a zwierzęta jej nie mają, zachowują się jak automaty reagujące w określony sposób na określony bodziec. Również chorzy psychicznie byli pozbawieni wolnej woli, gdyż dusza ich była chora. Wyznawcy poglądu dualistycznego mieli dodatkowy kłopot z wytłumaczeniem, w jaki sposób psychiczne łączy się z somatycznym, gdzie jest między nimi punkt styczny. Karte-zjusz, jak wiadomo, szyszynkę obarczał rolą przełącznika między psychicznym a somatycznym. Odrzucając istnienie duszy, odrzucało się konsekwentnie zagadnienie wolnej woli. Stawało się na gruncie ścisłego determinizmu. Prawa obowiązujące w przyrodzie obowiązywały też człowieka; w nich się całkowicie zamykał i nie miał wolności wyboru. Z końcem ubiegłego stulecia panował optymistyczny pogląd, iż nawet tak bardzo skomplikowany mechanizm, jakim jest człowiek, da się bez reszty wytłumaczyć ruchem elementarnych cząsteczek, tj. ująć w prawa fizyki i chemii. Pogląd ten w medycynie odegrał dużą rolę; jemu zawdzięcza się wspaniały rozwój biochemii, a w terapii dotychczas panuje przekonanie, że wszystko da się rozwiązać na drodze chemicznej.
Od drugiej wojny światowej datuje się rozwój nowego modelu technicznego, opartego na urządzeniach samosterujących. Już sama nazwa tych urządzeń wskazuje, że zagadnienie sterowania i podejmowaniadecyzji (w języku psychologicznym:
68
aktu woli), a więc tego, co tak trapiło badaczy przyrody operujących modelem mechanicznym, zostało tu rozwiązane technicznie. Urządzenie sterujące lufą działa przeciwlotniczego samo decyduje, jak lufę nastawić i kiedy wyzwolić pociski. Każdy, kto strzelał, wie, że pociągnięcie za język spustowy jest związane z pewnym wahaniem i napięciem, chce się bowiem wybrać moment najodpowiedniejszy, w którym ma się pewność, że się trafi do celu. U wprawnych strzelców decyzja wyboru właściwej chwili przychodzi szybciej; niekiedy najcelniejszy strzał jest oddany automatycznie. Skomplikowany proces związany z podejmowaniem decyzji, uważany przez wielu za najwyższą czynność psychiki, może być wykonywany przez maszynę często sprawniej niż przez człowieka, Nie znaczy to, by maszyny elektronowe miały duszę i że życie psychiczne można nimi zastąpić. Fakt jednak, że mogą one wykonywać pewne czynności uważane do niedawna za atrybut psychiki ludzkiej, jak logiczne rozumowanie i podejmowanie decyzji, zmusza do rewizji pojęcia psychiki. W każdym razie nie można jej identyfikować z jakąś poszczególną funkcją, np. aktem woli. Podobnie jak nie mamy zadowalającej definicji życia, tak też nie dysponujemy dotychczas definicją tego, co jest subiektywnym przejawem życia, a co określa się pojęciem duszy czy psychiki.
W maszynach samosterujących zdolność wydawania decyzji jest uzależniona od trzech urządzeń: zaprogramowania celu, zdolności odbierania informacji z otoczenia, zwłaszcza tych, które dotyczą efektu własnego działania (sprzężenie zwrotne - feedbacIĄ i pamięci. Z tych trzech składowych formuje się decyzja, która może być wydana w postaci elementarnej (odpowiedzi "tak" lub "nie"), jak w maszynach cyfrowych albo też w formie ciągłej (modulacji odpowiedzi), jak w maszynach analogowych.
Modele cybernetyczne ułatwiły zrozumienie czynności mózgu. Z drugiej strony cybernetycy dużo skorzystali z badań neurofizjologicznych (schemat połączeń korowych Lorente de Nó pomógł technikom w konstruowaniu różnego typu urządzeń samosterujących). Już sama morfologiczna struktura neuronu wskazuje na to, że w nim dokonuje się jakaś decyzja. Wteloma bowiem wypustkami (dendrytami) odbiera on sygnały z otoczenia (poza tym sygnały dochodzą bezpośrednio do ciała komórkowego za pomocą tz\ą synaps akso-somatycznych), a tylko jednym kanałem (aksonem) sygnały wychodzą z komórki. We wnętrzu komórki musi więc dokonać się integracja dochodzących sygnałów i powstać decyzja, jaki sygnał wysłać w otoczenie.
Struktura połączeń między neuronami jest taka, że zapewnia powrót części sygnałów wysłanych przez neuron do niego z powrotem (tzw. obwody zamknięte). W ten sposób spełnia się zasada sprzężenia zwrotnego. Neuron jest informowany o skutkach swego własnego działania'. Sygnały dochodzące zostają zarejestrowane.
69
Według hipotezy Hydena mechanizm pamięci polega na zmianie struktury kwasów nukleinowych DNA i RNA pod wpływem strumienia impulsów wchodzących do neutronu. Jest to hipoteza nęcąca swym połączeniem pamięci tilogenetycznej (dziedziczności) z pamięcią ontogenetyczną za pomocą identycznego mechanizmu biochemicznego. Zaprogramowanym celem w komórce nerwowej byłaby jej substancja genetyczna (DNA), która, jeśli hipoteza Hydena okaże się słuszna, ulegałaby pewnym modyfikacjom pod wpływem aktywności komórki nerwowej.
Neuron spełnia więc warunki potrzebne w układach samosterujących do wydawania decyzji. I, podobnie jak w nich, wydane decyzje mogą być typu "albo -albo" lub typu ilościowego. W pierwszym wypadku ma się do czynienia z pełnym wyładowaniem całej komórki nerwowej (tzw. potencjał czynnościowy lub iglicowy), którego wielkość jest maksymalna i niezależna od siły bodźca działającego na komórkę albo z brakiem tegoż wyładowania. Jak w maszynach cyfrowych, obowiązuje tu język dwójkowy (1 - wyładowanie, 0 - brak wyładowania). W drugim wypadku występuje miejscowa zmiana potencjału elektrycznego, tzw. odczyn miejscowy lub potencjał generacyjny, nie obejmująca całej komórki i proporcjonalna do siły bodźca.
W zbudowanej z miliardów neuronów sieci różnego typu połączeń obowiązuje hierarchia, polegająca na tym, że decyzje poszczególnych komórek nerwowych są od siebie uzależnione. Pewne grupy komórek tworzą jakby zespoły robocze zajmujące się określonym zagadnieniem (tzw. ośrodki nerwowe). Decyzja dochodząca do takiej grupy neuronów ma charakter globalny: wykonać daną czynność lub ją wstrzymać; nie zajmuje się już ona szczegółami wykonania.
Z hierarchizacją decyzji wiąże się zagadnienie selekcji. Nie wszystkie informacje mogą dotrzeć wyżej, część musi ulec odrzuceniu. 0 selekcji decyduje znaczenie danej informacji dla ustroju. Zagadnienie selekcji jest tak wyraźne, że da się je ujawnić za pomocą badań anatomicznych. Dla przykładu: siatkówka ludzka składa się z 6 milionów czopków i 110 milionów pręcików, a nerw wzrokowy ma zaledwie 1 milion włókien. Jak pisze Walsh, "siatkówka dąży do wychwytywania elementów o prawdopodobnym znaczeniu biologicznym przy równoczesnym odrzucaniu elementów pozostałych". Odwrotna sytuacja istnieje przy strumieniu informacji biegnących na obwód; decyzja "odgórna" ulega powieleniu, jeśli wykonawca (efektor) jest mało ważny, a jest bardziej jednostkowa, gdy jego rola jest poważniejsza. Klasycznym przykładem przedstawionej sytuacji jest korowe pole ruchowe. Reprezentacja korowa ręki, ust, języka jest wielokrotnie większa niż mięśni tułowia i kończyn dolnych. Dlatego homunkulus ilustrujący reprezentację korową wygląda tak karykaturalnie. Jego karykaturalność wynika stąd, że nie ma równości między poszczególnymi jednostkami wykonawczymi; mięśnie grzbietu są plebsem w po-
70
równaniu z mięśniami ręki czy języka. Zniekształcenie stosunków anatomicznych w reprezentacji korowej jest znacznie mniejsze u zwierząt; stopień ważności poszczególnych efektorów rozkłada się u nich bardziej równomiernie. W drodze ewolucji u człowieka głównym kanałem działania na świat otaczający, a tym samym kanałem sygnałów wysyłanych, stała się aktywność ręki i narządu ruchowego mowy, dlatego znaczenie tych elementów ruchowych jest większe niż pozostałego aparatu ruchowego. Natomiast u zwierząt równowaga pomiędzy poszczególnymi elementami efektorycznymi jest bardziej zachowana. Skala ważności obowiązuje też sygnały wchodzące do układu nerwowego; według niej dokonuje się ich selekcja. Następstwem tej selekcji jest zniekształcenie obrazu świata otaczającego; widzimy to, co jest dla nas ważne.
W zespołach neurastenicznych, zarówno organicznego, jak i psychogennego pochodzenia, osiowym objawem jest zaburzenie hierarchii pracy układu nerwowego, a tym samym także selekcji. Sygnały mało ważne, które normalnie zostają stłumione, na równi z sygnałami ważnymi aktywują cały układ nerwowy, tworzy się chaos ("szum" w języku cybernetycznym), przypominający zły system biurokratyczny, gdzie władze centralne o wszystkim muszą wiedzieć i o wszystkim decydować, wskutek czego o niczym nie wiedzą i o niczym nie decydują. Odwrotna sytuacja istnieje w konwersji histerycznej; pewne układy czynnościowe zostają wyłączone z ogólnej hierarchii układu nerwowego i uzyskują sztuczną autonomię, co klinicznie objawia się ich porażeniem lub nadmierną aktywnością. W systemach społecznych analogiczna autonomizacja występuje, gdy aparat władzy, zbyt sprzeczny z interesem podległych mu jednostek, integruje w sposób sztuczny w ich życie; tworzą się wówczas przeciwstawne mu systemy organizacyjne, dzięki którym tendencje tłumione przez oficjalny system organizacyjny znajdują wyładowanie.
Trzecią - obok hierarchii i selekcji - cechą pracy układu nerwowego, odgrywającą rolę w formowaniu się decyzji, jest kolektywność. Mimo że pojedynczy neuron podejmuje decyzje, to jednak są one bez większego znaczenia, jeśli nie są wsparte decyzjami innych neuronów. Z kolei decyzja pojedynczego neuronu zależy od decyzji innych neuronów; zależnie od sygnałów od nich dochodzących może on dać odpowiedź "tak" lub "nie" (potencjał czynnościowy), może też ograniczyć się tylko do odczynu miejscowego. Odczyny miejscowe, aktywując tylko część komórki nerwowej, przygotowują ją do odpowiedzi ostatecznej "tak" lub "nie". Mimo wzajemnego oddziaływania neuronów na siebie i kolektywnego charakteru ich pracy zachowują one swą indywidualność; każdy ma swoisty rytm pracy, którą w istocie jest formowanie decyzji, alternatywnej (tak- nie) lub ilościowej (odczyn miejscowy). Z kwantów decyzji, jakimi są decyzje poszczególnego neuronu, formują się decyzje grupowe. Pewne grupy neuronów łączą wspólne zadania, a w
71
związku z tym także wspólne decyzje. Wytwarza się hierarchia i specjalizacja. Jedne grupy podlegają drugim, tworzy się łańcuch zależności. Wystarczy jeden sygnał, by aktywować cały ciąg wydarzeń, niekiedy bardzo skomplikowany.
Zagadnienie padaczki zdaje się polegać na zerwaniu struktury wzajemnej zależności i kolektywnego charakteru pracy neuronów. Pewna grupa komórek nerwowych zaczyna wyładowywać się według własnego rytmu, nie skrępowana, rzec można, aktywnością pozostałych neuronów. Rytm ten przenosi się stopniowo na inne komórki nerwowe, prowadząc do uogólnionego wyładowania padaczkowego. Gdyby porównać pracę układu nerwowego do gry olbrzymiej orkiestry, w której każdy muzyk gra w swoisty sposób, ale w sumie powstaje wspólna melodia, to atak padaczkowy byłby sytuacją taką, w której jeden z muzyków zaczyna bić w bęben niezależnie od wspólnej melodii. Rytm bębna opanowuje innych muzyków, w końcu wszyscy biją w jeden takt. Oceniając wyładowanie komórki nerwowej jako jej decyzję typu alternatywnego: tak lub nie, w ataku padaczkowym mamy przykład skrajnej wolności decyzji, która prowadzi do skrajnej dezindywidualizacji i niewoli. Atak padaczkowy jest antytezą kolektywnego charakteru pracy układu nerwowego, kolektywność ta polega na ścisłej zależności decyzji poszczególnej komórki nerwowej od decyzji innych komórek nerwowych; zerwanie tej zależności prowadzi do totalistycznego ujednolicenia decyzji. Zamiast różnorodnych i indywidualnych rytmów, powstaje jeden wspólny rytm.
Kolektywność decyzji maleje w miarę powtarzania się zadania. Nowe zadanie aktywuje cały układ nerwowy, a za jego pośrednictwem cały ustrój. Subiektywnie jest to odczuwane jako skoncentrowanie się na określonej czynności, wahanie się, czy zrobić tak, czy inaczej, wewnętrzne napięcie związane z podjęciem decyzji, któremu nierzadko towarzyszą objawy wegetatywne. Nie jest przesadą wyżej przedstawione twierdzenie, iż w decyzji bierze udział cały ustrój. W miarę jednak powtarzania się zadania decyzja staje się coraz łatwiejsza, wybór odpowiedniej struktury czynnościowej z czasem dokonuje się automatycznie. W danej aktywności nie bierze już udziału cały układ nerwowy, lecz tylko ta jego część, która najlepiej może nią pokierować. Obowiązuje tu zasada ekonomii wysiłku, której podlega zarówno rozwój filogenetyczny, jak ontogenetyczny.
Komórki ustroju specjalizują się w określonych czynnościach, zwalniając tym samym inne komórki od obowiązku zajmowania się tą czynnością, w której nie są wyspecjalizowane. Nie należy zapominać, że cały układ sygnalizacyjny, tj. receptoryczny, nerwowy i efektoryczny, powstał z wyspecjalizowania się pewnej grupy komórek w trzech podstawowych funkcjach każdej komórki: odbierania sygnałów, przenoszenia ich i reagowania na nie.
Proces specjalizacji nie kończy się na filogenezie, lecz obowiązuje także w
72
rozwoju osobniczym. Dziecko, ucząc się chodzić, mówić, pisać itd., angażuje w tych czynnościach cały swój aparat receptoryczny, nerwowy i ruchowy. Z jego zachowania widać, iie wysiłku wkłada w wybór właściwej formy ruchu i w jej konsekwentne zrealizowanie. Cały wysiłek woli jest skoncentrowany na danej aktywności. Z czasem czynność ulega automatyzacji, wykonuje się ją bez zastanowienia, wystarczy rozkaz wydany sobie: chodź, mów, pisz itd., aby aktywować skomplikowany łańcuch wydarzeń prowadzący do wykonania danej czynności. Zagadnienie wyboru i decyzji, tak charakterystyczne dla pracy układu nerwowego, nie znika przy automatyzacji jakiejś czynności, tylko przestaje ono angażować całościowo układ nerwowy, ogranicza się do części układu nerwowego wyspecjalizowanych w danej czynności. W sytuacji trudnej zautomatyzowana czynność z powrotem staje się świadoma (np. na trudnej ścieżce górskiej każdy krok wymaga podjęcia świadomej decyzji); decyzja z powrotem staje się decyzją ogólną, a nie częściową, jak w przypadku czynności zautomatyzowanych.
Zagadnienie automatyzacji wiąże się ściśle z zagadnieniem hierarchii decyzji. Kwanty decyzji, tj. decyzje poszczególnych neuronów, wiążą się w mniejsze i większe zespoły wzajemnie ze sobą powiązane. Poszczególne zespoły specjalizują się w określonych zagadnieniach, np. selekcji sygnałów wchodzących do układu nerwowego, sterowania pewną czynnością wegetatywną czy ruchową, koordynowania decyzji itd. Hierarchia decyzji jest tym wyższa, im więcej aktywuje zespołów. Życie stawia wciąż nowe zadania, toteż decyzje o najwyższym stopniu hierarchii muszą być ciągle formowane. W miarę powtarzania nowego zadania dana decyzja obniża się w hierarchii na zasadzie ekonomii funkcji; aktywuje tylko te zespoły neuronów, które są konieczne do sterowania danym zadaniem. Na tym polega automatyzacja.
Trzy czynniki wpływają na styl decyzji: jej tematyka (zaprogramowanie), szybkość wyboru i zmienność. Tematyka zależy oczywiście od programu genetycznego zakodowanego w jądrze komórki nerwowej, niemniej jednak wpływa na nią historia życia komórki nerwowej. Jeśli na nią będą działać analogiczne bodźce, z czasem wytworzą się typowe decyzje. Wyspecjalizuje się ona w pewnym typie zagadnień i w określony sposób będzie je rozwiązywać. Jej tematyką może być np. selekcjonowanie impulsów dochodzących z komórek receptorycznych siatkówki; selekcja będzie przebiegać w sposób typowy, zależnie od impulsów pochodzących od neuronów wyżej stojących w hierarchii. Dzięki temu człowiek inaczej spostrzega otaczający świat w zależności od swego nastroju, stosunku uczuciowego do otoczenia, zainteresowań, rodzaju pracy itp.
Tematyka wiąże się z szybkością decyzji. Im tematyka węższa, tym większa szybkość decyzji. Komórki nerwowe, wyspecjalizowane w wąskim zakresie, łatwiej
73
mogą dać odpowiedź "tak" lub "nie" niż komórki bez określonej specjalizacji, mogące przyjmować różnego rodzaju sygnały z różnych stron układu nerwowego (np. komórki kory mózgowej). Można przypuszczać, że w neuronach nie wyspecjalizowanych dominują odpowiedzi typu ilościowego, a nie alternatywnego. Szybkość decyzji zależy od długości łuku odruchowego, tzn. decyzja, która angażuje większą liczbę neuronów, będzie trwać dłużej niż ta, która rozgrywa się w małym łuku odruchowym. W miarę automatyzacji decyzje dokonują się szybciej. Zmienność decyzji zależy od stopnia perseweracji, tj. powtarzania określonego modelu reakcji niezależnie od dopływu sygnałów z otoczenia. Im stopień perseweracji jest większy, tym mniejsza jest chwiejność decyzji. W mózgu, szczególnie w korze mózgowej, spotyka się bardzo często układ neuronów typu obwodu zamkniętego, polegający na tym, że sygnał, który wyszedł z komórki nerwowej A, po przejściu przez wiele komórek B, C, D itd., wraca z powrotem do komórki A, dzięki czemu krążyć on może w takim obwodzie, teoretycznie rzecz biorąc, w nieskończoność. Układy tego typu zwiększają stabilność decyzji.
Przedstawiona tu próbka ujęcia zagadnienia decyzji w świetle współczesnych wiadomości neurofizjologicznych ma oczywiście charakter hipotezy nietrwałej, która musi ulec zmianie w miarę pogłębiania wiadomości z zakresu fizjologii układu nerwowego. A rozwój tej wiedzy w dużej mierze zależy od postępu technicznego, nie tylko dlatego, że dzięki niemu powstają nowe metody badawcze, ale też dlatego, że pozwala on na tworzenie nowych modeli teoretycznych, które bardziej ułatwiają zrozumienie czynności mózgu (model mózgu elektronowego lepiej pozwala nam zrozumieć pracę mózgu żywego, niż np. dawny model centrali telefonicznej). Jak w innych dziedzinach życia, działa tu zasada łączności spostrzegania z działaniem (zasada łuku odruchowego); widzimy świat tak, jak na niego działamy, czyli żyjemy w świecie przez nas samych stwarzanym.
Byłoby grubym nieporozumieniem stawianie znaku równości między decyzją w sensie neurofizjologicznym a decyzją w sensie psychologicznym. Zagadnienie decyzji nurtowało człowieka chyba od czasu, gdy zaczął on zastanawiać się nad sobą. Jest ono jednym z przewodnich tematów myśli filozoficznej, a także dociekań psychologicznych i psychiatrycznych. Psycholog i psychiatra w każdym badanym przypadku stara się dojść do tego, co spowodowało taką, a nie inną decyzję; z tym ściśle wiąże się zagadnienie motywacji zachowania się. Każdy zresztą sam sobie takie pytanie stale stawia i stara się dać na nie możliwie racjonalną odpowiedź. Racjonalność tłumaczenia własnej czy cudzej decyzji nie jest równoznaczna z trafnością tego tłumaczenia. Przykładem może być człowiek, który pod wpływem rozkazu wydanego w transie hipnotycznym lub ulegając działaniu sygnałów pod-progowych, tj. nie docierających do świadomości (metoda stosowana czasem na
74
Zachodzie w reklamie telewizyjnej), podejmuje narzuconą mu w ten sposób decyzje., ale nieświadomy tego, że jest zdalnie kierowany, znajduje racjonalną motywację swego postępowania.
Zdają się jednak istnieć jawne analogie między decyzją w ujęciu neurofizjolo-gicznym a decyzją w sensie psychologicznym. Na kilka z nich warto zwrócić uwagę, gdyż mogą one ułatwić zrozumienie skomplikowanego zagadnienia aktu woli.
Decyzje alternatywne i ilościowe, które stanowią dwa typy decyzji, jakimi posługuje się układ nerwowy, można by porównać w życiu psychicznym do wyboru między dwiema przeciwstawnymi możliwościami i do ciągłych wahań, które jeszcze wyborem nie są, ale które stwarzają odpowiedni klimat do alternatywnej decyzji. Kolektywny charakter pracy układu nerwowego odpowiada w życiu psychicznym zasadzie integracji; sprzeczne uczucia, myśli, dążenia tworzą jednak w sumie mniej lub bardziej harmonijną całość, określającą danego człowieka i będącą podstawą jego tożsamości. Świadoma decyzja jest wynikiem tej integracji i dlatego też wymaga ona nieraz dużego wysiłku, gdyż tworzenie całości z przeciwstawnych tendencji nie jest sprawą łatwą.
Istotą decyzji jest selekcja. To, co zostało odrzucone, nie znika jednak bez śladu. Zasługą Freuda jest zwrócenie uwagi na ten, jakby się zdawało, oczywisty fakt. Swą analizą objawów nerwicowych, marzeń sennych i czynności pomyłkowych wykazał on ewidentnie istnienie w psychice tego, co zostało stłumione, W nerwicy, natręctw zdolność decyzji jest wyraźnie osłabiona przez występujące przymusowo myśli, czynności lub fobie. Walka z tym obcym i odrzucanym przez świadomość elementem psychiki do niczego nie prowadzi; zwiększa jeszcze siłę doznań natrętnych. To, co niegdyś uległo selekcji, teraz mści się jakby na tym, co z selekcji niegdyś wyszło zwycięsko. Normalnie tylko drobna część procesu selektywnego rozgrywa się świadomie. Wprawdzie bez przerwy wybieramy i decydujemy, to jednak znaczna większość decyzji rozgrywa się poza naszą świadomością; później przychodzi nieraz zdziwienie, dlaczego właśnie w ten sposób postąpiliśmy.
W schizofrenii odsłania się mechanizm walki między dwiema wyłączającymi się możliwościami, wymagającymi wyboru, normalnie zasłonięty. Chorobliwe od-, stanięcie procesu selekcji dotyczy przede wszystkim wyboru między zasadniczymi postawami uczuciowymi. Wybór ten dokonuje się normalnie poza udziałem świadomości; nie można zmusić się do miłości, nienawiści, lęku. W schizofrenii też wprawdzie nie można kierować swymi uczuciami, lecz odsłania się w sposób nieraz dramatyczny walka między sprzecznymi postawami emocjonalnymi, tak silna, że żadna z nich nie może zwyciężyć. Niemożność dokonania wyboru zasadniczej postawy uczuciowej odbija się na całym życiu psychicznym i zachowaniu się
75
chorego. Postawa ta bowiem stanowi jakby fundament, na którym budują się już bardziej szczegółowe formy aktywności. Chory przy powitaniu wyciąga rękę i zaraz ją cofa, siada na wskazanym miejscu i wstaje, na jego twarzy malują się różne, nieraz sprzeczne uczucia, zwykle nie odpowiadające sytuacji itp. Są to elementy zachowania uderzające przy pierwszym zetknięciu, a wynikające z braku decyzji emocjonalnej, tj. wyboru odpowiedniej dla danej sytuacji postawy uczuciowej.
Kolektywny charakter decyzji przejawia się także w życiu społecznym. Decyzje jednego człowieka wpływają na decyzje drugiego. W życiu obozowym zjawisko to występowało niezwykle silnie. W stanach skrajnego wyczerpania lub w początkowym okresie pobytu w obozie koncentracyjnym więzień tracił zdolność wyboru, robił to, co najbliżsi sąsiedzi, poruszał się tam, gdzie go popchnięto. Wyjście z tego stanu automatyzmu było koniecznym warunkiem przeżycia obozu. Zdolność decyzji jest bowiem zasadniczym atrybutem życia. Pomoc kolegi, czyjeś dobre słowo itp. przywracały stopniowo zdolność wyboru. Ten, kto przychodził z pomocą, ułatwiał formowanie się decyzji; "ja chcę" krystalizowało się ze zbiorowego "my chcemy".
Zagadnienie automatyzacji, tak istotne dla ekonomii pracy układu nerwowego, wskazuje na znany fakt, że nic w naturze nie ginie, każda decyzja zostaje zarejestrowana w komórkach nerwowych i wpływa na decyzje następne. Dzięki temu decyzje następne są łatwiejsze; zamiast wciągać cały układ nerwowy, angażują tylko tę jego część, która jest niezbędna do wykonania zadania. W sensie psychologicznym mówimy o automatyzacji, gdy pewne czynności dzięki powtarzaniu przestają angażować świadomość, odnośne decyzje dokonują się poniżej progu świadomości. Proces ten jest istotny w każdym szkoleniu; na nim polegało też szkolenie esesmanów.
W tym miejscu wypadałoby się pokusić o odpowiedź na pytanie, które było impulsem do przedstawionych tu rozważań na temat decyzji, gdzie zaczyna się odpowiedzialność za własne czyny. Zagadnienie odpowiedzialności nie jest wprawdzie zagadnieniem lekarskim, lecz etycznym, prawniczym, filozoficznym, niemniej jednak w stopniu, w jakim jest to zagadnienie po prostu ludzkie, interesuje ono medyka, choć sprzeczne z jego zawodem jest stanowisko sędziego, nie jego bowiem rzeczą jest ocenianie, czy ktoś postępuje dobrze czy źle i w jakim stopniu za swe czyny odpowiada.
Z dwóch ewentualności, że odpowiada się tylko za decyzje w pełni świadome lub że odpowiada się za wszelkie decyzje, jak się zdaje, bliższa myśleniu biologicznemu jest druga możliwość. Pierwsza odnosi się tylko do małego wycinka życia, w którym decyzja jest podejmowana. Pełna świadomość jest warunkiem przyjęcia za nią odpowiedzialności. Gdy jednak rozpatrujemy nie tylko moment krytyczny, ale całe życie człowieka, którego czyn oceniamy, to wówczas możemy dojść do
76
punktu w historii życia, w którym zrodziła się decyzja ocenianego czynu, znikła ona wszakże ze świadomości wskutek stłumienia lub automatyzacji i w momencie krytycznym czyn był wykonany impulsywnie lub automatycznie, bez udziału "wolnej woli", niemniej jednak świadczy on o tym, że to coś, co stanowi istotę tego czynu, tkwiło w tym człowieku. Co więcej, tkwiło ono silniej niż w decyzji świadomej, ta ostatnia bowiem stanowi jakby wierzchnią warstwę naszego życia, powstaje wskutek pierwszego zetknięcia z nową sytuacją, a decyzja nieświadoma jest wyrazem tego w życiu człowieka, co wielokrotnie się powtarzało lub głęboko w nim utkwiło. Byłoby to odwrócenie zasady qui dormit, non peccał. Marzenie senne, podobnie jak upojenie alkoholowe, w myśl powiedzenia in vino veritas odsłania lepiej prawdziwy obraz człowieka niż jego życie na jawie, w którym świadome decyzje maskują nieraz istotną jego prawdę. Jak wiadomo, w warunkach życia obozowego ta politura codziennego, zwykłego życia szybko się ścierała; zostawał nagi człowiek. W tym sensie obóz był sprawdzianem wartości człowieka.
Trzeci wariant sytuacji na rampie dotyczył najliczniejszej grupy więźniów, mianowicie tych, którzy nie zdawali sobie sprawy z losu, jaki ich za chwilę czeka. Esesmani starali się zresztą do końca utrzymać ich w tej nieświadomości. Dlatego zachowywali się na ogół, jak na nich, dość kulturalnie. Może niektórzy więźniowie wyczuwali niesamowitość sytuacji i mieli przeczucie wiszącej nad nimi zagłady. Rozsądek jednak sprzeciwiał się tym intuicyjnym przewidywaniom i kazał zajmować się aktualnymi i realnymi sprawami - zdobyciem wody, pożywienia, troską o najbliższych, o własny dobytek, planami na najbliższą przyszłość itp. W tym kręgu formowały się decyzje; nie odbiegały one od decyzji podejmowanych w poprzednim okresie, od czasu uwięzienia. Wyglądałyby one inaczej, gdyby najbliższa przyszłość była wiadoma.
Sytuacja jest więc w zasadzie podobna do tej, którą przeżywa każdy człowiek w codziennym życiu. Przyszłość jest mu nie znana, niemniej jednak w nią przez swe decyzje wchodzi, w nadziei, że ukształtuje się ona zgodnie z jego planami. Cechą życia jest ustawiczne rzutowanie się w przyszłość. Decyzja jest punktem, w którym przyszłość zamienia się w przeszłość; z wielu możliwych zostaje wybrany jeden plan działania i zaczyna się jego realizacja. Sam wybór jest już wejściem w przyszłość, wskazuje drogę, jaką ma się w niej kroczyć. Sytuacja na rampie okazuje złudność tej drogi; los może ją przeciąć w każdym punkie. Oczywiście fakt, że nasz los jest nam nie znany, czyli że "człowiek strzela, a Pan Bóg kule nosi", nie osłabia tendencji do rzutowania się w przyszłość, gdyż tendencja ta jest istotną cechą życia. W depresji dynamika życiowa słabnie; w związku z tym gaśnie tendecja do rzutowania się w przyszłość; wydaje się ona czarna, decyzje stają się niezwykle trudne. Normalnie jednak człowiek nawet w najgorszych dla
11
siebie chwilach nie odwraca wzroku od przyszłości i nie traci zdolności decyzji, dziąki którym przyszłość zdobywa.
Przedstawione tu trzy warianty sytuacji na rampie nie wyczerpują wszystkich możliwości związanych ze skomplikowanym zagadnieniem decyzji, niemniej jednak, jak wiele sytuacji obozowych, dziąki swej jaskrawości ułatwiają jego zrozumienie.
KZ-syndrom
Przed około 15 laty dr Stanisław Kłodziński, były długoletni więzień Oświęcimia, zwrócił się do kilku kolegów z Kliniki Psychiatrycznej AM w Krakowie z propozycją, czyby się nie zajęli tematyką obozów koncentracyjnych. Propozycja ta została przyjęta nie bez pewnych oporów. Były one zresztą uzasadnione. Pojawiła się trudność, jak uda się ludziom, którzy sami nie przeżyli obozu, zrozumieć tych, którzy przeszli przez to piekło, czy byli więźniowie będą chcieli mówić o sobie z nie-więźniami, czy wydobywanie z nich przeżyć obozowych nie jest pewnym okrucieństwem, jak stworzyć sobie obraz tego, co działo się w obozach, czy wystarczy na to wyobraźni itd. Opory wynikły z poczucia własnej niemożności ogarnięcia zagadnienia, które przekracza granice spraw ludzkich.
Dzięki pomocy krakowskiego klubu "oświęcimiaków" udało się nawiązać kontakty z byłymi więźniami i one chyba były najsilniejszym impulsem do podjęcia badań nad tą tak trudną problematyką. Rozmowy z nimi wciągały. Nie można już było przejść obok wyłaniających się licznych zagadnień. Ci ludzie, pozornie tacy sami, okazali się inni. Ta "inność" ujawnia się, gdy zaczną mówić o obozie; ożywiają się, oczy im błyszczą, stają się jakby młodsi o te lata, które dzielą ich od obozu, wszystko nagle staje się znów świeże i żywe, nie mogą wyrwać się z kręgu obozu; w kręgu tym są rzeczy straszne, ale też i piękne, dno ludzkiego upodlenia, ale też ludzka dobroć i szlachetność; oni poznali, czym jest człowiek; mimo to, a może właśnie dlatego wciąż dręczy ich zagadka człowieka, sami chcieliby się dowiedzieć, skąd tyle zła mogło skoncentrować się na małym terenie obozu i jak człowiek mógł to wszystko znieść i temu się przeciwstawić. Sami dla siebie są nieraz zagadką, a w każdym razie silniej niż inni ludzie odczuwają zagadkę ludzkiej natury i zwodniczość ludzkich form, norm i pozorów; dla nich "król jest nagi".
Kontakt psychiatryczny okazał się z takimi ludźmi łatwiejszy niż z tymi, którzy w życiu nie doszli do dna ludzkiego istnienia. Psychiatra bowiem szuka odpowiedzi
79
f'
na pytanie, jaki jest człowiek naprawdę, co kryje się pod maską mimiki, gestów i słów. Mówi on, że nawiązał kontakt z chorym wówczas, gdy rozmowa staje się szczera i bez wzajemnego maskowania się. Ci, co przeszli obóz, też często stawiają sobie pytanie, jaki ten człowiek jest naprawdę, jak by się zachował w obozie, co by się stało z jego godnością, prawością itp., gdyby znalazł się nagle "tam". Wspólna niechęć do pozorów i maski łączyła więc psychiatrów z byłymi więźniami.
Każdy były więzień może powiedzieć to samo, co Maria Zarębińska:
"Widziałam rzeczy tak straszne, taką okropną nędzę ludzką, takie barbarzyństwo, taki zanik wszystkiego, co ludzkie, i takie proste odruchy czystych serc, że śmiało mogę powiedzieć, że widziałam to wszystko, co człowiek może zobaczyć i przeżyć w piekle i niebie."
Gdy gromadziły się pierwsze zapiski z rozmów z byłymi więźniami, powstała nowa wątpliwość, jak z tych poszczególnych historii życia, z których każda stanowiła sumę przeżyć w większości swej nieprzekazywalnych, skonstruować możliwie uogólniony obraz ludzi, którzy "widzieli to wszystko". Należało zrekonstruować ich linię życia przedobozową, ich przeżycia w obozie, ich życie po wyjściu z obozu. Budziły się też wątpliwości, czy stosowana metoda jest dostatecznie obiektywna, czy wytrzymuje kryteria naukowości. Opierała się ona przecież w głównej mierze na umiejętności "wczucia się" w badanego. Wiele przeżyć zatarło się w pamięci badanych, uległo różnym zafałszowaniom. Przy próbach uogólnień zamazywały się indywidualne i niepowtarzalne sylwetki badanych. Z wielu szczegółów trudno było wybrać najbardziej istotne. Nie zawsze wybór oparty na analizie statystycznej był najsłuszniejszy. Tego rodzaju pytań i wątpliwości nasuwało się wiele przy opracowywaniu historii życia pierwszych stu zbadanych byłych więźniów. Później badania rozszerzyły się o kilkudziesięcioosobową grupę tzw. dzieci oświęcimskich, tzn. ludzi, którzy urodzili się w obozie koncentracyjnym lub dostali się tam jako dzieci. Problematyka była tu odmienna niż u więźniów dorosłych, ale pewne cechy w obu grupach były wspólne.
Zetknięcie się z człowiekiem, który przeżył obóz, nasuwa każdemu psychiatrze wiele pytań. Pytania te sięgają nieraz w zasadniczą konstrukcję zawodowej orientacji psychiatry. Konstrukcja ta dotyczy podstawowego pytania, na które każdy psychiatra próbuje dać sobie hipotetyczną odpowiedź, a mianowicie: kim jest człowiek. Otóż wydaje się, że psychiatra, który nie zetknął się z byłymi więźniami obozów, jakoś inaczej formułuje odpowiedź na to pytanie niż ten, który z ludźmi tymi miał okazję się spotkać. Chodzi tu o problem człowieka w sytuacji granicznej, która odsłania go w nowych, niekiedy nieprzewidzianych perspektywach. To właśnie rozszerzenie perspektyw psychiatrycznych było, jak się zdaje, przyczyną wielu trudności, jakie napotykano przy próbach naukowego opracowania doświadczeń zebranych w kon-
80
taktach z byłymi więźniami. Trzeba było nieraz wyjść ze stereotypów myślenia psychiatrycznego. Dość też nieśmiało sformułowano wnioski wypływające z pierwszych obserwacji.
Kontakt z byłymi więźniami nie skończył się po ukończeniu pierwszych badań. Byli więźniowie zgłaszali się i zgłaszają po porady lekarskie. Przeprowadzono wśród nich ankiety. Duża grupa byłych więźniów, których poddano w obozie pseudonaukowym eksperymentom, była szczegółowo badana w Klinice Chorób Zakaźnych AM w Krakowie pod kierunkiem prof. dra Władysława Fejkla i dr Marii Nowak-Gołąbowej. Wśród wszechstronnych badań ważną rolę spełniają badania psychiatryczne i elektroencefalograficzne. W Klinice Psychiatrycznej AM w Krakowie zbadano dotychczas w sumie około pięciuset byłych więźniów.
Dalsze badania i kontakty potwierdziły na ogół to, co już uwidaczniało się w toku analizy historii życia pierwszych stu zbadanych byłych więźniów. Również badania przeprowadzone w innych ośrodkach naukowych zgadzały się z tymi pierwszymi obserwacjami. Jest to dowodem rzetelności metod poznawczych psychiatrii, co do których sami psychiatrzy nie są zawsze pewni.
Po dziesięciu latach badań i obserwacji można więc ze znacznie większą pewnością pokusić się o określenie swoistych cech charakteryzujących ludzi, którzy przeżyli obozy koncentracyjne. Już pierwsi badający, którzy wkrótce po wojnie zajmowali się stanem zdrowia byłych więźniów, zwrócili uwagę na istnienie takich cech, co pozwoliło im na ujęcie ich wspólną nazwą "astenii postępującej" (asthenie progressive), "astenii poobozowej" lub "zespołu obozu koncentracyjnego" (KZ-syndrom). Fakt ten jest o tyle interesujący, że obserwowane u byłych więźniów zmiany chorobowe, będące następstwem pobytu w obozie, były przecie różnorodne zarówno w obrazie somatycznym, jak i psychicznym. Na przykład u jednego z byłych więźniów następstwem obozu może być przedwczesna miażdżyca naczyń wieńcowych, u drugiego - naczyń mózgowych, u trzeciego - gruźlica płuc; następstwem obozu mogą być przewlekłe choroby układu pokarmowego, gościec stawowy, przedwczesna inwolucja, uporczywe zespoły neurasteniczne, lękowo-depresyjne, alkoholizm, padaczka itd.
W jednych wypadkach prześledzenie związku przyczynowego z pobytem w obozie jest sprawą łatwą, w innych wymaga dokładnej analizy. Często następstwa poobozowe ujawniają się dopiero w kilkanaście lat po wyjściu z obozu. Pytaniem jednak podstawowym pozostaje, co wśród tych różnorodnych następstw chorobowych jest takiego, że pozwala ująć je we wspólną nazwę "zespołu obozu koncentracyjnego" lub "choroby poobozowej".
Oczywiście można na to pytanie dać prostą odpowiedź, że wspólna jest etiologia: pobyt w obozie. Nie to wszakże wydaje się istotne. Każdego, kto zetknął się z
81
6 Anus mundt
|"!i ludźmi z obozu, uderza jakieś ich nieokreślone podobieństwo. Są oni różni i
j! cierpią na rozmaite dolegliwości, będące następstwem ich przebywania w obozie,
a jednak mają coś wspólnego. Fakt ten był, jak się zdaje, głównym motywem dla pierwszych badaczy, którzy wprowadzili termin KZ-syndrom czy asthenie progres-sive. Uwydatniał on się też wyraźnie w badaniach prowadzonych przez ośrodek krakowski, a po latach stał się jeszcze wyraźniejszy. Dlatego też słuszne wydają się żądania wszystkich badaczy pracujących nad zagadnieniami somatycznych i psychicznych następstw pobytu w obozie, by do terminologii lekarskiej wprowadzić pojęcie "zespołu obozu koncentracyjnego" jako odrębnej jednostki diagnostycznej
0 określonej etiologii, o charakterystycznym, choć różnorodnym obrazie chorobowym i o swoistej metodzie postępowania leczniczego.
Mimo że w badaniach - prowadzonych zarówno bezpośrednio po wojnie, jak
1 w ciągu kilkunastu późniejszych lat, a nawet blisko w ćwierć wieku po niej -wyczuwa się swoistość ludzi z obozu, to jednak nie jest łatwo ją określić. Definicja "zespołu obozu koncentracyjnego", "choroby poobozowej" czy też inaczej nazwanej, jeśliby się udało wymyślić zręczniejsze określenie, nie może polegać na wyliczeniu objawów mogących być następstwem pobytu w obozie; tego typu inwentarz byłby nieskończenie długi; natomiast powinno się dążyć do poznania tej nieokreślonej swoistości, która jest czynnikiem sprowadzającym różnorodne objawy i różne sylwetki ludzkie do wspólnego mianownika. Ona była impulsem do stworzenia nazwy KZ-syndrom. Mimo upływu ćwierćwiecza jest ona wciąż wyczuwalna, może nawet silniej po upływie lat, niż to było bezpośrednio po wyjściu z obozu.
Rzadko jednak sprawy wyczuwalne są łatwe do zdefiniowania. Dlatego mimo wielu badań wciąż tak trudno jest określić istotę "zespołu obozu koncentracyjnego". Jest w nim coś nieuchwytnego, co łączy wszystkich, którzy przeżyli obóz koncentracyjny. Wydaje się, że nie można dojść do ścisłego ustalenia kryteriów KZ-syn-dromu, jak też cech ludzi z obozu, nie zaczynając od początku, tj. od samego pobytu w obozie. Oczywiście są to sprawy, które przekraczają granicę ludzkiej wyobraźni i może granicę ludzkiej zdolności wczucia się w przeżycia drugiego człowieka. Mimo to jednak bez tego pierwszego i zasadniczego kroku nie można pójść dalej w kierunku określenia "zespołu obozu koncentracyjnego".
Dzięki bogatej literaturze obozowej można sobie wyobrazić, jak wyglądało życie w obozie. Jest to jednak wyobrażenie dalekie i mgliste i badacz czuje się po trosze w roli Gawalewiczowskiej pani Gudrun, która, nasłuchawszy się wiele o przeżyciach obozowych od byłych więźniów, którymi się troskliwie zajmowała, pytała ich, czy mieli w obozie nocne lampki przy łóżkach. Wydaje się, że przepaść oddzielająca ludzi z obozu od tych, którzy w nim nie byli, jest nie do przebycia. Nikt bowiem
82
nie jest w stanie wczuć się w to, co oni przeżyli. Ich przeżycia są poza granicami ludzkiego zrozumienia (Jaspersowskiego verstehende).
Psychiatra nie może wszakże zaniechać prób przekroczenia tych granic, a choć nie zawsze udaje mu się wczuć w przeżycia psychiczne chorego, to jednak musi mieć jakieś przynajmniej ogólne wejrzenie w świat jego doznań. Podchodząc w ten sposób do przeżyć obozowych, warto zwrócić uwagę na trzy momenty, które wydają się istotne dla dalszych losów więźniów. Jest to niezwykła rozpiętość przeżyć obozowych, jedność psychofizyczna i autyzm obozowy.
Wstąpienie w piekło obozu było wstrząsem przekraczającym zwykłe stresy ludzkiego życia. Wszyscy autorzy zajmujący się przeżyciami obozowymi podkreślają ogólne wystąpienie pierwszej reakcji na pobyt w obozie, która u wielu więźniów kończyła się śmiercią. Więzień musiał w ciągu kilku tygodni lub miesięcy jakoś przystosować się do życia w obozie; inaczej zginął. Dwie sprawy były w tej adaptacji ważne. Musiał on znieczulić się na to, co się dzieje wokół niego, zamknąć się w sobie i zobojętnieć, nie przechodząc jednak w stan "muzułmaństwa", tj. całkowitego zobojętnienia. Tę obronną znieczulicę określono tu pojęciem "autyzmu obozowego". Z drugiej strony musiał on znaleźć w piekle obozu swego "anioła", tj. człowieka lub grupę ludzi, którzy zachowywali wobec niego ludzką postawę, pozwalając ocalić resztkę dawnego świata.
Wydaje się, że to odnalezienie drugiego człowieka było równym wstrząsem, jak wejście do obozu. Był to wstrząs o znaczeniu dodatnim: "niebo" w piekle obozu. Nigdy człowiek nie może żyć w jednym kolorycie. Obok czarnego jest zawsze białe. Tu jednak rozpiętość między przeciwstawnymi kolorami życia była już szokująca; nie były to kontrasty zwykłego życia, ale prawdziwe piekło i niebo. Maski spadały, człowiek był nagi. Był to naprawdę swoisty eksperyment psychiatryczny. Odsłaniało się w człowieku to, co normalnie jest ukrywane, jego zbrodni-czość i jego świętość. Psychiatra z racji swego zawodu styka się z tą "podszewką" natury ludzkiej; w obozie była ona na wierzchu. Dlatego też byli więźniowie są na ogół bardzo uczuleni na autentyczność kontaktów z ludźmi; czują się najlepiej wśród swoich, gdyż tylko z nimi mają wspólny język, innym ludziom trochę nie dowierzają. Zmiany osobowości obserwowane u byłych więźniów przypominają więc trochę zmiany występujące po psychozie, zwłaszcza typu schizofrenicznego. I jedni, i drudzy po tym, co przeżyli, nie mogą jakby zejść z powrotem na ziemię. Rozpiętość ich przeżyć była zbyt wielka, by mogli zmieścić się w przeciętnym kolorycie normalnego życia.
W tym anus mundi, jakim był obóz, w gruzy rozpadał się dotychczasowy świat z jego wartościami, ideami, sprawami ważnymi i błahymi. Stawał się on nierealny; wracał w marzeniach sennych; wydawało się, że taki świat może istnieć tylko na
83
innej planecie. Gdy wali się dotychczasowy świat, człowiek czuje się zagubiony, ogarnia go lęk, nie może rzutować się w przyszłość; stąd poczucie beznadziejności. W tej sytuacji uśmiech drugiego człowieka, życzliwe słowo, nieraz drobna pomoc stawały się skrawkiem nieba, otwierały perspektywy na przyszłość, przywracały wiarę w człowieczeństwo własne i innych ludzi. I od tego momentu żaden kontakt z człowiekiem, ani przedobozowy, ani poobozowy, nie dorównywał temu swoistemu olśnieniu, jakim było spotkanie się z człowiekiem w obozowym piekle.
W zwykłych warunkach życia kontakty z ludźmi stają się mniej lub więcej zdawkowe, człowiek bardziej ociera się o ludzi, niż z nimi współżyje, maska form towarzyskich broni przed wejściem w cudzą sferę intymności. Dlatego człowiek mimo dobrych kontaktów z innymi czuje się często samotny. Może to brzmi paradoksalnie, ale w obozie poczucie samotności było mniejsze niż w warunkach życia normalnego. Byli więźniowie czują się na ogół dobrze wśród swoich, tj. wśród towarzyszy niedoli; w tej wspólnocie znika ich poczucie osamotnienia i niezrozumienia przez innych. W obozie bowiem poznali oni smak zetknięcia się z człowiekiem. Zetknięcie to często ratowało im życie, z numeru zmieniało ich z powrotem w ludzi.
Znaczenie kontaktu międzyludzkiego było zupełnie inne w obozie niż w życiu normalnym. Zwykły, ludzki gest, na który w normalnym życiu nie zwraca się uwagi, uważając go za formę grzecznościową, był w obozie olśnieniem, ukazaniem skrawka nieba, ratował nieraz życie, przywracał wiarę w życie.
Podstawowa dla myślenia lekarskiego teza o jedności psychofizycznej człowieka szczególnie wyraźnie potwierdza się na początku i u kresu jego życia, a także w sytuacjach granicznych. U małych dzieci i starców subiektywne wiąże się z obiektywnym, załamanie psychiczne prowadzi do załamania fizycznego, a nawet do śmierci. To samo dzieje się w sytuacjach granicznych. Wówczas człowiek też jest blisko śmierci i gdy subiektywna całka wszystkich funkcji ustroju, jaką jest życie psychiczne, ulegnie załamaniu, załamuje się wszystko. Więzień, który już nie chciał żyć, miał wszystkiego dosyć, najczęściej nie przeżywał następnego dnia lub przechodził w stan "zmuzułmanienia". Z drugiej strony życzliwe słowo kolegi obozowego ratowało nieraz życie. Może nigdzie tak wyraźnie nie ujawniły się znaczenie i istota psychoterapii, jak właśnie w obozie. Jeśli w szpitalu obozowym (już w okresie, gdy był on opanowany przez więźniów politycznych) ludzie z ciężkich chorób somatycznych wracali do zdrowia, to nie dzięki lekom, których prawie nie było, ale dzięki postawie kolegów więźniów, lekarzy, pielęgniarzy i rekonwalescentów. Był to chyba najpiękniejszy rozdział w historii psychoterapii. Była to prawdziwa "społeczność terapeutyczna", o której dziś wiele mówi się w psychiatrii.
Pojęcie jedności psychofizycznej, choć tak oczywiste dla każdego lekarza, jest
84
pozornie nieprzekonujące, gdyż sprzeczne z naturalnym u każdego człowieka rozszczepieniem soma od psyche, czynności fizycznych od psychicznych; jedne są przedmiotem, a drugie podmiotem. Wydaje się, że rozszczepienie to jest w pewnej przynajmniej mierze wyrazem funkcji sterowniczych ustroju. Między sterującym a sterowanym wytwarza się zawsze stosunek podmiotu do przedmiotu. W ustroju ludzkim spośród rozległych i niezwykle skomplikowanych czynności sterowniczych tylko drobna część dociera do świadomości, inne są zautomatyzowane od początku (np. czynności wegetatywne) lub ulegają automatyzacji dzięki stałemu powtarzaniu (np. czynność chodzenia). Dziecko, ucząc się chodzić, ma świadomość każdego ruchu związanego z tą funkcją; rozgrywa się wówczas ostra walka między podmiotem, chcącym opanować nową czynność, tj. chodzenie, a przedmiotem, tj. wszystkim, co nowemu celowi się przeciwstawia. W miarę opanowywania nowej funkcji walka słabnie; przenosi się ona do nowych zadań (np. funkcja pisania). Opanowana funkcja staje się posłusznym "przedmiotem", "funkcją fizyczną", "ciałem"; wystarczy akt woli ("idę") i ciało ulegle go spełnia. Dla tancerza, alpinisty itp. walka nadal trwa; każdy ruch jest w polu świadomości. Nie jest on wyłącznie funkcją fizyczną, ale także psychiczną; ich "ciała" są w jakimś sensie "uduchowione", tzn. świadomie przeżywane. Rozdział między podmiotem a przedmiotem jest więc związany z ustawiczną walką o realizację nowych celów, z przemianą potencjalnych struktur czynnościowych w struktury zrealizowane.
W obozie czynności dawno zautomatyzowane z powrotem stawały się polem walki. Każdy krok, postawa ciała, ruch ręki stawały się ważne, mogły niejednokrotnie decydować o życiu. Jedzenie, załatwianie potrzeb fizjologicznych zajmowały główną pozycję w świadomości więźnia. Mówiąc językiem psychoanalitycznym, była to regresja do pierwszych lat życia, gdy dziecko uczy się tych czynności i w związku z tym są one ośrodkiem jego przeżyć. Dlatego może więź emocjonalna między więźniami miała w sobie coś ze stosunku macierzyńskiego; życzliwy gest miał moc gestu matki. Dlatego tak ważna dla przeżycia była wola przetrwania. Każdy ruch był bowiem ważny, liczył się, trzeba było wciąż walczyć z sobą. Po oczach można było poznać, że ktoś już nie miał sił walczyć dalej.
"Te oczy, zwiastuny [śmierci] w obozie - pisze prof. Stanisław Pigoń - to już jest osobna kwestia. Napatrzyłem się im ponad miarę. Wymowę ich poznaliśmy doświadczalnie. Jak gospodarz po wyglądzie zachodzącego za chmurę słońca rozeznaje się w niepogodzie jutrzejszej, tak my z jakości czyjegoś spojrzenia poznawaliśmy odległość cicho zbliżającej się śmierci. Trzy dni naprzód można już było oznaczyć koniec człowieka."
W obozie znikało rozszczepienie między soma a psyche. Rozluźnienie wewnętrz-
85
nego napięcia z chęcią przetrwania oznaczało z reguły kres życia. "Muzułmaństwo" było typowym przykładem rezygnacji z walki.
Lekarz mający ocenić odległe skutki przebywania w obozie niejednokrotnie jest w kłopocie, gdyż trudno mu ustalić związki przyczynowe, Rzecz w tym, czy przedwczesne starzenie się, czy gruźlica, czy choroba układu sercowo-naczyniowe-go, czy nerwica, alkoholizm, padaczka itd. są rzeczywiście następstwem cierpień obozowych. Często oznaki choroby pojawiają się po wielu latach. Czy brak ciągłości czasowej pozwala na przyjęcie związku przyczynowego? Jakie czynniki etiologiczne odgrywały rolę w powstawaniu chorób poobozowych, głód, urazy mechaniczne, choroby zakaźne, urazy psychiczne itd.? Tego mniej więcej typu pytania trapią lekarzy orzekających w sprawach byłych więźniów. Wydaje się, że przyjęcie jedności psychofizycznej ustroju, która dramatycznie ujawniła się w obozie, ułatwia odpowiedź na wymienione pytania. Niezwykła mobilizacja całego ustroju, jakiej wymagały warunki życia obozowego, a która w świadomości wyrażała się dążeniem do przetrwania mimo wszystko, była, jak się wydaje, głównym czynnikiem etiologicznym. Człowiek normalnie nie wytrzymuje takiego napięcia na dłuższą metę. Opisywane są wypadki śmierci wskutek zbyt gwałtownej mobilizacji układu endo-krynno-wegetatywnego (obserwacje Cannona, na których Selye oparł swą koncepcję stresu). Oczywiście nie bez znaczenia były inne czynniki etiologiczne, przede wszystkim głód, ale prawie każdy z nich sprowadzał się ostatecznie do krańcowej mobilizacji ustroju. Dla jednego głód był czymś nie do zniesienia i prowadził w końcu do "muzułmaństwa"; dla drugiego był wprawdzie torturą koncentrującą wszystkie myśli, ale torturą, której więzień potrafił się przeciwstawić. W końcu więc wszystko sprowadzało się do walki z inercją własnego ciała.
W rozważaniu powiązań przyczynowych nie wydaje się słuszne ostre oddzielanie czynników psychicznych od fizycznych. Jedne z drugimi tak się silnie wiązały, że oddzielanie ich jest czymś sztucznym. Głód, choroby zakaźne (zwłaszcza dury: wysypkowy i brzuszny), urazy głowy itp. mogły prowadzić do trwałego uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego. Uszkodzenie to mogło manifestować się przez wiele lat jedynie przewlekłym zespołem nerwicowym. Dopiero po latach mogą wystąpić objawy zespołu psychoorganicznego, co oczywiście zwraca uwagą lekarza na właściwą etiologię, która przedtem łatwo była przeoczana. Z drugiej strony długotrwałe napięcie psychiczne, jakie towarzyszyło życiu w obozie, mogło wyzwolić przedwczesny proces miażdżycowy lub zmniejszyć ogólną odporność ustroju. W tym wypadku zespół objawów wyraźnie somatycznych był następstwem urazów psychicznych. Rozważania tego typu mają wartość tylko teoretyczną; w praktyce nie da się oddzielić poszczególnych czynników od siebie. Zagadnienie związków przyczynowych można więc rozpatrywać tylko całościowo.
86
Wspomniana maksymalna mobilizacja ustroju, która była warunkiem przeżycia obozu, z punktu widzenia lekarskiego nie mogła pozostać bez następstw. Jak zatem wytłumaczyć fakt, że istniała przecież grupa byłych więźniów, którzy przez wiele lat po obozie nie wymagali pomocy lekarskiej? Dopiero po upływie długiego czasu część z nich zaczęła wykazywać zaburzenia natury somatycznej czy psychicznej, które można było uważać za późne następstwa obozu. Przede wszystkim obserwowało się u nich przedwczesny proces inwolucji. Są jednak i tacy, którzy do tej pory cieszą, się najlepszym zdrowiem i dobrym samopoczuciem, a swoją żywotnością i młodością górują nieraz nad ludźmi, którzy tortur obozu nie przeszli. Ludzie ci, wprawdzie nieliczni, z punktu widzenia lekarskiego stanowią zagadkę. Możliwe, że przy dokładniejszych możliwościach badawczych dałoby się u nich odkryć zmiany patologiczne, będące następstwem pobytu w obozie. Z teoretycznego punktu widzenia następstwa takie powinny istnieć. Długotrwały i silny stres, jakim był obóz koncentracyjny, nie może pozostać bez trwałych śladów w ustroju. Ślady te mogą przez wiele lat utrzymywać się w stanie utajenia i nagle ujawniają się pod wpływem błahych nieraz czynników natury fizycznej lub psychicznej.
Ślady te ujawniają się podczas dokładnego badania psychiatrycznego w postaci mniej lub bardziej dyskretnych poobozowych zmian osobowości, trudności adaptowania się do normalnego życia, zmian zasadniczych postaw życiowych i hierarchii wartości, uznawania obozu jako ostatecznego układu odniesienia, w postaci snów obozowych, obozowej hipermnezji itp. Oczywiście są to fakty z zakresu psychiki, ale przyjmując jednak koncepcję jedności psychofizycznej, która szczególnie dramatycznie manifestowała się w obozie, należy rozpatrywać je na równi z faktami fizycznymi.
Dla zrozumienia, dlaczego po przeżyciach obozu można było zachować pełne zdrowie, należy znów cofnąć się do okresu samego obozu i odpowiedzieć na pytanie, jak w ogóle można przeżyć obóz. Niewątpliwie trzeba było się znieczulić na wiele doznań, które w normalnym życiu byłyby nie do zniesienia, należało zamknąć się w sobie, znaleźć w samym sobie jakiś silny punkt oparcia, wiarę w przeżycie, przekonanie, że zło, nawet największe, musi się skończyć, myśl o rodzinie, wiarę religijną, myśl o karze dla prześladowców itp.
Pięknie o tym pisze w cytowanych już Wspominkach z obozu w Sachsenhausen prof. Stanisław Pigoń:
"Dawne fortece były dwukondygnacyjne. Ponad �niższym wznosił się zawsze na litej skale �wysoki zamek. Choć pierwszy padł, w drugim można się było jeszcze długo trzymać. Dobrze radził stary zbójnik Rafałowi Olbromskiemu w więzieniu orawskim: �Trzim się. I nam wypadło wobec złowrogiej przemocy znaleźć w sobie taki wyższy zamek, ostoję, z niewzruszonych najbardziej niewzru-
87
szoną, czepiać się jej pazurami i za nic ani na chwilą nie popuścić. Nie dać przystępu zwątpieniu, prostracji, zaszyć się w swym najciaśniejszym ostępie i trwać, jak kamień w gruncie. Niechże mnie wysadzą. W tym był właściwy ratunek. Słowa to nieczcze. Sam dopadłem w sobie do takiego punktu oparcia i chyba temu zawdzięczam, żem wybrnął. Jaki on był, to nie należy tu do rzeczy, ale był i był ochroną przeciw nawale atakującej nienawiści. Taka zaś zbrojność nie zależała od wieku ani tylko od zasobu sił żywotnych."
Dla psychiatry zjawisko to ma coś ze schizofrenicznego autyzmu; świat otaczający staje się nie do zniesienia, człowiek zamyka się w sobie, odcina się od wymiany ze środowiskiem, żyje we własnym świecie, który nabiera nagle lub stopniowo waloru realności. Dlatego jest trafne określenie "autyzm obozowy", Oczywiście nie był on absolutny. Kontakt z przyjaciółmi i kolegami, ten promień światła w piekle obozu, odgrywał zasadniczą rolę w przetrwaniu. Był on zjawiskiem ogólnym i bez niego nie można było "zaadaptować" się do życia w obozie. Ale jak w schizofrenii odróżnia się autyzm pełny od pustego, tak i w obozie obok tych, którzy znaleźli swój "wyższy zamek", byli i tacy, co go znaleźć nie mogli. Tak o nich pisze prof. Pigoń:
"Jeżeli mówię o taktyce ratowania się więźniów przed zasypującą ich lawiną zła i zagłady, wspomnę o sposobie, którego nie odważyłem się osądzić: trudniejszy on, czy łatwiejszy od wyżej podanego, wyższy czy niższy? Bądź co bądź rzadko można było spotkać takiego, co się odważył go spróbować. Był to szczególny rodzaj ataraksji związany z jakimś trudnym do pojęcia wewnętrznym zdrewnieniem. Osobnik, który się zdobył na taką postawę, określany był półwzgardliwym, półli-tościwym mianem �muzułman. Specyficzny to wytwór warunków obozowych. Na samym dnie poniewierki, przy całkowitym zobojętnieniu na grozę śmierci, potrafił on przezwyciężyć i zdławić cierpienie, nie cofnąć się przed przeraziiwością bólu. Był taki jeden w naszym baraku, patrzyłem nań ze wstrząsającym przerażeniem. Zbiedzony, ledwie się trzymający na nogach, szedł bez wahania z upartym wezwaniem: �No, to mię wykończ! I bywało, o dziwo, tak, że szatan okrucieństwa odwracał odeń znużony w rozjuszeniu wzrok i pokonany umykał. Sam widziałem."
Zaskakującym faktem jest, że byłym więźniom trudniej było zaadaptować się do życia poobozowego niż do obozu. Wiele obiektywnych faktów na to się złożyło. Wiele było nie spełnionych oczekiwań i zawiedzionych nadziei. Przez wiele lat nie doceniano cierpień i bohaterstwa tych ludzi. Sprawy codziennego życia na wolności wydawały im się błahe w porównaniu z tym, co przeszli w obozie. Formy ludzkiego współżycia raziły ich obłudą i małostkowością. Podobnie jak chory po ostrej psychozie schizofrenicznej z trudem wraca na ziemię do zwykłego życia, wszystko wydaje mu się szare i banalne w porównaniu z tym, co przeżył w okresie psychozy,
88
tak i ludzie "stamtąd" przez wiele miesięcy, a nawet lat, nie mogli się z powrotem przyzwyczaić do normalnego życia.
Istnieją pewne granice przeżyć ludzkich i bezkarnie nie można ich przekraczać; jeśli się to stanie, gdy wyjdzie się "poza", wówczas już nie ma powrotu do dawnego. Zmienia się coś w zasadniczej strukturze; człowiek już nie jest ten sam, co kiedyś. Tę inność określa się jako "zmianę osobowości", a w wypadku schizofrenii używa się często technicznego i niezbyt dla człowieka stosownego określenia "defekt".
Obserwowane u byłych więźniów zmiany osobowości dotyczą głównie trzech wymiarów: 1 - ogólnej dynamiki życiowej, odczuwanej subiektywnie jako nastrój; 2 - stosunku do ludzi i 3 - zdolności hamowania. Najczęściej spotyka się obniżenie nastroju, nieufny stosunek do ludzi, obniżenie zdolności hamowania (zwiększona pobudliwość i drażliwość). Zdarzają się jednak zmiany w kierunku przeciwnym: zwiększonej dynamiki życiowej, zwiększonej ufności w stosunku do ludzi, graniczącej z naiwnością, zwiększenia hamowania w postaci "kamiennego spokoju".
Ci, którzy mają krewnych i przyjaciół wśród byłych więźniów, odczuwają czasem niemile fakt, że nie znajdują z nimi jakby wspólnego języka; znacznie lepiej czują się oni wśród swych kolegów obozowych niż w kręgu rodziny lub przedobo-zowych przyjaciół. Wśród "swoich", tj. kolegów z obozu, nagle ożywiają się, stają się bezpośredni, znikają wszelkie społeczne hierarchie i formy z nimi związane, pojawia się swoisty, obozowy humor. Nie wszyscy byli więźniowie utrzymują kontakt z dawnymi towarzyszami; są tacy, którzy tych kontaktów unikają, jak też wszelkich wspominków na ten temat. Są to przeważnie ci, którzy jeszcze obozu nie potrafili "przetrawić"; przeżycia obozowe są dla nich wciąż zbyt bolesne, by potrafili do nich wracać.
U każdego człowieka istnieją "wysepki" wspomnień, do których chętnie sam wraca lub które nawet wbrew jego woli wynurzają się z zapomnienia. Są to różne wysepki, większe i mniejsze, piękne i brzydkie. Pojawiają się zależnie od nastroju i aktualnej sytuacji, a czasem nie wiadomo dlaczego. Dla byłych więźniów przeżycia obozowe stały się nie wysepką, ale potężną wyspą, która swym ogromem przesłoniła wszystkie inne. Wyspa ta stała się głównym układem odniesienia w poobozowym życiu byłych więźniów. Zmieniła ona ich stosunek do życia, skalę wartości, stosunek do ludzi i wpływa na wyznaczanie celów życiowych, a z dręczącą regularnością wraca w marzeniach sennych. Nie można już od niej odpłynąć.
Na drugim ogólnopolskim zjeździe lekarzy ZBoWiD-u 28-29 maja 1968 roku "wysunięto postulat, aby ze względu na swoistość i osobliwość chorobowego zespołu tzw. poobozowego (KZ-syndmm), który został bezspornie uznany w świecie naukowym, włączyć ten zespół do międzynarodowej klasyfikacji chorób i opatrzyć
89
odpowiednim numerem statystycznym, co między innymi miałoby istotne znaczenie w orzecznictwie lekarskim. Ponieważ nazewnictwo tego zespołu nie jest jednolite, należy powierzyć ustalenie i ujednolicenie odpowiedniej terminologii fachowcom, tj. lekarzom ZBoWiD-u i językoznawcom jako konsultantom."
Analizując poobozowe następstwa chorobowe, należy cofnąć się do samego pobytu w obozie. Trzy czynniki, jak starano się w tym artykule wykazać, odgrywają tutaj ważną rolę: rozpiętość przeżyć ("piekło" i "niebo" obozu), jedność psychofizyczna, która in exłremis życia obozowego dramatycznie się manifestowała, i swoisty autyzm, polegający na znalezieniu w samym sobie punktu oparcia, umożliwiającego przetrwanie obozu. Swoistość hitlerowskich obozów koncentracyjnych wpływa też na specyfikę chorobowych zmian poobozowych. Mimo wielu cech wspólnych nie są one identyczne ze zmianami spotykanymi w następstwie pobytu w obozach jenieckich (tzw. choroba drutów kolczastych) lub w innego typu obozach koncentracyjnych, toteż przynajmniej tymczasem termin KZ-syndrom wydaje się najwłaściwszy dla ich określenia.
Dulce et decorum...
Temat bohaterstwa jest, jak wiadomo, często poruszany, począwszy od szkolnych lekcji języka polskiego, historii i wychowania obywatelskiego, poprzez liczne publikacje, a skończywszy na najpoważniejszych posiedzeniach naukowych. Na przykład w Wojskowym Instytucie Historycznym, analizując wspomnienia Filipa Pawła Segura, "na których przykładzie dokonano oceny pamiętników (wspomnień, relacji) jako źródła historycznego, podkreślono m.in. aktualne do dziś refleksje autora o namiętnościach ludzkich, wyzwalanych przeżyciami wojennymi, a także zdolnościami szlachetnych jednostek do najwyższych poświęceń i czynów bohaterskich".
W miarę zwiększania się zasobu piśmiennictwa dotyczącego lekarsko-psycho-logiczno-socjologicznych zagadnień minionej wojny pojawiają się na tle relacji i wspomnień, a także opracowań naukowych, dość często ujęcia refleksyjne, trafne i odkrywcze, nieraz też dyskusyjne; wiele takich spostrzeżeń z pewnością będzie wymagało sprawdzenia w miarę upływu czasu, w konfrontacji z szerszym kontekstem tego rodzaju prac, które pojawią się również w przyszłości.
Nie można jednak już obecnie zaniechać obowiązku odnotowywania nowych myśli, do których warto dorzucać własne uwagi i komentarze. Takie ogólniejsze interpretacje, które nurtują wiele osób zajmujących się wspomnianą problematyką, często obejmują większy obszar czasu i wywołują wspomnienia sięgające lat dawnych, jeszcze sprzed wybuchu drugiej wojny światowej. Nic w tym dziwnego, gdyż okres nocy okupacyjnej jest tylko wycinkiem życia ludzi, których bezpośrednie doświadczenie wciągnęło w wir dramatycznych okupacyjnych wydarzeń, a po latach skłania do wspomnieniowych refleksji, zrodzonych już w innej, współczesnej epoce.
Tematem zadań maturalnych z języka polskiego przed ostatnią wojną dość często była horacjuszowska maksyma: Dulce et decorum est pro patria mori. Śmierć za ojczyznę była otoczona nimbem romantycznego heroizmu. I z tym nastawieniem szło na wojnę wielu młodych ludzi. Śmierdzą ojczyznę uważano za
91
najwyższy sprawdzian własnej wartości. To patriotyczne wychowanie owocowało w postaci bohaterskich czynów i pięknej postawy młodych żołnierzy i oficerów na froncie i w podziemiu, przyczyniając się do wystawienia narodowi polskiemu "przepustki do historii", jak to określił Zbigniew Załuski. Niektórych z tych ludzi spotkał los straszliwy, znaleźli się bowiem w więzieniach gestapo i w kacetach hitlerowskich, a nie z szablą pod wymarzoną Somosierrą.
Warto wspomnieć, że nie tylko skrajna potworność hitlerowskich obozów koncentracyjnych, lecz także historia wojen wskazuje na istotne elementy, które demaskują całą grozę zagadnienia. Oceniając wspomnianą już książkę F.P. Segura, recenzent pisze:
"Napoleon robił wszystko zgodnie, z prawem oraz w imię cudzego dobra i wolności i nikt inaczej nigdy nie postępował, dopiero krwiożercze obłąkanie faszystowskich dyktatorów wieku dwudziestego zwolniło ich od konwencji i już bez ogródek, z dziecięcą szczerością zapowiadali na przykład, że wyrżną Polaków, bo uważają ich za hordę brudnych troglodytów i jest to powód wystarczający."
W swym eseju dotyczącym "pozornego zezwierzęcenia" żołnierzy na froncie, ulegających "haszyszowi bitwy", Melchior Wańkowicz dochodzi do konkluzji, że piśmiennictwo poświęcone wojnie "jest literaturą zakompleksioną. Taką zakompleksioną literaturę dały nam przeżycia kacetowców po drugiej wojnie. Remarque był ponownie odbiciem tych kompleksów drugiej wojny, pisząc ścinające krew w żyłach studium o okrucieństwie." Ale też Wańkowicz stwierdza, że "człowieka w człowieku nie zabije nawet nieludzka indoktrynacja. [...] Elementy ludzkiego wzruszenia? One są tłumione tam, gdzie się żąda, aby żołnierz zabijał. Ale, jakby drogą rekompensaty, regenerują się ze wzmocnioną siłą tam, gdzie żołnierz psychicznie może sobie na to pozwolić."
Wyodrębniające się jako jeden ze szczególnych motywów w zagadnieniu bohaterstwa hasło "Miło i zaszczytnie jest umrzeć za ojczyznę" natrafiło w Polsce w drugiej połowie wieku XVIII na podatny grunt w związku z szerzącym się poczuciem polskiej przynależności narodowej, na tle tendencji patriotycznych, nasilających się zwłaszcza pod koniec epoki stanisławowskiej. Z pewnością jednak już w pierwszych trzech dziesiątkach lat XIX stulecia niektórzy zaczęli odczuwać tak pojmowany patriotyzm jako nie dostosowany do sytuacji pod zaborami. Sprawa nie jest więc całkiem nowa i ma swą historyczną analogię.
Charakterystycznym dowodem jest słynny wiersz Mickiewicza z lipca 1830 r. pt. Do matki Polki. Uświadamiając sobie, że konspiratorom przyjdzie walczyć w trudniejszych, odmiennych warunkach, wielki poeta pisał proroczo:
;:L Syn twój wyzwany do boju bez chwały I do męczeństwa... bez zmartwychpowstania.
Każże mu wcześnie w jaskinią samotną Iść na dumanie, zalegać rohoże, Oddychać parą zgniłą i wilgotną I z jadowitym gadem dzielić łoże.
Tam się nauczy pod ziemię kryć z gniewem [...] Postać mieć skromną [...]
Mickiewicz zdawał sobie sprawę z faktu, w jakiej sytuacji może się znaleźć nowoczesny bojownik o wolność swego uciśnionego narodu; poeta radzi matce Polce, aby oswoiła przyszłego działacza niepodległościowego z najgorszymi, często poniżającymi niebezpieczeństwami:
Wcześnie mu ręce okręcaj łańcuchem, Do taczkowego każ zaprzęgać woza, By przed katowskim nie zbladnął obuchem Ani się spłonił na widok powroza;
Bo on nie pójdzie, jak dawni rycerze, Utkwić zwycięski krzyż w Jeruzalemie, Albo jak świata nowego żołnierze Na wolność orać... krwią polewać ziemię.
Wyzwanie przyszłe mu szpieg nieznajomy,
Walkę, z nim stoczy sąd krzywoprzysiężny,
A placem boju będzie dół kryjomy,
A wyrok o nim wyda wróg potężny. :
Zwyciężonemu za pomnik grobowy ' Zostaną suche drewna szubienicy -Za całą sławę krótki płacz kobiecy I długie nocne rodaków rozmowy.
W ciągu 130 lat interpretowano mylnie ten utwór jako świadectwo utraty wiary w celowość ofiar. Natomiast w rzeczywistości wiersz Do matki Polki jest wyrazem zrozumienia przez Mickiewicza konieczności zmiany form walki, na co zwrócił uwagę dopiero w roku 1961 Wacław Kubacki w osobnym studium.
Z punktu widzenia literatury obozowej, a wśród niej setek relacji opublikowanych w "Przeglądzie Lekarskim - Oświęcim" i inspirujących różne ogólniejsze spostrzeżenia, uderzają w cytowanym utworze - niemal linijka po linijce - szcze-gółowe analogie sytuacji i rekwizytów. Tak na przykład więźniowie obozu oświęcimskiego byli zaprzęgani do rollwagi, starali się przetrwać godnie strach i tortury,
93
gestapo wyciągało ich z domów, parodia sądów {Sondergericht) poprzedzała ferowane przez hitlerowców wyroki śmierci i egzekucje, zwłoki otiar zalegały w masowych grobach, w nieznanych dołach. Podobną niezwykłą antycypację ukazało zestawienie wersetów Piekła Dantego z fragmentami wspomnień byłych więźniów.
Oczywiście przed drugą wojną światową tego rodzaju spostrzeżenia nie mogły przyjść na myśl pokoleniu piszącemu wtedy wypracowania na temat Dulce et decorum...; dominował, jak wspomniano, wzór bohatera romantycznego. Wyobraźmy sobie, że młody człowiek, wychowany w atmosferze i w szkołach międzywojnia, żywiący admirację dla śmierci bohaterskiej, z bronią w ręku, trafił do hitlerowskiego obozu koncentracyjnego, gdzie pozbawienie życia zostało odarte z nimbu heroizmu, a śmierć przerażała swą masowością, przypadkowością i ohydą. Śmierć w lagrze - to stosy trupów, to ludzie ginący w brudzie, poniżeniu, w skrajnym wyniszczeniu, wśród bicia, przekleństw i ekskrementów. Człowiek w obozie do ostatka wytężał swe siły, by takiej śmierci uniknąć, by przetrwać za wszelką cenę, a życie przedłużyć choćby o kolejną godzinę, jak np. w kompaniach karnych, lub o kolejny dzień. Dążenie to było warunkiem przeżycia obozu; jeśli więzień zamarzył o śmierci, zwykle szybko spełniała się jego tragiczna, desperacka myśl o uwolnieniu się od niewysłowionych cierpień.
Analizując zagadnienie z tekarsko-psychologicznego punktu widzenia, należy podkreślić, że widok zwłok u człowieka, a także prawdopodobnie u wielu zwierząt, przynajmniej wyższych,-wywołuje wstręt. Jest to widok przeciwstawny życiu; z reguły budzi on odrazę, lęk i chęć ucieczki od niego. Od najwcześniejszych okresów swego rozwoju kulturalnego człowiek przeciwstawiał się odruchowi wstrętu, stwarzając różnego rodzaju rytuały związane ze śmiercią i pocieszając się wiarą, iż z chwilą śmierci nie wszystko się kończy. Na zasadzie dziwnego paradoksu to, co ocalało z dawnych kultur i to, co dotychczas świadczy nieraz o ich wielkości, wiąże się właśnie przede wszystkim z kultem umarłych, który w pewnych kulturach dochodził do monstrualnych rozmiarów (np. w kulturze staroegipskiej).
Nasuwa się pytanie, w jakim stopniu rozwój kultury szedł przeciw zdrowemu rozsądkowi. To bowiem, co z różnych kultur przetrwało i co pozostawiło po sobie wyraźny ślad w rozwoju kultury ogólnoludzkiej, wykraczało zazwyczaj poza krąg zdrowego rozsądku codziennego życia, nie było bezpośrednio użyteczne, często było rojeniem, oderwaniem się od realności i konkretności życia, abstrakcją (ab-straho = "odrywam" w sensie przeciwstawnym do concresco = "rozwijam się razem z czymś").
Adaptacja do życia w obozie koncentracyjnym wymagała między innymi przyzwyczajenia się do widoku ohydy śmierci, tj. przezwyciężenia naturalnego odruchu odrazy, przy jednoczesnym zapomnieniu o wszystkich rytuałach związanych ze
94
śmiercią, a obowiązujących w świecie kulturalnym. Ludzie uwolnieni z obozu nierzadko w szokujący sposób reagowali na ceremonie związane ze śmiercią; widok pogrzebu poszczególnego nieboszczyka i smutnych min uczestników ostatniej drogi człowieka nieraz wywoływał u byłych więźniów nie dający się powstrzymać wybuch śmiechu. Również śmierć na polu walki, jak świadczą rozmowy z wieloma więźniami, straciła dla większości z nich swój kuszący nimb.
Wydaje się, że masowość i technizacja wojennego mordu, które swe apogeum osiągnęły w Oświęcimiu i Hiroszimie, wpłynęły w sposób istotny na modyfikację nastawienia współczesnego człowieka do zagadnienia bohaterskiej śmierci i w ogóle bohaterstwa.
Zagadnienie bohaterstwa jest wątkiem powszechnym w piśmiennictwie powojennym, zwłaszcza w literaturze pięknej. Zasługuje ono na osobne, wyczerpujące, naukowe studium. Sprawa jest dość zawikłana, bo choć pozornie dotyczy głównie postaw człowieka, poglądu na świat i postępowania całych pokoleń ("Kolumbowie" itp.), stopnia dojrzałości politycznej, starych rozliczeń, wychowywania młodzieży itd., to w interpretacjach odczuwa się brak ścisłego rozpoznania i odgraniczenia zasadniczych pojęć. Zdarza się, że niesłusznie obciąża się bohaterstwo, tj. czyny lub postawy właściwe bohaterowi, tymi krytycznymi zarzutami, które powinno skupiać na sobie ironiczne pojęcie bohaterszczyzny, czyli stereotypowo i szablonowo rozumiane bohaterstwo. Stąd mogą wynikać szkodliwe nieporozumienia.
Postaw patriotycznych i gotowości do bohaterstwa nie może podważać fakt, że zbladł romantyzm wojny, a jaskrawo ujawniły się jej masowe okrucieństwa i jej bezsens. Nie wiadomo oczywiście, czy doświadczenia obozów masowej zagłady oraz bomby atomowej powstrzymają ludzkość w przyszłości przed wojnami totalnymi, można tylko żywić nadzieję powszechnego, trwałego pokoju i nie szczędzić wysiłków w celu jego utrzymania. Wydaje się jednak, że psychiczna gotowość do masowego mordowania się znacznie w świecie osłabła. Ale nie można zapominać, że agresję w Kongu czy na Wietnam wspomagały grupy płatnych najemników, wśród których nie brakowało byłych esesmanów, szukających możliwości wyżycia się w okrucieństwie, jak np. osławiony "Kongo"Muller.
Dążenie do sprawdzenia siebie w szlachetnym sensie na polu walki przestało być ogólnie nęcące; zresztą współczesne metody prowadzenia działań militarnych wskutek swego unaukowienia i technizacji dają coraz mniej szans jednostce w tym kierunku. Historia, która do niedawna dotyczyła przede wszystkim walk politycznych i wojen, coraz bardziej zwraca się ku zagadnieniom ekonomicznym i kulturalnym. Szuka się nowego ideału bohatera; ten, który dzielnie zabijał innych i sam swe życie na śmierć wystawiał, nie pasuje do nowoczesnych metod wojny. Przy tym sama wojna przestała być czymś atrakcyjnym. Za bohaterstwo zaczyna
95
się uważać odwagą przekonań, szukanie nowych sposobów widzenia rzeczywistości, poświęcenie życia dla nauki czy sztuki itp. Nie wiadomo jeszcze, jaki ma być bohater naszej epoki, ale wiadomo, że ideał bohatera wojennego nie jest już pierwszoplanowy.
Problem bohatera nie stał się jednak dla człowieka obojętny. Tendencje heroiczne istnieją u każdego człowieka, zwłaszcza w młodzieńczym okresie życia, a właściwe ukształtowanie ideału bohatera odgrywa ważną rolę w rozwoju osobowości.
Współczesny człowiek, oceniając zagadnienie wojen i bohaterstwa, nie może w swoim rozumowaniu pominąć przerażającej sytuacji więźniów w hitlerowskich obozach koncentracyjnych. W skrajny sposób odsłoniły one bowiem grozę wojny zaborczej i totalnej, a także wystawiły na ciężką próbę postawy ludzi wobec problemu bohaterstwa.
Życie w tych obozach odsłaniało prawdę o człowieku. "Król był nagi." I to szukanie prawdy pod pokrywką gładkich form towarzyskich i różnego rodzaju masek, które człowiek musi w życiu codziennym przywdziać, można obserwować u wielu byłych więźniów. Co więcej, można zaryzykować twierdzenie, że ta postawa rozszerzyła się na współczesne młode pokolenie. Wiele konfliktów ze starym pokoleniem powstaje właśnie na tym tle. Młodzi zarzucają starym zakłamanie. Wprawdzie tego typu konflikt zawsze istniał u młodych ludzi, gdyż młodzi są jeszcze nie przyzwyczajeni do przejawów obłudy życia społecznego, niemniej jednak dawniej nie występował on tak jaskrawo, jak obecnie. Dla młodych bohater musi więc być przede wszystkim prawdziwy, "autentyczny", jak to zwykło się dziś mówić.
Stosunkowo długi okres względnej stabilizacji, jaki panował w Europie do pierwszej wojny światowej ("wiek złoty" cesarza Franciszka Józefa I i królowej Wiktorii), prawdopodobnie wpłynął na utrwalenie się określonych form życia społecznego, a tym samym - na wzrost zakłamania. Nigdy sentymentalizm nie był tak popularny, jak wówczas, a pod jego ckliwą powierzchownością niejednokrotnie taiła się brutalność i bezwzględność.
Pierwsza wojna światowa odsłoniła brutalne oblicze życia i powłoka sentymentalizmu w latach międzywojennych była już mocno zarysowana. Druga wojna światowa dokończyła dzieła destrukcji obłudy życia społecznego. Brutalizm, który w monstrualnej formie ujawnił się w czasie wojny, nie mógł wraz z jej zakończeniem automatycznie zniknąć z powierzchni życia powojennego. Razi on wielu ludzi, ale często pod nim ukrywają się formy przeżywania delikatniejsze, uczucia prawdziwsze i szlachetniejsze.
Oczywiście trudno opierać się tu na uogólnieniach, ale wydaje sią, że sytuacja uległa odwróceniu. Dawniej pod sentymentalizmem kryła się nieraz brutalność,
96
dziś pod brutalnością kryje się nieraz subtelność uczuć. Jakkolwiek by było, sentymentalizm stał się niepopularny, co należy zaliczyć na korzyść dzisiejszych czasów, gdyż jest to forma uczuciowa najbardziej zakłamana.
Jeśli człowiek epoki ustabilizowanej zadowalał się porządkiem uczuciowym dostosowanym do wymagań społecznych, to człowiek współczesny szuka głębszej prawdy o sobie samym; nieraz nie wstydzi się tego, co dawniej było skrzętnie ukrywane, a nawet nie w pełni uświadomione; jego świadomość prawdy o sobie jest, jak się wydaje, większa niż w minionej epoce.
Takie rozszerzenie świadomości o sobie samym wywołuje poczucie chaosu; człowiek nie jest w stanie zapanować nad tym, co się z jego wnętrza wydobywa. Gdy pole świadomości jest węższe, łatwiej jest wówczas stworzyć we własnym życiu uczuciowym pozorny porządek, który jednak jest sztuczny, fałszywy i łatwo ulega rozbiciu w sytuacjach granicznych (np. pod wpływem wojny czy grozy obozów koncentracyjnych). Obozy zagłady odsłoniły prawdę o człowieku, której dotychczas ludzkość nie może strawić. Zmusza to jednak ludzi do zastanowienia się nad pytaniem: jaki ja jestem naprawdę?
Decorum zostało podważone. Ale czy można odpowiedzieć na pytanie o prawdziwe oblicze człowieka i czy to decorum nie stanowi nieraz form jego istnienia najbardziej delikatnych i szlachetnych? W obozie hitlerowskim formy te bezwzględnie zdzierano, człowiek był zredukowany do "numeru", o jego wartości decydowała użyteczność. Nawet po śmierci więźnia obowiązywała zasada użyteczności surowca: magazynowano jego włosy, złote zęby itp. Wartościowanie człowieka według jego użyteczności jest jedną z ujemnych cech cywilizacji technicznej. Cecha ta wywodzi się z technicznego spojrzenia na człowieka, człowiek obcuje ze światem stworzonym przez samego siebie, tj. światem technicznym, mimo woli przyjmuje takie spojrzenie na innych ludzi, jak na przedmioty techniczne; ich miarą wartości jest użyteczność. To, co nieużyteczne, może być wyrzucone. Żadne decorum tu nie pomoże, Użyteczność nie może więc być naczelnym i wyłącznym kryterium.
Warunkiem przeżycia obozu było przeciwstawienie się koncepcji "numeru". Człowiek musiał znaleźć w sobie pewne wartości, które odrywały go od potwornej i przygniatającej konkretności życia obozowego (myśl o najbliższych, o życiu na wolności, o zemście, przyjaźń, patriotyzm, przekonania ideowe, wiara religijna, wiara w przyjaciół obozowych itp.). Obóz zdzierał dotychczasowe decorum człowieka, ale jednocześnie zmuszał go do stworzenia nowego. Więzień nie mógł być tylko numerem użytecznym dla obłędnej machiny hitlerowskiej.
Zagadnienie użyteczności wiąże się z problemem stosunku do śmierci. Człowiek zmarły jest już całkiem bezużyteczny. Kłopot tylko stanowi, co zrobić z jego zwłokami; poszukiwanie rozwiązania tej troski dręczyło komendanta obozu oświę-
97
7 - Anus mundi
cimskiego, Rudolfa Hoessa. 0 ludziach starych, zniedołężniałych, przewlekle chorych też można by powiedzieć, że są bezużyteczni; w obozie przeznaczono ich "do gazu". W społeczeństwie technicznym izoluje się ich w różnego rodzaju domach opieki. Inaczej przedstawia się problem śmierci w przyrodzie ożywionej. Śmierć przeplata się stale z życiem. Dla istot jednokomórkowych śmierć jest zwykle momentem stworzenia nowego życia. U istot wielokomórkowych proces życia polega na umieraniu jednych komórek, a rozmnażaniu się innych. Możność przenoszenia planu genetycznego przeciwstawia się całkowitemu unicestwieniu.
Prawo użyteczności obowiązuje też w życiu. Formy zarówno morfologiczne, jak funkcjonalne, gdy staną się bezużyteczne, zamierają. Życie jednak nie staje się wskutek tego bezużyteczne. W ogóle takie pojęcie jest bezsensowne. Życie jest celem samo w sobie, wciąż dąży do stworzenia coraz wyższych form porządku; formy stare, niższe, umierają, a w ich miejsce powstają nowe, o wyższym poziomie integracji. Jest to proces ewolucji, któremu też człowiek podlega nie tylko na przestrzeni pokoleń, lecz również w swym indywidualnym życiu. Ewolucja człowieka dotyczy przede wszystkim jego form funkcjonalnych, gdyż morfologiczne ulegają zmianie niewielkiej. A z form funkcjonalnych rozwijają się przede wszystkim te, które dotyczą wymiany informacji z otoczeniem (tzw. metabolizmu informacyjnego), gdyż formy dotyczące metabolizmu energetycznego nie odbiegają tak dalece od form spotykanych w świecie zwierzęcym, przynajmniej u jego wyższych przedstawicieli.
Rozwój układu nerwowego człowieka zapewnia mu, praktycznie biorąc, nieskończone możliwości tworzenia różnorodnych form funkcjonalnych (struktur czynnościowych) "metabolizmu informacyjnego". Prawdopodobnie tylko w małym stopniu możliwości te są wyzyskane, a większość z nich - wskutek braku możliwości rozwoju - ulega atrofii. Prawdopodobnie niezwykły zakres możliwości tworzenia różnorodnych struktur czynnościowych powoduje, że człowiek nie mieści się w konkretności życia. Jego formy przeżywania i zachowania się sięgają daleko poza moment narodzin, są uwarunkowane tradycją kulturową. Człowiek wchodzi w gotowy system struktur czynnościowych, toteż te, które w tym systemie się nie mieszczą, nie mają szans rozwoju i znikają. Narodziny nie są więc początkiem wszystkiego, bo człowiek jest zdeterminowany nie tylko w sensie dziedziczenia biologicznego, lecz też kulturowego, tym, co było przed nim, i to dziedziczenie ogarnia daleką przeszłość.
Również śmierć nie jest dla człowieka kresem wszystkiego. Zostawia on po sobie nie tylko dziedzictwo biologiczne, lecz także kulturowe. Jego plan genetyczny realizuje się w dalszych pokoleniach, a jego twórczość, działanie, wpływ na innych ludzi i pamięć jego osoby nie giną w chwili śmierci. Każdy człowiek, nawet
98
najskromniejszy, zostawia ślad po sobie. Nie da się więc człowieka zamknąć w granicach jego narodzin i śmierci; jego życie zahacza o przeszłość i sięga w przyszłość.
Dlatego dla normalnego rozwoju człowieka konieczne są tradycja (przeszłość) i jego dążenie transcendentne (przyszłość). Człowiek powinien móc powiedzieć: "wiem, skądem przyszedł i dokąd idę". Traktowanie człowieka z punktu widzenia jego aktualnej użyteczności jest sprzeczne z naturalnymi dla niego współrzędnymi czasu, sięgającymi daleko w przeszłość i w przyszłość. Człowiek nie mieści się w aktualnym "tu i teraz"; jego spojrzenie zawsze wybiega dalej. Sięga on w przyszłość poza granice swego życia, stara się poznać otaczającą rzeczywistość poza jej zwykłym obrazem, dostarczanym przez doświadczenie zmysłów; skrycie wierzy, że "wszystek nie umrze", że jakiś, choćby najdrobniejszy, ślad po nim zostanie.
Niejeden taki ślad nabiera z perspektywy czasu wymiarów bohaterstwa. Wspomniawszy także o tych, którzy poświęcili swe życie i działalność społeczną i polityczną dla dobra ludzkości, przypomnijmy najbardziej znane przykłady. Dr Halina Jankowska, która zginęła wraz ze swymi chorymi pod gruzami szpitala Jana Bożego, dr Janusz Korczak, który również dobrowolnie poszedł z dziećmi prowadzonymi na śmierć, czy też ksiądz Kolbe, który oddał swe życie w obozie oświęcimskim za innego więźnia - spontanicznie dokonali wyboru zdeterminowanego własną postawą, sumieniem i oceną nowej, groźnej, bezprecedensowej sytuacji. Wiele podobnych postaw słusznie ocenia się jako bohaterstwo. Jest to tradycja, która stanowi tylko ogniwo często ginącego w cieniu łańcucha różnych czynów w codziennym życiu, które wymagają heroizmu, taktycznie niekłamanego i nie kreowanego.
W obozach koncentracyjnych takich czynów było znacznie więcej, a wiele z nich utonęło w niepamięci. Warto przy tym zauważyć, że wśród nas jeszcze żyją tacy prawdziwi bohaterowie minionej wojny, których czyny są często nie znane nawet najbliższej rodzinie. Uważają oni, że zrobili to, co "po prostu" do nich należało. Jest to coś więcej niż zwykła skromność. Wskutek tego jednak liczne fakty z najtrudniejszych lat naszych dziejów pozostają nie ujawnione i nie przekazane potomności w postaci relacji i wspomnień, natomiast niekiedy wyolbrzymia się i sztucznie uwydatnia fakty, co prawda niezwykłe w okupacyjnej rzeczywistości, ale nie mające rangi szczególnego bohaterstwa. Tak tedy obok prawdziwych bohaterów, o których wiemy, istnieją bohaterowie pozostający w ukryciu.
To zagadnienie nurtuje zwłaszcza ludzi zajmujących się wydobywaniem, inspirowaniem, opracowywaniem i wydawaniem wspomnień okupacyjnych. Tak sprawa wygląda z perspektywy upływającego czasu. W okresie minionej wojny spontaniczne
99
czyny bohaterskie, dokonywane często z przeświadczeniem o nieuchronnej śmierci, wynikały nie z chęci zbudowania sobie pomnika, ale z nakazu sumienia. Rodziły się u ludzi, którzy umieli patrzeć poza węższy krąg spraw, określonych instynktem samozachowawczym i dążeniem do ratowania swego życia bez oglądania się na los innych.
Ta umiejętność wyjścia poza konkretność aktualnej sytuacji prawdopodobnie w wielu wypadkach umożliwiała więźniom przetrwanie gehenny obozu koncentracyjnego. Pięknie o tym pisał w swych Wspominkach z obozu w Sachsenhausen prof. Stanisław Pigoń, porównując stopnie odporności więźnia do systemu dawnych warowni, tj. do dolnego i górnego zamku. Taka postawa znajduje też swój wyraz w niektórych innych relacjach obozowych.
Przeżywany aktualnie w naszej cywilizacji kryzys tradycji i transcendencji powoduje, że współczesnemu człowiekowi trudno jest ustalić swoją pozycję w odniesieniu do przeszłości i przyszłości. Mówi on raczej: "nie wiem, skądem przyszedł i dokąd idę". Czuje się on więc zagubiony i łatwo zgadza się, by miernikiem jego wartości była jego aktualna użyteczność. Dlatego często w dobie obecnej nęka go już od młodych lat lęk przed śmiercią i starością. Gdy bowiem na człowieka patrzy się tylko pod kątem jego użyteczności, starość i śmierć oznaczają koniec wszystkiego. Ostatnia wojna, a w szczególności metody masowej zagłady wstrząsnęły dawnym nimbem bohatera wojennego, zachwiały też dotychczasowymi formami tradycji i transcendentnych dążeń, a jednocześnie odsłoniły przed człowiekiem warstwy jego psychiki znajdujące się dawniej przeważnie poniżej progu świadomości. Człowiek współczesny stanął wobec trudnego zadania wypracowania nowego modelu bohatera i nowych form widzenia swej przeszłości i przyszłości oraz uporządkowania rozszerzonego pola świadomości. To, w jakim stopniu zdoła on podołać temu zadaniu, zapewne w dużej mierze zadecyduje o przyszłych losach naszej kultury.
Na losy te wpłynie postawa i działalność młodych pokoleń, w których odczuciu lata drugiej wojny światowej są tylko kartą z podręcznika historii. Okazuje się jednak, że nie jest to przeszłość całkiem historyczna i pozbawiona wpływu na młodzież. Są wątki, które wiążą przeszłość ze współczesnością i sięgają w przyszłość. Nie przekonuje dostatecznie o tym fakcie piśmiennictwo wyspecjalizowane, dotyczące wycinka zagadnień minionej wojny, np. tematyki lekarskiej; przekonać o tym jednak mogą próby tematycznie szerszej analizy treści zawartych w wielu publikacjach i relacjach. Na nie właśnie nakładają się warstwy obserwacji, których poszukujemy. Znane badania psychiatryczno-psychologiczno-socjologiczne pozwoliły uchylić nieco zasłonę kryjącą świat wewnętrznych przeżyć byłych więźniów, wgłębić się nieco w problematykę moralno-etyczną hitlerowskich obozów itp. Na
100
kanwie tak mozolnie wznoszącej się budowli poznania piśmiennictwo, którego się spodziewamy, pozwoli wydobyć coraz więcej nauk z analizy problemów drugiej wojny światowej.
Bez takiego dążenia nie uchronimy młodych pokoleń przed obojętnością wobec tematyki okupacyjnej, nie zachęcimy ich do tej lektury i nie wyjaśnimy, że cytowanego na początku określenia z eseju Wańkowicza, iż "zakompleksioną literaturę dały nam przeżycia kacetowców", nie należy rozumieć mylnie lub powierzchownie.
Zbrodnie ludobójstwa
Do masowych zbrodni ostatniej wojny można - podobnie jak do głębokich urazów w życiu człowieka - podchodzić w sposób dwojaki: starać się je zepchnąć w niepamięć lub próbować spokojnie przeanalizować ich przyczyny i mechanizmy. W życiu jednostkowym pierwszy sposób, choć często może wygodniejszy, zwykle całkowicie zawodzi; im bardziej staramy się zapomnieć o przykrych dla nas faktach, tym silniej owładają one naszą psychiką, a gdy nawet dzięki obronnym mechanizmom uda się je zepchnąć w cień niepamięci, dają znać o sobie w postaci burzliwych nieraz objawów nerwicowych, psychosomatycznych czy psychotycznych.
Trudno oczywiście zjawiska życia psychicznego jednostki przenosić na życie całych społeczeństw, jednakże wydaje się mało prawdopodobne, by ludzkość potrafiła zapomnieć o zbrodniach ostatniej wojny. Raczej na zawsze zostaną one ciemną plamą w historii naszej kultury. Fakt, że zarówno w piśmiennictwie polskim, jak i zagranicznym z każdym rokiem wzrasta liczba publikacji na temat masowych zbrodni z pewnością przemawia za tym, iż dopiero teraz można o tych sprawach mówić, gdy wspomnienia nie są już tak świeże i bolesne.
Prawdopodobnie dopiero w przyszłości, przy współpracy historyków, prawników, socjologów, psychologów, psychiatrów, będzie można niektóre zagadnienia zrozumieć, na razie możemy stawiać tylko pytania.
Z wielu nasuwających się pytań pragniemy postawić dwa.
Pytanie pierwsze: czy w przyszłości dla określenia naszych czasów obok takich nazw, jak "wiek teorii Einsteina", "cybernetyki", "bomby atomowej" będzie się używać także takich, jak "wiek Oświęcimia, Majdanka, Buchenwaldu" itd.? Innymi słowy, czy zbrodnie ostatniej wojny różniły się tylko ilościowo od zbrodni popełnianych na przestrzeni całej historii naszej cywilizacji, czy też różniły się od nich jakościowo i były czymś zupełnie nowym, wynalazkiem XX wieku?
Pytanie drugie: czy zbrodniarze wojenni zatrudnieni w realizacji masowej za-
103
głady byli zwyrodniałymi sadystami, czy też zwykłymi ludźmi, którzy w innych warunkach politycznych byliby może "normalnymi" obywatelami?
W historii naszej cywilizacji nie można się uskarżać na brak potwornych okrucieństw, znęcania się, sadyzmu. Jak przypływ i odpływ morza, tak narastały i opadały fale zbiorowych mordów popełnianych zazwyczaj w myśl mniej lub więcej szczytnych haseł. Czy obozy zagłady były czymś nowym, czy też udoskonaloną przez technikę i naukową organizację nową formą starych, jak nasza kultura, zrywów bestialstwa? Wydaje nam się, że jednak były czymś nowym. Nowość ich polegała na innym stosunku do przeciwnika. Dawniej, czy były to okrucieństwa w stosunku do pierwszych chrześcijan, heretyków, buntujących się chłopów, czy też innych przeciwników ideologicznych, narodowych lub klasowych, człowiek, nad którym się znęcano, nie przestawał być człowiekiem, co więcej, był człowiekiem groźnym, który swą postawą, tajemniczością, odwagą budził lęk u oprawcy.
Lęk wyzwalał agresję, którą łatwo było wyładować na pokonanym przeciwniku. Przez cały czas jednak przeciwnik nie przestawał być człowiekiem, z którym się w sposób dziki, okrutny walczyło. Pastwienie się nad pokonanym było końcowym etapem walki, sycącym najniższe instynkty agresji i sadyzmu.
Może nie jest kwestią przypadku, że więźniów obozów koncentracyjnych znaczono cyframi; przestawali w tym momencie być ludźmi, a stawali się numerami. W sposób precyzyjny, naukowy trzeba było ich zlikwidować. Nie budzili lęku, najwyżej obrzydzenie. Tępiono ich tak, jak się tępi szczury lub insekty. Części ich ciała stanowiły surowiec do różnego typu produkcji przemysłowej. Ilustracją tej postawy może być między innymi karykatura polityczna; w pierwszej fazie propagandy przedstawiała ona np. Żydów jako groźne zwierzęta, potwory itp. Żydzi wtedy byli jeszcze ludźmi, budzili lęk i agresję. W dalszej fazie przedstawiano ich jako insekty, brud, który wymiata niemiecka miotła. Tu człowiek już zmieniał się w numer, w rzecz budzącą tylko wstręt.
Byli oczywiście sadyści, ale większość oprawców dokonywała masowych zbrodni z poczucia obowiązku. Nie zaspokajało to drzemiących uczuć agresji i sadyzmu. Bo nie można być sadystą w stosunku do numeru. W pewnym sensie też współczesna wojna pozbawia człowieka wszystkich "rozkoszy" agresywno-sadystycznych, jakich dostarczało np. rozprucie szablą czy bagnetem wnętrzności wroga; dziś lotnik naciska guzik i nawet nie wyobraża sobie, jakie skutki ten mały ruch palca przynosi.
Nie wchodząc w skomplikowaną strukturę organizacyjną obozów zagłady warto zastanowić się nad tym, w jaki sposób stosunkowo mała grupa esesmanów potrafiła utrzymać bezwzględny posłuch w tak dużej i różnorodnej masie ludzi, dlaczego tak rzadkie stosunkowo były wypadki masowych buntów, dlaczego kilku żołnierzy
104
JL
potrafiło prowadzić tysiące ludzi do komór gazowych. Wydaje nam się, że ważną rolę odegrało tu tzw. zjawisko "zwierciadła". Polega ono na tym, że człowiek do pewnego stopnia patrzy na siebie tak, jak go widzi otoczenie, zwłaszcza ważna część tego otoczenia. Tą ważną częścią byli Niemcy, a więźniowie, zwłaszcza w okresach załamania, widzieli siebie ich oczyma. Prace nad zagadnieniami psychiatrycznymi Oświęcimia, prowadzone przez zespół lekarzy z krakowskiej Kliniki Psychiatrycznej, zdają się wskazywać na to, że decydującym momentem w przetrwaniu obozu było właśnie uwolnienie się od tego zaraźliwego spojrzenia na siebie i znalezienie w sobie z powrotem postawy ludzkiej.
Odpowiadając więc na pierwsze pytanie możemy powiedzieć, że obozy zagłady były wynalazkiem XX wieku. Wynalazek ten polega nie na zmasowanej agresji i sadyzmie, ale na traktowaniu człowieka jako numeru. Podstawą wszelkich stosunków międzyludzkich jest traktowanie drugiego człowieka jako człowieka. Naruszenie tej, zdawałoby się, banalnej zasady prowadzi do kataklizmów w rodzaju masowych zbrodni ostatniej wojny. Wiele przyczyn złożyło się na to, że zasada ta została naruszona po raz pierwszy właśnie w XX wieku przez Niemców, choć może w inny sposób, z dziecięcą beztroską, naruszyli ją Amerykanie w stosunku do Japończyków.
Próba analizy tych przyczyn przekracza moje możliwości. Chcę wskazać tylko na jedną z nich, może najmniej ważną, ale nas, lekarzy, interesującą, mianowicie na niemiecką "pseudonaukowość", polegającą na tym, że w zapale naukowym zapominało się o przedmiocie badań, tj. o człowieku.
Drugie pytanie łączy się tematycznie z pierwszym. Mimo że wśród hitlerowskich oprawców, zwłaszcza tych "mniejszych", którzy bezpośrednio stykali się z więźniami, nie brakowało zwyrodnialców, jednakże o większości można powiedzieć, że, tak jak siebie określali w powojennych procesach, byli oni "porządnymi Niemcami", wielu z nich było dobrymi ojcami rodzin, zdyscyplinowanymi - może nawet przesadnie - obywatelami III Rzeszy. Byli dobrymi w stosunku do I u d z i, ale nie do n u m e r ó w. Ten sam Hoess, który miliony ludzi posłał do komór gazowych, odnosił się po ludzku do swego ogrodnika, więźnia, żyjącego zresztą, Polaka; więzień ten, choć miał wytatuowany swój numer obozowy, sam nie był numerem dla Hoessa, był dla niego jeszcze człowiekiem. Kremer w swoim pamiętniku wspomina z pewnym niesmakiem o selekcji do gazu, ale w następnym zdaniu pisze, że przykre wrażenie zatarł przyjemny bankiet. Ostatecznie po zagazowaniu "numerów" można zjeść dobrą kolację. Oburzamy się, że wszyscy prawie bez wyjątku zbrodniarze wojenni w procesie norymberskim czy też w innych procesach uważali się za niewinnych. Wydaje się, że oburzenie to jest niesłuszne i że mówiąc tak w swym ostatnim słowie nie kłamali. Rzeczywiście czuli się niewinni popełnionych zbrodni. Czy można czuć się winnym wymordowania milionów much? Pra-
105
wdopodobnie do ostatniej chwili przed śmiercią nie zauważyli oni swego błędu myślenia, że skutkiem dziwnych kolei losu, chorobliwych ideologii, przestali widzieć w człowieku człowieka.
Pewien polski pisarz w kilka lat po wojnie napisał, że faszyzm został wprawdzie zwyciężony, ale duch jego zwyciężył, bo pozostała świadomość, że dopuszczono się takich zbrodni. Świadomości tej zatrzeć się nie da i będzie prawdopodobnie ciążyć nad ludzkością przez wieki. Podobnie jak człowiekowi staramy się ulżyć w jego konfliktach, pomagając mu w zrozumieniu mechanizmów ich powstawania, tak i tu możemy zmniejszyć ciężar winy przez próby analizy przyczyn zbrodni XX wieku.
No morę Hiroshimą,
Dialog majora Eatherly z filozofem wiedeńskim Guntherem Andersem ma wielkie szansę pozostania w przyszłości symbolem epoki atomowej. Jego apokaliptyczno^; nie tkwi w groźbie atomowej zagłady, ale w tym, że w całym narodzie amerykańskim znalazł się tylko jeden człowiek, który czuł się odpowiedzialny i winny za zrzucenie pierwszej bomby atomowej. I człowiek ten przez społeczeństwo i psychiatrów został uznany za chorego psychicznie.
Psychiatra, dr Mc Erloy, tak pisze o swoim pacjencie, Claude Eatherly'm:
"Oczywiście przypadek zmiany osobowości. Pacjent całkowicie pozbawiony jakiegokolwiek poczucia rzeczywistości. Stany łąkowe, wzrastające napiącie psychiczne, stępione reakcje uczuciowe, halucynacje."
Opis taki nie tylko dla lekarza, ale nawet dla laika oznacza schizofrenię. Dziwne to czasy, w których jedyny głos sumienia zostaje wypowiedziany ustami schizof-renika. Pewnym pocieszeniem dla Amerykanów może być fakt, że w społeczeństwie niemieckim nie znalazł się dotąd major Eatherly, nikt nie czuł się odpowiedzialny i winny unicestwienia milionów ludzi w obozach koncentracyjnych.
Po wielu latach pracy psychiatra czasem nabiera przeświadczenia, z którym sią na ogół nie zdradza, że ci, którzy są jego pacjentami, są w jakimś sensie lepsi i głębsi od tych, którzy nie są uważani "za innych". Wyraziła tę myśl w sposób prosty a dosadny jedna z długoletnich pielęgniarek krakowskiej Kliniki Psychiatrycznej:
"Do nas trafiają ci, którzy więcej czują i widzą."
Możliwe, że dla utrzymania się w granicach tzw. normy trzeba mieć dziś skórę nosorożca.
107
\Q1\V
'I.-t; - �' .11" i v
jjL - *
�V
'""'MG
1 I*' A
�t 4
Próba psychiatrycznej prognozy
Zdolność przewidywania przyszłości wchodzi w zakres obowiązków lekarskich. Prognoza jest uzupełnieniem diagnozy. W podręcznikach medycyny klinicznej opis jednostek chorobowych dzieli się zwykle na następujące rozdziały: etiologia, patologia, diagnoza (rozpoznanie), prognoza (rokowanie), terapia (leczenie). Znając przebieg jakiegoś zjawiska, jego przyczyną, mechanizmy powstawania, objawy, można z mniejszym lub większym prawdopodobieństwem przewidzieć jego przebieg w przyszłości. Prawdopodobieństwo to jest proporcjonalne do znajomości zjawiska. Prognoza wpływa na postępowanie terapeutyczne. Inaczej postępuje się, gdy wiadomo, że choremu już nic pomóc nie można, niż wówczas, gdy są jeszcze szansę wyleczenia. Jest to jedna z najtrudniejszych decyzji w zawodzie lekarskim. Każdemu lekarzowi bowiem wiadomo, jak często prognozy bywają mylne. Zdarza się, że wedle wszelkiej wiedzy lekarskiej chory winien umrzeć, a tymczasem cieszy się on najlepszym zdrowiem.
Bywa też, niestety, odwrotnie. Zjawiska związane z życiem nie dadzą się przewidzieć w tym stopniu prawdopodobieństwa, co zjawiska przyrody nieożywionej i techniki, gdyż posiadają one swoistą autonomię, tj. każdy żywy ustrój ma swoisty dla siebie system sterowania (układ genetyczny, endokrynny i nerwowy). Znając nawet wszystkie czynniki na niego działające, co zwykle jest niemożliwe, nie można przewidzieć, jak zostaną one zintegrowane i jakie decyzje będą tej integracji wynikiem.
W wypadku zjawisk społecznych prognoza wydaje się jeszcze trudniejsza, gdyż ^odzi w niej o przyszłość wielu jednostek, a przyszłość każdej z nich jest nieznana. Gdyby się ją nawet znało, trudno byłoby przewidzieć, w jakie struktury ułożą się zv%ki między poszczególnymi jednostkami. Z drugiej strony jednak obserwacja dużej liczby jednostek umożliwia niejednokrotnie uchwycenie prawidłowości niedostrzegalnych w jednostkowej analizie. Dlatego czasem łatwiej przewidzieć losy
109
całego społeczeństwa niż pojedynczej jednostki. Na tej samej zasadzie łatv określić .tor strumienia niż pojedynczej kropli.
Człowiek, podobnie zresztą jak każda żywa istota, musi rzutować się w [ szłość. Cechą życia bowiem jest pęd ku przyszłości. Futurologia w wydaniu zarć magicznym, jak naukowym cieszyła się zawsze popularnością. Człowiek c wiedzieć, jaka będzie przyszłość, ku której wciąż z takim wysiłkiem dąży. K jego nawet najdrobniejsza decyzja i każda aktywność jest bowiem przekształcę! czasu przyszłego w przeszły. Jedna z możliwości została wybrana i zrealizow Futurum zmienia się w perfectum. Mając poczucie ustawicznej przemiany h. co może być, w to, co się już stało, żyjąc jakby na samej krawędzi przyszl tam, gdzie ona w momencie teraźniejszości zmienia się w przeszłość, czło chciałby sięgnąć w nią dalej. Stoi on na granicy przeszłości i przyszłości, z któtye pierwsza jest jakby krajem własnym i znanym, a druga - obcym i nieznanym pragnie bardzo kraj nowy poznać, ale niestety nie ma do niego paszportu. Zreszt paszport taki niewiele by pomógł, gdyż kraj jest zawsze in statunascendii miejscem jego powstawania jest krytyczna granica.
Z biologicznego punktu widzenia przyszłość pojedynczego ustroju w ogólnyi przynajmniej zarysie zawarta jest w jego planie genetycznym. Z wielu możliwości jakie on zawiera, w ciągu życia prawdopodobnie tylko część się realizuje. Istotn zmiany planów genetycznych, dzięki którym powstaje np, nowy gatunek, są sprawi bardzo długich okresów. Z dużym prawdopodobieństwem można przyjąć, że genoiy człowieka nie zmienił się w ciągu ostatnich kilkudziesięciu czy nawet więcej tysięc; lat. W zależności od warunków środowiskowych zmieniają się tylko możliwość jego realizacji. Np. zdolności umysłowe mogą być wykorzystane do śledzeni tropów w buszu lub do śledzenia przebiegu doświadczenia naukowego, zdolność fizyczne mogą być zużyte do walki wręcz z dzikim zwierzęciem czy wrogiem lul w zawodach sportowych. Uczucia agresji mogą być wyładowane w formie mordi lub niszczenia przeciwnika w bezkrwawy sposób, itd.
Rozwinięcie tkwiących w genotypie możliwości zależy więc od środowisk Nagłe zmiany środowiska prowadzą często do skoku ewolucyjnego. Ujawniają si wówczas te możliwości genetyczne, które w danym środowisku nie miały warunkó zrealizowania się. Osobnicy obdarzeni takimi możliwościami mają większe szans przetrwania niż ci, którzy ich nie posiadają. Szybciej tworzą się nowe rasy i gatunki.
Biolog zajmujący się futurologia nie może obejść się bez diagnozy i progno. warunków środowiskowych, w których żyje obserwowany przez niego żywy ustrój Zajmując się człowiekiem, znajduje się on w sytuacji szczególnie trudnej, dy środowiskiem człowieka są przede wszystkim inni ludzie i produkty natury matę-
110
�]t rialnej i duchowej ich twórczości. Krąg obserwacji się zamyka; szukając przyszłości , człowieka w jego warunkach środowiskowych, wraca się z powrotem do człowieka. ,k,iq Zdarzają się ludzie obdarzeni zdolnością przewidywania przyszłości. Widzą ją |wfzwykle w sposób plastyczny. Na czym te zdolności polegają, dotychczas nie jitwiadomo. Podobnie jak zdolności telepatyczne, zdolności jasnowidzenia należą � śsdo nowej, choć w ostatnich latach popularnej dziedziny psychologii, tzw. parapsy-reirchologii. Obserwacje zachowania sią zwierząt mogą wskazywać na to, że posiadają hL'one niekiedy zdolność wyczucia przyszłych wydarzeń, np. ostrej zimy, trzęsienia iś ziemi itp. Prawdopodobnie sygnały, niedostrzegalne często dla człowieka, ostrzegają Iźoje przed tym, co ma nastąpić. Podobnie doświadczony lekarz po objawach drobnych im niedostrzegalnych dla lekarza o słabszej spostrzegawczości i lekarskiej intuicji potrafi przewidzieć trafnie przyszłość swego pacjenta. Historyk czy socjolog często na podstawie drobnych i zdawało by się mało ważnych symptomów doby obecnej, stawia dobrą prognozę przyszłości. Oczywiście do postawienia takiej prognozy konieczna jest rzetelna znajomość zasadniczych prawidłowości życia społecznego, a u lekarza znajomość praw ludzkiego organizmu. Nie trzeba dodawać, że zarówno w medycynie, jak i w naukach społecznych znajomość tych praw nigdy nie jest pełna. Zasadnicze prawa mają charakter granicy, do której nauki jak krzywa asym-ptotyczna zbliżają się, ale osiągnąć jej nie mogą. Tym bardziej należy się dziwić, że przewidywania są czasem trafne.
Jeśliby porównać pod względem trafności prognozy stawiane na podstawie racjonalnej analizy zjawiska z prognozami opartymi jedynie na niejasnej zdolności widzenia przyszłości, to nie jest wykluczone, że odsetek trafnych prognoz byłby większy w drugiej grupie. Nie znaczy to, by futurologia miała opierać się na irracjonalnych podstawach i rezygnować ze swego naukowego charakteru. Należy jednak zdawać sobie sprawę, że w wypadku zjawisk należących do przyrody ożywionej, a w szczególności dotyczących człowieka, znalezienie zasadniczych praw, które umożliwiają racjonalne przewidywania przyszłości, jest znacznie trudniejsze niż w wypadku zjawisk należących do przyrody nieożywionej. Nie'należy też zbytnio sugerować się logiką nauk ścisłych i starać się sprowadzić zjawiska przyrody ożywionej do poziomu zjawisk fizycznych i chemicznych.
Tendencje tego typu występują dość silnie we współczesnej medycynie, co odbija się nieraz ujemnie na wartości diagnozy, prognozy i terapii, a tym samym na zdrowiu chorego. Prawa fizyki i chemii obowiązują oczywiście w przyrodzie ożywionej, nie można jednak jej zjawisk w nich zamknąć, byłaby to redukcja do znacznie niższego poziomu organizacji. Stopień organizacji jednostek należących do świata przyrody ożywionej jest tak wysoki, iż zapewnia im autonomię, są one
111
indywidualnymi ustrojami o specyficznej i niepowtarzalnej strukturze. Są bardzie podmiotami niż przedmiotami. Mają one indywidualną przyszłość i przeszłość.
W miarę wzrostu stopnia organizacji jakiegokolwiek układu, zarówno żywegt (ustroju), jak martwego (np. układu samosterującego), wzrasta też stopień jegi autonomii, tj. niezależności od środowiska. Układ taki ma własną indywidualni przyszłość i przeszłość, ma zawarty w sobie plan działania (zaprogramowanie techniczne lub genetyczne) i pamięć tego, co już się wydarzyło (pamięć techniczna lub biologiczna).
Dla prognozy zachowania jest w równej, jeśli nawet nie większej, mier? konieczna znajomość rejestru pamięciowego i planu na przyszłość, jak bezpośre dniego wpływu otoczenia. Zdarza się, iż sam konstruktor robota nie jest w stani przewidzieć całkowicie jego zachowania się. Im więcej czynników wpływa n; zachowanie danego układu, tym mniejsze jest prawdopodobieństwo, że potrafi się to zachowanie trafnie przewidzieć. W tym sensie układy samosterujące mają pewien stopień wolności, mówi się o ich "decyzji". Oczywiście sprawa znacznie się komplikuje w przypadku żywych ustrojów. Tym bardziej należy wystrzegać się tendencji redukowania czynników wpływających na zachowanie do bezpośrednich wpływów środowiskowych.
Z drugiej strony jednak fakt, że ustroje żywe, jak wszelkie układy samosterujące, mają swoje "zaprogramowanie", tj. plan genetyczny, pozwala na złagodzenie ostrej granicy między teraźniejszością i przyszłością. Trzy odcinki czasu - przeszłość, teraźniejszość i przyszłość - tworzą w układach samosterujących swoistą całość, jeden bez drugiego nie może istnieć. Jeśli porządek swoisty dla danego ustroju jest w pewnym stopniu odbiciem porządku panującego w świecie, odbicie jest tym pełniejsze, im wyższy jest stopień ewolucji ustroju. Można przypuścić, że w odbiciu znaleźć można też przyszłość świata. Niewiarygodne dla zdrowego rozsądku zdolności widzenia przyszłości, jakie są, wprawdzie bardzo rzadko, spotykane u ludzi, nie są tak nieprawdopodobne, gdy uzmysłowi się sobie konstrukcję czasu w żywym ustroju i fakt, że człowiek, jak każda zresztą żywa istota, ma część przyszłości w sobie i że ta jego własna przyszłość jest w pewnej mierze zgodna z przyszłością otaczającego świata.
Psychiatria jest dyscypliną lekarską, której zadaniem jest możliwie jak najba-' rdziej całościowe spojrzenie na człowieka; w związku z tym konieczne jest w niej stałe poruszanie się na trzech wielkich płaszczyznach - biologicznej, psychologicznej i socjologicznej. W zależności od kierunku swych zainteresowań psychiatrzy są skłonni szukać przyczyny zaburzeń psychicznych na jednej z tych trzech płaszczyzn. Stopień zmienności na każdej z nich jest inny, największy na płaszczyźnie socjologicznej, najmniejszy na biologicznej. Tzn. w ciągu wieków człowiek w
112
, pekcie biologicznym zmienił się mniej, niż w aspekcie socjologicznym. Ze fOpniowaniem zmienności trzeba być jednak ostrożnym; wiadomo, jak zmienia je np. zachorowalność na różne choroby w krótkich nawet odcinkach czasu (np. iruźlica była chorobą XIX wieku, a zawał i rak - wieku XX), a z drugiej strony liadomo, jak pewne zasadnicze struktury socjologiczne pozostają niezmienne w [innych epokach i w różnych kręgach kulturowych. : Zmienność i niezmienność natury ludzkiej jest jedną z najciekawszych dialek-ycznych sprzeczności tkwiących w człowieku. W praktyce psychiatrycznej stale Zagadnienie to ostro występuje, lekarz musi decydować, ile może udać mu się w ym pacjencie zmienić, a ile zmienić się nie da. Od jego decyzji zależy nieraz los chorego. Jeśli bowiem zbytnio uwierzy się w niezmienność ludzkiej natury, wówczas idbiera się choremu szansę zmiany, a tym samym możliwość wyjścia z jego łączących skrzywień psychicznych, jeśli natomiast wierzy się, że wszystko się da zmienić, wówczas naraża się chorego na bezowocną walkę z samym sobą.
Obraz zaburzeń psychicznych pozostaje niezmienny w zasadniczym schemacie ia przestrzeni wieków. Czytając ich opisy sprzed setek lub nawet tysięcy lat (np.
'.iblii), bez trudu możemy postawić rozpoznanie. Analogicznie w dobie współczesnej w różnych kręgach kulturowych można stosować te same kryteria diagnostyczne. Ale również obraz ten jest niezwykle czułym wskaźnikiem zachodzących :mian w społeczeństwie. Każde ważniejsze wydarzenie społeczne znajduje swe Kibicie w symptomatologii psychiatrycznej. Każdy naród, klasa społeczna, grupa teologiczna itd., mają swoistą problematykę psychiatryczną. Starsi psychiatrzy pdnie stwierdzają, że w ciągu kilkudziesięciu, a nawet kilkunastu ostatnich lat mieniła się wyraźnie symptomatologia zaburzeń psychicznych. Z dużym prawdo-iodobieństwem można przyjąć, iż przyczyną owej zmienności są zmiany zachodzące v środowisku społecznym. Psychiatria społeczna stara się uchwycić istotę związków niędzy zmiennością warunków społecznych a zmiennością obrazu psychopatolo-jicznego. Są to jednak badania świeżej daty, poza tym trudne i skomplikowane, jia razie więc nie pozwalają one na wysuwanie ogólnych wniosków.
Ta dialektyka zmienności i niezmienności nie jest czymś dla psychiatrii spe-yficznym. W najstarszych zabytkach literatury światowej, w dziełach sztuk plastycznych z odległych epok i kultur itd. z łatwością można znaleźć najbardziej osobiste irażycia człowieka z drugiej połowy XX wieku. Dzieło sztuki jest na ogół tym rwalsze, im lepiej oddaje to, co w człowieku pozostaje niezmienne. Z drugiej trony współczesnego człowieka śmieszą niektóre sposoby przeżywania i ekspresji choćby np. moda, archiwalne filmy) sprzed niewielu nawet lat.
Próbując więc postawić diagnozę psychiatryczną na najbliższe lat kilkadziesiąt, nożna z dużym prawdopodobieństwem przyjąć, że zasadnicze problemy ludzkie
mundi
�\
i nie ulegną zmianie; pozostaną takie same, jakimi były przed setkami i tysiąc^
\ lat. Zmianie natomiast ulegną konflikty wynikające z warunków życia współczesnegf
i na nich też głównie trzeba będzie się skoncentrować. Postawienie jednak grania między zmiennym a niezmiennym nie jest łatwe; przeżycia ludzkie są tak ze sotj splecione, że to, co w człowieku wydawać by się mogło czymś odwiecznym '; niezmiennym, zmienia się pod wpływem ducha czasu, chwilowej mody, nastroji
Przykładem może być miłość erotyczna; mimo że jest to na pewno przeżyci � >: zasadnicze, biologicznie uwarunkowane, w tym sensie niezmienne na przestrzel wieków i różnych kultur, to jednak sposób przeżywania miłości i jej ekspresj; zmienia się w ciągu jednego pokolenia. Formy przeżyć erotycznych pokoleni poprzedniego wprawdzie wzruszają, ale jednocześnie śmieszą pokolenie następne. W pierwszych polskich podręcznikach psychiatrii sprzed około stu lat, analo :'. gicznie zresztą jak w podręcznikach zagranicznych, w rozważaniach nad etiologi zaburzeń psychicznych wiele miejsca poświęcało się ujemnym wpływom ówczesra cywilizacji. Narzekanie na "złe czasy" nie jest swoistością epoki atomowej. Cza obecny jest pokrzywdzony w porównaniu z czasem przeszłym i przyszłym, atakowany zarówno przez starych (obrońców przeszłości), jak młodych (obrono , przyszłości). Jest to zjawisko w pewnym stopniu korzystne, gdyż pobudza zmiany tego, co jest.
Współcześni psychiatrzy, zwłaszcza ci, którzy są nastawieni socjologicznie, również skłonni doszukiwać się przyczyny zła, tj. patologii psychicznej, w warun1 :; obecnego życia. Chcąc sięgnąć w przyszłość, nie można ominąć analizy obei
! sytuacji. Diagnoza musi poprzedzać prognozę.
Profesor Adam Krzyżanowski - jedna z najpiękniejszych postaci dawn> Krakowa, fascynująca swym urokiem i mądrością, syntezą młodości i starości] zwykł był często cytować chińskie przekleństwo; "bodajbyś żył w ciekawych sach". Nie można zaprzeczyć, że żyjemy w czasach wyjątkowo interesując; Dzięki eksplozywnemu rozwojowi nauki i techniki spełniają się w nich najśmiel marzenia ludzkości. Gwałtownie zmieniają się warunki życia człowieka.
Na czym ta zmiana polega? Jest w niej smutek spełnionej baśni. Marzeni. czarodziejskiej kuli, w której można zobaczyć, co dzieje się w dalekich stronai o latających dywanach, o podróżach na Księżyc, o sztucznych ludziach, którzy nas pracują i myślą, o diabelskiej mocy, która pozwala za dotknięciem pali wszystko wokół zniszczyć itp., przestały obecnie być marzeniami. Coraz trudn \ jest dziś wymyślać baśnie.
Baśnie można podzielić na dwa typy. W jednym osiąga się czarodziejsl władzę nad otoczeniem, a w drugim uzyskuje się niezwykły wgląd w naturę rzecz Do pierwszego typu należą baśnie wyżej wspomniane, do drugiego natomiai
114
j
baśnie o zaczarowanych drzewach, które ujawniają tajemnice sprzed wielu wieków, o zwierzętach, które mówią i służą nam cenną radą, o tajemniczych krainach, które znajdują się w najzwyklejszych miejscach codziennego życia. Baśnie wyrażają tęsknotą człowieka do władzy nad otoczeniem i do innego oglądu zjawisk, z którymi jest on stale w kontakcie. Obie tęsknoty, szczególnie jednak pierwsza, realizowane są przez naukę i technikę. Wiek XX może służyć za przykład potwierdzający tezę, że spełnienie marzeń nie przynosi szczęścia.
Próbę określenia zmiany zachodzącej w świecie współczesnego człowieka można ująć w trzy punkty, dotyczące: zmian w jego środowisku naturalnym, w jego stosunkach z otoczeniem społecznym i wreszcie w jego własnym świecie przeżyć. Psychiatrzy nastawieni egzystencjalistycznie określają te trzy rodzaje ludzkiego świata w języku niemieckim pojęciami "Umwelt", "Mitwelt" i "Eigenwelt".
Cechą XX wieku jest coraz szybciej postępująca przemiana środowiska naturalnego w sztuczne, stworzone przez samego człowieka. Środowisko naturalne człowieka współczesnej cywilizacji nie jest już sensu stricto naturalnym, tj. środowiskiem przyrody, ale staje się technicznym. W medycynie współczesnej wiele uwagi poświęca się ujemnym wpływom uprzemysłowienia na zdrowie, zwłaszcza toksyczności. Powstał specjalny dział medycyny przemysłowej. Ostrzega się przed zatruciami substancjami chemicznymi i radioaktywnymi. Stopień zatrucia trzech żywiołów: powietrza, wody i ziemi w ośrodkach silnie uprzemysłowionych przekracza granice tolerancji ludzkiego organizmu. Tylko czwarty żywioł, tj. ogień, pozostał nieskażony, co chętnie podkreślają zwolennicy "wody ognistej".
Środowisko przyrody ma swoje zasadnicze rytmy, którym też człowiek podlega. Jest to rytm dnia i nocy, wysiłku życia i odpoczynku, ale też jasności i ciemności, rozumu i ślepych namiętności, słowem: nurt apoliński i dionizyjski w kulturze. Życie w środowisku sztucznym oddala człowieka od tego naturalnego rytmu. Odpoczynek staje się trudniejszy, często zdarza się bezsenność, szuka się sztucznej nocy w środkach nasennych, odurzających, podniecających. Rytm pór roku jest rytmem cyklu rozwojowego życia - narodzin, młodości, wieku dojrzałego, starości, śmierci, znów narodzin itd. Oderwanie od tego rytmu utrudnia znoszenie własnego wieku; chciałoby się zapanować nad przemijającym czasem, być zawsze młodym. Nasila się lęk przed starością i przed śmiercią, tak silnie trapiący ludzi dzisiejszych.
Przyroda ma swój własny porządek. Człowiekowi, który oderwał się od niej i żyje w świecie przez siebie stworzonym, trudniej jest zachować własną integrację niż temu, kto pozostał w środowisku naturalnym. Ludzie żyjący w miastach są na ogół bardziej znerwicowani niż żyjący na wsi.
Cechą przyrody jest indywidualność. Rozmnażanie typu seksualnego, powszechne nawet w najbardziej pierwotnych formach życia, zapewnia ciągle powstawanie
115
nowych planów genetycznych. Dzięki temu eliminowane są błędy, jakie mogłyby powstać przy seryjnej produkcji (taka też istnieje w przyrodzie w postaci rozmnażania aseksualnego). Wadliwe elementy planu genetycznego jednego partnera seksualnego zostają stłumione przez odpowiadające im elementy zdrowe drugiego partnera. (Stąd niebezpieczeństwo parzenia się osobników spokrewnionych, u których te same elementy - geny - mogą być wadliwe.) Cechą natomiast produkcji technicznej jest seryjność. Plan jest odtworzony w tysiącach czy milionach modeli. Można zachwycać się nowym modelem, lecz jeśli się widzi go po raz tysięczny, staje się on nużący.
Cechą człowieka, jak całej przyrody, jest poszukiwanie nowego. Ta zasadnicza tendencja jest motorem ewolucji. Układ sygnalizacyjny człowieka (podobnie zresztą jak zwierząt) nastawiony jest na nowość; sygnały powtarzające się po krótszym lub dłuższym okresie czasu przestają działać. Wkładając rano koszulę czujemy ją na swoim ciele, trwa to jednak najwyżej kilka sekund, receptory dotykowe przez ten bowiem czas zdążyły się zaadaptować, tj. przestały reagować na sygnały otoczenia. Podobnie słuchając na każdym zebraniu tych samych haseł i zwrotów, przestaje się na nie reagować. Z doświadczeń Pawłowa, a także z codziennego doświadczenia wiadomo, że powtarzające się bodźce wywołują stan znużenia i senności (hamowania). Na pewno wielu ludzi woli widok pięknego modelu auta od widoku spróchniałej wierzby. Ale pierwszym łatwo można się znudzić, drugim zaś nie. Nie ma bowiem w przyrodzie dwóch zupełnie identycznych jednostek, zawsze w niej coś nowego się znajduje. Przesadne nieraz we współczesnej sztuce szukanie nowości jest wyrazem buntu przeciw monotonii i nudzie świata technicznego.
Indywidualność przyrody ożywionej jest wynikiem reprodukcji seksualnej. Istnieje ona w najniższych formach życia. Drugie podstawowe prawo biologiczne -zachowania życia gatunku - można uznać za źródło uczuć pozytywnych (miłości). Analogicznie pierwsze prawo biologiczne - zachowanie życia własnego - jest motorem uczuć negatywnych (nienawiści, lęku). By zachować życie własne, trzeba niszczyć życia inne i samemu chronić się przed zniszczeniem przez innych. Tylko rośliny są bardziej "humanitarne", gdyż, by żyć, nie muszą mordować. Świat przyrody jest światem silnych uczuć, świat techniczny jest bezuczuciowy, zimny. Uczucia nigdy nie są seryjne, cechą ich jest indywidualność. Osoba kochana czy nienawidzona jest zawsze jedyna.
W ostatnich kilkudziesięciu latach człowiek przekroczył w niewiarygodny sposób swą szybkość fizjologiczną. Szybkość ta (szczególnie jeśli chodzi o procesy sygnalizacyjne) waha się w granicach dziesiętnych sekundy. W tych granicach przebiegają akty spostrzegania i ruchowe, w dziesiętnych sekundy mierzy sią
116
czynność bioelektryczną mózgu. Tempo środowiska technicznego jest znacznie szybsze. Trudno na razie określić, jak odbija się na ustroju ludzkim życie w środowisku o znacznie wyższych od jego własnej szybkościach. W ostatnich latach zwrócono uwagą na zjawisko akceleracji, tj. szybkiego rozwoju młodego pokolenia. Nie jest wykluczone, że jednym z czynników przyspieszających rozwój jest wzrost szybkości otoczenia, a tym samym większa liczba bodźców w jednostce czasu. Ujemnym następstwem dysproporcji między tempem ustroju ludzkiego a jego środowiska (technicznego) jest poczucie nienadążania, czyli pośpiechu, tak pato-gnomiczne dla naszych czasów.
Ludzie spieszą się w pracy, dlatego niedbale ją wykonują; spieszą się w używaniu życia, dlatego jego smaku nie odczuwają; spieszą się w odpoczynku, dlatego nie mogą wypocząć. Nuda i pośpiech z psychologicznego punktu widzenia mają wiele cech wspólnych. W obu czas obecny jest przeszkodą, chce się go jak najszybciej pokonać. W tym sensie ich przeciwstawnym pojęciem jest interesować się. Słowo to pochodzi od interesse, "być w środku". Nudząc się i spiesząc chce się być "poza". Nastawienie emocjonalne do sytuacji obecnej jest negatywne. Nastawienie takie wywołuje typową mobilizację ustroju do walki lub ucieczki. Człowiek siedząc, jak by się zdawało, spokojnie, może wyczerpywać swój organizm tak, jak przy maksymalnym wysiłku (np. stwierdzono, że u studentów oczekujących na trudny egzamin praca serca była taka, jak przy wspinaczce wysokogórskiej). Nuda i pośpiech więcej męczą niż intensywny wysiłek umysłowy czy fizyczny. Wiadomo, jak męczące jest czekanie w kolejce, nudne zebranie, praca, w której się tylko spieszy lub nudzi, a nic się nie robi.
Naukę i technikę można uważać za kontynuatorki magii. Dzięki nim, podobnie jak dzięki magii, ma się władzę nad otoczeniem, a jednocześnie nie trzeba się samemu zbytnio wysilać, gdyż wystarczy dotknięcie czarodziejskiej różdżki lub naciśnięcie odpowiedniego guzika w urządzeniu technicznym. Dwie cechy dość typowe dla człowieka - dążenie do władzy i lenistwo - znajdują dzięki nim zaspokojenie. W społeczeństwach o wysokim stopniu uprzemysłowienia nie trzeba w pocie czoła pracować na chleb codzienny. Maszyny zastąpiły siłę mięśni, a zaczynają zastępować wysiłek umysłowy. Środki komunikacji uczyniły wysiłek chodzenia prawie zbędnym. Z punktu widzenia lekarskiego ujemną stroną takiej sytuacji jest brak ujścia dla wytwarzanej w ustroju energii. Metabolizm, czyli wymiana energetyczna między ustrojem a jego środowiskiem jest zasadniczym procesem życiowym. Praca mięśni stanowi główne ujście energii na zewnątrz. Gdy jest ona niedostateczna, równowaga wymiany energetycznej zostaje zachwiana -więcej energii wchodzi, niż wychodzi z ustroju. (Analogiczne zjawisko obserwuje się również w metabolizmie informacyjnym -tzw. postawa konsumpcyjna.) Subiek-
117
tywnie niemożność wyładowania energii wyzwala postawy agresywne. Niemowlą skrępowane powijakami krzyczy. Następstwem zachwiania równowagi metabolicznej jest zwykle nadmierne magazynowanie energii w formie tłuszczu. Nie jest też wykluczone, że fala zawałów serca, która w latach powojennych nawiedziła kraje
0 wysokim stopniu uprzemysłowienia, jest ceną, jaką trzeba płacić za wygody cywilizacyjne.
Z punktu widzenia psychologicznego życie w środowisku, które jest tworem człowieka, stwarza u niego postawę pana i władcy. Chciałby on wszystkim tak swobodnie kierować i z tak małym wysiłkiem, jak kieruje urządzeniami technicznymi, które go otaczają. Jest to postawa "naciśnięcia guzika" - małym wysiłkiem osiągnąć maksymalny efekt. Pacjentowi wydaje się, że zażycie pastylki przywróci mu zdrowie
1 rozwiąże wszystkie jego nerwicujące konflikty, dyrektorowi wydaje się, że podpisanie odpowiedniego zarządzenia z miejsca przywróci porządek w podległym mu resorcie itd. Nie trzeba dodawać, że postawa taka jest źródłem ustawicznej frustracji, gdyż otoczenie współczesnego człowieka stawia znacznie większy opór niż otoczenie bardziej prymitywne. Poczucie władzy nad otoczeniem, jakie daje nauka i technika, promieniuje na dziedziny życia, w które władza ta nie sięga (przynajmniej dotychczas). Człowiek chciałby zwalczyć cierpienie, starość, a nawet śmierć.
Bunt przeciw temu, co jest i prawdopodobnie pozostanie losem człowieka, zamiast zmniejszać, zwiększa jeszcze przykre strony życia ludzkiego. Problem, gdzie postawić granicę buntu przeciw własnemu losowi, jest jednym z najtrudniejszych problemów każdego człowieka. Od postawy skrajnie fatalistycznej do postawy skrajnego buntu istnieje szeroka skala form pośrednich. Gdy granice przesunie się zbytnio w kierunku pełnej władzy nad własnym życiem, łatwo wpada się w biegun przeciwny - skrajnego fatalizmu.
Przyjemność życia w dużej mierze wiąże się z wysiłkiem, jakiego życie stale wymaga. Większą radość daje zdobycie szczytu górskiego po kilkugodzinnej intensywnej wspinaczce niż po kilkuminutowej jeździe kolejką linową. Łatwość, z jak? dziś wiele przyjemności się osiąga, obniża ich walor. Obserwuje się to zarówno w przeżyciach estetycznych i erotycznych, jak w przeżyciach prozaicznych: jedzenie, picie, odpoczynek. Życie straciło swój smak, gdyż zbyt łatwo wiele przyjemności się zdobywa.
Urządzenia techniczne skracają wydatnie czas pracy; powinniśmy mieć nadmiar wolnego czasu. Tymczasem narzekanie na brak czasu, stały pośpiech są zjawiskami powszechnymi. Człowiek przestał być panem własnego czasu. Jak już zaznaczono, stosunek do środowiska technicznego jest stosunkiem władcy do niewolnika. Ten typ stosunku ma zawsze charakter obustronnej zależności. Pan bez niewolnika, a niewolnik bez pana żyć nie może. Urządzenia techniczne mają swoje prawa, którym
118
I
człowiek, ich władca, musi się bezwzględnie podporządkować. Można dziś pokonywać duże odległości w bardzo krótkim czasie, ale czas potrzebny na zdobycie miejsca w danym środku komunikacji niejednokrotnie przekracza czas zużyty na samą podróż. Po prostu pan i władca musi czekać na swego niewolnika. Warto by obliczyć (może zresztą takie badania zostały wykonane), ile czasu przeciętny człowiek zużywa na czekanie. Czekanie jest zawsze męczące; jest to czas, który zawadza, który chciałoby się zniszczyć, tj. skrócić do minimum. Zmęczenie jest, jak już wspomniano wyżej, następstwem mobilizacji ustroju do walki z tym niepotrzebnym czasem, który jest źródłem pośpiechu i nudy.
Przysłowiowe "czekanie na Godota" jest symbolem tego czasu bezużytecznego, który nie jest zużyty na wysiłek życia, nie jest czasem twórczym, ale czasem oddzielającym od "cudu", który ma nas uszczęśliwić. Świat techniki ma bowiem coś z cudu. Z wyjątkiem specjalistów przeciętny człowiek nie bardzo rozumie, na czym rzecz polega; wie, że trzeba nacisnąć guzik, a potem to już samo idzie. Jest to dla niego świat równie niezrozumiały, jak dla człowieka pierwotnego świat magii. Z tą różnicą, że tamten wierzył, a człowiek dzisiejszy wie, że mógłby wiedzieć, ale na to nie ma czasu, możności czy zdolności. Tym większa jego frustracja. Osiągnięcia współczesnej nauki i techniki na pewno są bardziej fascynujące i rewelacyjne niż dawne cuda, nie zaspokajają one jednak tkwiącej w każdym chyba człowieku tęsknoty za czymś, co wykracza poza granice codzienności, poza prawa zdrowego rozsądku, co może odmienić bieg życia. Potrzeba cudu tkwi w człowieku, ale "cud" techniczny go nie zaspokaja. Czekanie na Godota kończy się rozczarowaniem.
Wzrost urbanizacji idzie w parze ze wzrostem przemysłu. Ludzie skupiają się w centrach produkcji i dyspozycji. Technizacja produkcji rolnej sprawia, że coraz mniej ludzi jest potrzebnych na wsi. Wzrasta dysproporcja między przeludnionymi wielkimi miastami i wyludnioną wsią.
Każda roślina, zwierzę i człowiek potrzebują dla siebie przestrzeni życiowej. Nie można drzewa zasadzić w doniczce, w najlepszym razie skarłowacieje. W ostatnich latach robiono szereg doświadczeń nad skutkami zagęszczenia u zwierząt. Zmniejszenie przestrzeni życiowej u wszystkich badanych zwierząt, niezależnie od ich stopnia rozwoju filogenetycznego (doświadczeniu poddawano zarówno robaki, jak małpy), wywoływało ujemne skutki. Zwierząta stawały się agresywne, zmniejszała się ich odporność na choroby i ich zdolność rozmnażania, szybciej umierały. Człowiek jest na ogół bardziej wytrzymały na niekorzystne warunki środowiskowe niż zwierzęta, niemniej zbytnie zagęszczenie może wpłynąć niekorzystnie na jego zdrowie psychiczne i fizyczne.
Poczucie zagrożenia własnej przestrzeni życiowej wywołuje uczucie agresywne.
119
W zatłoczonym tramwaju lub autobusie ludzie na ogół drażnią i irytują; na wycieczce, gdy się jest przez dłuższy czas osamotnionym, zaczyna się za ludźmi tęsknić.
Zagęszczenie w sensie fizycznym nie jest tak istotnym czynnikiem w patologii współczesnej cywilizacji, jak zagęszczenie w sensie socjologicznym i psychologicznym. Ludzie mogą żyć stłoczeni w jednej izbie i mieć znacznie więcej poczucia swobody (np. Cyganie) niż ci, którzy żyją w rozległych apartamentach.
Technizacja środowiska pociąga za sobą skomplikowanie stosunków między ludźmi i ograniczenie ich stopnia swobody. Przy całej wygodzie, jaką daje życie w warunkach współczesnej cywilizacji, wzrasta zależność od urządzeń technicznych i od ludzi obsługujących je. Jest to wspomniany wzajemny stosunek zależności pana i niewolnika. Uszkodzenie jakiegoś urządzenia, np. linii elektrycznej, dopływu wody itp. lub strajk grupy pracowników może łatwo sparaliżować życie wielkiego miasta.
Środowisko techniczne - to nie tylko urządzenia techniczne, ale też ludzie, którzy je produkują, obsługują, nimi dysponują. Tworzy się skomplikowana sieć zależności, w której każdy ma jakieś swoje miejsce. Na ogół nie uzmysławiamy sobie w pełni, od ilu ludzi zależny jest zwykły dzień naszego życia i czym grozi przerwanie łańcucha wzajemnych usług. Człowiek współczesnej cywilizacji staje się bezradny prawie jak niemowlę, gdy pozbawić go wygód, do których zdążył się przyzwyczaić niczym do środowiska naturalnego. W porównaniu z nim prymitywny Buszmen jest znacznie bardziej niezależny i tym samym dojrzalszy, jeśli niezależność traktuje się jako cechę psychicznej dojrzałości. Gdy coś w środowisku technicznym nie funkcjonuje tak, jak należy (np. dopływ wody, kanalizacja, dostawy żywności, elektryczność, komunikacja itd.), wówczas całkowita bezradność wobec awarii wywołuje analogiczną reakcję wściekłości, jak u niemowlęcia niezaspokojenie jego podstawowych potrzeb fizjologicznych. Zależność i poczucie bezradności są istotnymi cechami postawy niemowlęcej, infantylizacja jest jednym z niebezpieczeństw współczesnej cywilizacji.
Problem "niedojrzałej osobowości" we współczesnej psychologii i psychiatrii (co prawda nie bardzo wiadomo, jakie są kryteria dojrzałości), jak się zdaje, odzwierciedla tendencje infantylizacyjne naszej cywilizacji.
Jedną trzecią, a czasem połowę swego życia spędza człowiek na pracy. Istnieją dwa przeciwstawne podejścia do pracy, wzajemnie przeplatające się. Praca może być przykrym obowiązkiem, wyłącznie drogą do zdobycia środków do życia, nawet karą ("w pocie oblicza twego będziesz pożywał chleba", Gen. 3; 19). Ale praca jest też aktem twórczym - przekształcaniem otaczającego świata "na obraz i podobieństwo swoje", tj. wedle naszej koncepcji. U wielu ludów pierwotnych (np. polinezyjskich) w czasie ważniejszych prac, np. budowy domu, łodzi, należało
120
śpiewać pieśni rytualne opisujące przebieg stwarzania wszechświata. W ten sposób włączano się w boski akt tworzenia. Potrzeba twórczości, tj. narzucania otoczeniu swej wizji świata; jest jedną z zasadniczych cech człowieka. Nie chodzi tu o jakość twórczości; pracą twórczą może być sprzątanie ulicy, a może nią nie być praca artystyczna czy naukowa. Kryterium różnicującym jest tu poczucie tworzenia, tj. realizowania własnego planu. Podobnie jak historia życia każdej żywej jednostki jest realizacją jej planu genetycznego, tak każda praca twórcza jest przekształceniem w rzeczywistość własnej koncepcji, a tym samym zostawieniem własnego śladu w otoczeniu.
Charakter pracy w cywilizacji technicznej jest z natury rzeczy kolektywny. Wzajemna zależność, która jest cechą codziennego życia, jeszcze wyraźniej występuje w procesie produkcji. Praca nie jest już indywidualnym dziełem, ale skomplikowanym procesem, w którym wielu ludzi i wiele maszyn bierze udział. Sam człowiek niewiele może dokonać, czuje się bezsilny, praca nie daje mu zadowolenia, gdyż nie realizuje się w niej własnego planu, ale plan narzucony z góry, często budzący sprzeciw. A gdy jest on nawet tego planu twórcą, to widząc, jak jego idea zostaje zniekształcona w wykonaniu, przeżywa głębokie rozczarowanie. Nierzadko zdarza się, że pracujący człowiek nie rozumie sensu swojej pracy, skoncentrowany na małym wycinku nie widzi całości, co więcej, czasem widzi jej bezsens. Praca, której sensu się nie rozumie lub której bezsens się widzi, znacznie szybciej wywołuje znużenie niż praca celowa (np. wielogodzinne posiedzenia, bezużyteczne plany i sprawozdania, itd.). Często wysiłek ludzki idzie na marne, ale pracując, nie można z tego zdawać sobie sprawy; trzeba żyć w urojeniu, że to, co się robi, ma sens i jest potrzebne. Negatywne nastawienie emocjonalne do wykonywanej pracy jest przyczyną, iż praca, nawet lekka, wywołuje duże zmęczenie. Jak już wspomniano, w negatywnych uczuciach występuje mobilizacja ustroju do walki i ucieczki, która jest głównym powodem wyczerpywania się ustroju.
Popularność różnego rodzaju hobby jest wyrazem tęsknoty za pracą, która daje satysfakcję. Choć brzmi to moralizatorsko, trzeba jednak powtórzyć znany truizm, że człowiek bez pracy żyć nie może, że jest on homo faber. Faber jest realizacją homo sapiens; bez możliwości urzeczywistnienia swoich myśli, idei, planów, marzeń etc. byłoby się zawieszonym w próżni, straciłoby się poczucie realności samego siebie i otaczającego świata. Jeśli życie zwierząt można zamknąć w dwóch wektorach "do" i "od", z których pierwszy wyraża przyciąganie, a drugi odpychanie otaczającego świata, punktem szczytowym jednego jest zespolenie z nim w akcie seksualnym, a drugiego - zniszczenie go w akcie mordu, to w życiu człowieka istotne znaczenie ma też wektor "nad", tj. dążenie do przekształcenia otaczającego świata według własnego planu. W nim mieszczą się dążności twórcze,
121
które wprawdzie występują też w świecie zwierzęcym, ale zasadniczo są swoiste dla świata ludzkiego.
Pojęcie "frustracja", które stało się popularne mniej więcej w połowie bieżącego stulecia, pochodzi od łacińskiego przysłówka frustra - "na próżno", "daremnie", "błędnie", "mylnie". W interakcji z otoczeniem każdy żywy ustrój stwarza wiele potencjalnych sposobów zachowania się, tzw. struktur czynnościowych, z których część okazuje się strukturami błędnymi, tj. niemożliwymi do zrealizowania. Na próżno szczur w eksperymentalnej sytuacji wysila się, by zdobyć pożywienie z zamkniętego pojemnika; jest on pusty; człowiek na próżno czeka w kolejce po atrakcyjny towar, bo i tak go nie dostanie. Im dążenie jest silniejsze, tym frustracja staje się większa. Pozytywne nastawienie uczuciowe, które przyciągało do danego fragmentu otoczenia, zmienia swój znak i działa w kierunku odwrotnym. Zamiast przyciągania następuje odpychanie. Gdy nieudanych prób jest zbyt wiele, świat atrakcyjny (przyciągający) zmienia się w świat odstręczający.
Oczywiście wszystkie potencjalne struktury czynnościowe nie mogą być zrealizowane, część musi być odrzucona jako niemożliwa do spełnienia. W miarę rozwoju zwiększa się tolerancja na frustrację, a z nią poczucie realności. Małe dziecko może się czuć zawiedzione, gdy mimo machania rączkami nie unosi się w powietrze; młody człowiek bywa gniewny, gdy świat, w którym żyje, daleko odbiega od jego wyidealizowanej koncepcji. Z czasem jednak obie struktury czynnościowe - unoszenia się w powietrze i wyidealizowanego świata - zostają odrzucone jako mające mały stopień prawdopodobieństwa realizacji; pojawiają się najwyżej w marzeniach na jawie i we śnie, ich niespełnienie nie wywołuje nieprzyjemnego uczucia zawodu. Należy jednak dodać, że mały stopień prawdopodobieństwa realizacji nie jest równoznaczny z prawdopodobieństwem zerowym. Z czasem, niekiedy wiele pokoleń później, realizują się najbardziej fantastyczne marzenia, a urojenia chorych psychicznie stają się rzeczywistością. W umyśle ludzkim nie może powstać coś całkowicie nierealnego, gdyż umysł ten jest cząstką świata, a tym samym jest realny. Uczucie zawodu powstaje, gdy nie spełni się to, co powinno mieć duży stopień prawdopodobieństwa realizacji, gdy mimo czekania w kolejce nie dokonuje się upragnionego zakupu, gdy mimo intensywnej pracy nie osiąga się żadnych wyników z powodu przeszkód tzw. obiektywnych, tzn. od nas niezależnych.
Sytuacja frustracyjna jest w zasadzie podobna do tej, w której zwierzę, uwarunkowane dodatnio na określony bodziec, zamiast jedzenia otrzymuje po nim uderzenie prądem elektrycznym. Jest to zachwianie utrwalonej struktury interakcji z otoczeniem, a tym samym hierarchii prawdopodobieństw, która dzięki powtarzające się aktywności ustroju i jego otoczenia w ciągu życia się wytworzyła.
122
Gdy jakiś człowiek narusza swoim zachowaniem się wspomnianą hierarchie, prawdopodobieństwa, gdy jego wyraz twarzy, modulacja głosu, treść wypowiedzi, czyny itd. są całkowicie niezgodne z naszym oczekiwaniem, wówczas zostaje on zakwalifikowany jako "dziwny", "inny", czyli nienormalny (polskie "wariat" od Varius, francuskie aliene od alienuś). To samo można powiedzieć o świecie, który wciąż narusza naszą hierarchię prawdopodobieństwa; staje się on światem "zwariowanym". Jest obcy, niezrozumiały, niekiedy odstręczający, wywołuje poczucie alienacji. Podobnie jak u chorych psychicznie natrafiamy często na opór (negaty-wizm w języku fachowym), nie można ich nakłonić żadnymi argumentami do zmiany stanowiska lub sposobów zachowania się itd., tak i świat współczesny stawia nam opór, jego współczynnik lepkości* jest duży. Gdy ma się dziś coś załatwić, zrobić etc, odnosi się wrażenie, iż poruszamy się w smole. Wskutek skomplikowania się stosunków społecznych, w szczególności stosunków produkcji, załatwienie drobnej nawet sprawy staje się trudne, wymaga maksimum wysiłku, który nie jest zużyty na samo dzieło, ale głównie na pokonanie oporu środowiska społecznego. Opór ten paraliżuje tendencje twórcze, wzrasta poczucie bezsilności. "Szkoda się wysilać, bo i tak nic się nie zmieni." Przedmiot, który naszym wysiłkom stawia zbyt duży opór, budzi agresję lub rezygnację, chce się go zniszczyć lub od niego się odchodzi.
Panująca obecnie w nauce moda na statystykę i wieloczynnikową etiologię przy całej swej obiektywnej słuszności ma własne uwarunkowania psychologiczne i socjologiczne. Poczucie przyczynowości rodzi się w działaniu - działam i obser-wuję efekt mojego działania. Przyczyna mieści się w działającym podmiocie, a skutek w odbierającym działanie przedmiocie. W interakcji z otoczeniem raz jest się podmiotem, a raz przedmiotem. Poczucie ogólnej niemożności, dość patogno-miczne dla naszej epoki, odbija się też w myśleniu naukowym. Nie można już samemu zmienić swego otoczenia, zmiana zależy od wielu czynników,^ często zypadkowych, wśród których jest się tylko jednym drobnym elementem. Porządek dnostkowy został zastąpiony porządkiem statystycznym. Świat rządzony prawami >iatystycznymi jest w odczuciu jednostki światem, którym rządzi chaos i przypadek, którym nie można kierować, który zaskakuje nieprzewidzianymi zdarzeniami. Nawet w twórczości najbardziej indywidualnej, tj. artystycznej, ceni się obecnie efekty Przypadkowe. Świat taki nie jest "moim" światem, gdyż z zaimkiem "mój" łączy się poczucie własności i tym samym władzy. W tym znaczeniu popularność statystyki w nauce jest wyrazem poczucia obcości wobec otaczającego świata.
Skomplikowanie się związków wzajemnych zależności, których ujemnym prze-
* Powyższe określenie zawdzięczam dr. Stanisławowi Olszewskiemu z Katedry Automatyki AGH.
123
jawem jest wzrost współczynnika lepkości środowiska społecznego, pociąga za sobą konieczność ustawicznej zmiany ról społecznych. W prostym systemie produkcyjnym (np. w małej gospodarce rolnej, w warsztacie rzemieślniczym, w małym sklepiku) człowiek był skazany na jedną rolę społeczną: głowy rodziny i jednocześnie kierownika zakładu pracy. Ustabilizowana rola przyczyniła się do integracji jego psychiki, zrastała się z jego osobowością. Miało to swoje ujemne strony, gdyż zamiast być sobą, człowiek taki był głową rodziny i swego miejsca pracy. Dzisiaj - z wyjątkiem może osób na szczytach hierarchii społecznej (np. wielkich artystów, aktorów, mężów stanu, którzy muszą nawet w życiu prywatnym być wierni swojej roli) - każdy w ciągu dnia odgrywa kilka ról społecznych. W samym miejscu pracy gra przynajmniej trzy role: podwładnego, przełożonego, kolegi, a dochodzą do tego role w środowisku rodzinnym, zabawowym, erotycznym, obywatelskim etc. Nie ma tu mowy o zrośnięciu się z własną rolą. Nie jest ona na skutek zmienności czynnikiem integrującym, lecz przeciwnie, dezintegrującym. Nie można jej brać zbyt serio, trzeba być po prostu sobą, co nie jest sprawą tak łatwą. Życie w świecie współczesnym wymaga większego wysiłku integracyjnego, tj. zmobilizowania tendencji porządkujących, niż w świecie dawnym, w którym zarówno środowisko przyrody, jak i środowisko społeczne działało integrująco.
W XX wieku świat uległ skurczeniu, już nawet rzadziej mówi się o "naszym świecie", a częściej o "naszej planecie" lub "globie". Rozwój środków komunikacji sprawił, iż odległości przestały być problemem, niedługo krócej będzie trwać podróż na drugą półkulę niż na lotnisko. Odległości już nie odgrywają prawie żadnej roli w rozchodzeniu się intormacji. Dzięki telewizji można być nieomal naocznym świadkiem wydarzeń w najodleglejszych częściach kuli ziemskiej, a nawet na Księżycu. Skurczenie się obejmuje też wymiar czasowy. Dzięki rozwoiowi archeologii odległe epoki stały się bliższe, ukazały się nie znane dotychczas kultury. Jednocześnie zmienność czasu obecnego w porównaniu ze stabilizacją czasy przeszłego sprawia, iż czas obecny jest dłuższy w stosunku do czasu przeszłego, jeśli miernikiem czasu jest liczba wydarzeń w nim zachodzących. Analogicznie dzień, w którym miało się wiele przeżyć, jest dłuższy od dnia, w którym nic się nie zmieniło.
Wynikiem skurczenia się wymiarów przestrzennych i czasowych współczesnego świata jest zagęszczenie informacji. Jest ich za wiele, by je przyjąć i w jakikolwiek sposób uporządkować. W metabolizmie sygnalizacyjnym, tj. w odbieraniu informacji otoczenia i w reagowaniu na nie (reakcja ustroju jest z kolei sygnałem dla otoczenia) istnieją analogiczne prawa, jak w metabolizmie energetycznym, mianowicie prawo swoistości struktury i prawo równowagi między procesami anabolicznymi a kata-bolicznymi. Podobnie jak substancje asymilowane przez ustrój zostają rozbite P
124
zasadnicze elementy, z których ustrój buduje swą własną indywidualną strukturę (na tym polega swoistość białek ustrojowych), tak i informacje dochodzące z zewnątrz zostają przekształcone na swoistą strukturą (stąd słuszność twierdzenia, że każdy żyje w swoim świecie). Zdolność integracji jest jedną z najistotniejszych cech układu nerwowego. Ilość energii wchodzącej do ustroju dzięki jego procesom anabolicznym (budowy) równa się z grubsza ilości energii wychodzącej dzięki procesom katabolicznym (rozpadu). (W okresie wzrastania istnieje wyraźna przewaga procesów anabolicznych.) Analogicznie istnieje pewna równowaga między informacjami przyjmowanymi z otoczenia a wysyłanymi do niego. Stąd istnieje u człowieka potrzeba wyładowania tendencji twórczych. Podobnie jak w metabolizmie energetycznym, w młodości więcej przyjmuje się niż daje. Z wiekiem powinna jednak przeważać postawa twórcza nad konsumpcyjną. Zresztą zdolność rejestrowania informacji (pamięć) wyraźnie maleje z wiekiem.
Analogie między metabolizmem energetycznym a informacyjnym uzasadniają słuszność popularnego powiedzenia o "psychicznej niestrawności". Człowiek dzisiejszy, mimo że żyje w niezwykle ciekawych czasach, ma ich często dosyć, nie może strawić tego, co do niego bezustannie dociera, nie jest w stanie stworzyć z chaosu informacji jakiegokolwiek porządku. Przypomina to sytuację przy obficie zastawionym stole, gdy już nie jest się w stanie więcej zjeść i najsmaczniejsze jedzenie pobudza tylko do wymiotów. Wspomniana już trudność wyładowania tendencji twórczych sprawia, że postawa konsumpcyjna przeważa nad twórczą. Co z kolei prowadzi do "przejedzenia", uczucia nudy, szukania silnych wrażeń, big-bitu tak typowego nie tylko dla muzyki. Z drugiej strony sygnał wysyłany w otoczenie, by zostać przez nie dostrzegany, musi też stanowić "silne uderzenie". Jedynie silny bodziec może przebić się przez ochronną barierę zobojętnienia. Dość powszechne dziś objawy zobojętnienia wobec niedoli drugiego człowieka (np. obojętne przejście koło wypadku ulicznego) są przedmiotem ujemnej oceny moralnej naszego pokolenia. Z drugiej jednak strony trudno winić o obojętność człowieka, który w telewizji ogląda dzieci wietnamskie poparzone napalmem, sceny z hitlerowskich obozów koncentracyjnych, ludzi umierających w Indiach z głodu itp. Nadmiar wiadomości o ludzkim cierpieniu wywołuje w końcu zobojętnienie; z psychologicznego punktu widzenia jest to mechanizm obronny. Więźniowie w obozach koncentracyjnych też zobojętnieli na widok trupów, nędzy, brudu i ludzkiego cierpienia; pozostając wrażliwymi, nie byliby w stanie obozu przeżyć. Zobojętnienie na ludzkie cierpienie jest jednym z przejawów "psychicznej niestrawności".
Dodatnią stroną zagęszczenia informacji jest konieczność selekcji. Musi się samemu wybierać, co warto przyjąć, a co lepiej odrzucić. Wzrasta krytycyzm. Obniża się walor autorytetów. Udoskonalenie środków komunikacji nie wyszło im
125
na dobre. By zachować prestiż władzy, trzeba się trzymać w bezpiecznym oddaleniu od poddanych. Wprawdzie istnieją baśnie o dobrych władcach, którzy w wieśniaczym przebraniu wędrują po chatach maluczkich, ale w rzeczywistości żyli oni zawsze w izolacji. Samotność jest atrybutem władzy. Nawet system nerwowy, który w stosunku do reszty ustroju odgrywa rolę władcy (układu sterującego), jest bardziej od innych systemów i narządów organizmu wyizolowany. Wielkość władcy widziana ze zbyt bliskiej odległości maleje. Dlatego telewizja i inne środki rozpowszechniania informacji są może dla autorytetów groźniejsze niż inne zjawiska dzisiejsze, które wpłynęły na ich dewaluację (m.in. większe tempo przemian).
Najniebezpieczniejszym, jak się zdaje, objawem cywilizacji technicznej jest techniczne spojrzenie na człowieka. Widzimy otaczający świat tak, jak na niego działamy. Ponieważ człowiek działa na świat za pomocą różnego rodzaju narzędzi, one stają się jakby pryzmatem, przez który go dostrzegamy. Inaczej widział swe otoczenie człowiek pierwotny, posługujący się maczugą, a inaczej widzi je człowiek współczesny, dysponujący wysoce skomplikowaną aparaturą techniczną. Inaczej widzi je policjant, posługujący się policyjną pałką, a inaczej artysta, posługujący się pędzlem i paletą. Zmiana środowiska naturalnego w techniczne powoduje, że także na ludzi zaczyna się patrzeć jak na części składowe świata technicznego. Potoczny język, który jest czułym wskaźnikiem zmian społecznych, oddaje to zjawisko w dość powszechnym dziś zastosowaniu wobec ludzi wyrażeń odnoszących się do przedmiotów martwych, np. "wysunąć", "przesunąć", "usunąć", "zlikwidować", "zdjąć", "ustawić", "postawić" itp.
Nikt nie ma ochoty być traktowany jak przysłowiowe "kółko" w maszynie, buntuje się przeciw temu poczucie własnej indywidualności, indywidualność bowiem jest jedną z podstawowych cech przyrody ożywionej. Z drugiej jednak strony poczucie impotencji (jest to jeden z paradoksów dzisiejszych czasów, że osiągnąwszy władzę nad otoczeniem nie spotykaną w dziejach ludzkości, człowiek poczuł się bardziej bezsilny, niż mu się to kiedykolwiek w tejże historii zdarzyło) powoduje, iż szuka się terenu wyładowania nie zaspokojonego dążenia do władzy. Gdy wszystko stawia opór, najłatwiej wyładować się na drugim, podległym sobie człowieku. Powstaje typowe nerwicowe błędne koło, w którym frustracja poczucia władzy wywołuje jeszcze większe jej pożądanie.
Jednym z zastanawiających objawów obecnych tak zmiennych czasów jest, tryumf egzystencjalizmu, który wprawdzie ostatnio zdaje się przygasać, niemniej! jednak przez wiele lat po wojnie panował niezaprzeczalnie. Rzadko się zdarza, byl w jakiejś epoce jedna koncepcja filozoficzna zdobyła sobie tak ogólną popularność! Egzystencjalistami stali się nawet ci, którzy tego słowa nie słyszeli i nie zdradzali} zbytnich zainteresowań słowem pisanym. Niemniej swoją postawą realizowali g
126
wne tezy tej filozofii. Z podstawowego zdania, które wyraża nasze istnienie w świecie - "ja jestem" - egzystencjaliści kładą główny nacisk na "jestem" (egzystencja). W świecie chaotycznym, niezrozumiałym, grożącym totalną atomową zagładą, budzącym lęk i poczucie niepewności, w świecie, w którym dawne normy zachowania i autorytety po ostatniej wojnie uległy gwałtownej dewaluacji, w którym jest się zdanym tylko na siebie, a jednocześnie odczuwa się własną bezsilność, trudno jest określić własne "ja" (esencja); straciło ono swą stabilność, jego struktura jest nie oznaczona. Można natomiast skoncentrować się na przeżyciach (na egzystencji), dążyć do ich autentyczności, piękna, siły itd.
Kultura europejska od kilku wieków poszła wyraźnie w kierunku ekstrawertyzmu - na podbój świata. O wartości człowieka stanowiły jego zewnętrzne osiągnięcia. Dzięki tej postawie na zewnątrz osiągnięto wyniki przewyższające nawet marzenia. Kultury o postawie bardziej introwertywnej, np. hinduska, pozostały daleko w tyle, jeśli chodzi o przekształcenie otaczającego świata. Realizacja marzeń i podbój świata nie przyniosły jednak spodziewanego szczęścia. Popularność egzystencja-lizmu świadczy o uświadomieniu sobie tego faktu przez współczesne społeczeństwo. Poczucie własnej klęski jest zawsze bolesne. Szary smutek jest jedną z psychologicznych cech naszej epoki.
Co będzie za lat trzydzieści, na przełomie dwóch tysiącleci? Zdolność widzenia przyszłości, o której była już mowa, nie jest, niestety, atrybutem autora tego szkicu. Przedstawione wyżej niektóre nerwicorodne problemy dzisiejszych czasów pozwa-'-iją jednak snuć nieśmiało prognozę psychiatryczną dla pokolenia, które ma przyjść.
Stan nerwicowy jest częstym sygnałem, że coś w swym życiu trzeba zmienić, :' weszło się w ślepą uliczkę, w której kręcąc się wkoło, utknęło się w martwym .nkcie własnej linii rozwojowej. Peranalogiam można by traktować cechy nerwicowe współczesnej cywilizacji jako sygnał konieczności zmiany.
W jakim kierunku pójdzie owa zmiana, trudno przewidzieć; wydaje się, że trzy momenty są szczególnie istotne - wzajemny stosunek techniki i przyrody, organizacja życia społecznego i aparatu władzy, poczucie własnej roi i w społeczeństwie.
Dotychczasowy stosunek techniki do przyrody można określić jako antagoni-styczny; technika starała się podporządkować sobie siły przyrody, człowiek dzięki niej zdobywał władzę nad swym naturalnym otoczeniem i przekształcił je w otoczenie sztuczne, w którym zbyt dobrze się nie czuje. Doszedł on już do tego punktu, w którym musi ze swej władzy nad przyrodą ustępować i zmienić stosunek techniki do przyrody z antagonistycznego w symbiotyczny. Symbioza techniki z przyrodą uczyni środowisko człowieka mniej sztucznym i stereotypowym, więcej będzie w nim indywidualności. Pierwsze oznaki tej współpracy można już dostrzec. Korzysta
z wzorów przyrody w technice. Większą wagę niż dawniej przykłada się do
127
ochrony przyrody. Urbaniści i architekci starają się zharmonizować elementy przyrody z projektami miast i domów. Coraz ściślejsza staje się współpraca między automatykami a neurofizjologami (wiele pomysłów w automatyce zawdzięcza się neurofizjologii, z kolei model maszyn cyfrowych i analogowych ułatwia zrozumienie iunkcji mózgu). Zwraca się uwagę na przystosowanie się człowieka do warunków współczesnej techniki (medycyna i psychologia pracy) etc.
Niesłychana rozrzutność przyrody znajduje swe odzwierciedlenie w polskim modelu produkcji przemysłowej, co nie jest wprawdzie wzorem godnym naśladowania.
Współczesna organizacja ze swym wysokim współczynnikiem "lepkości" uniemożliwiającym rozładowanie twórczych tendencji, ze swą sztucznością i bezsensownością prowadzącą w ostatecznym rezultacie do kataklizmów wojennych, organizacja przestarzała, przyczyniająca się do narastania wzajemnej obojętności, a nawet wrogości, do poczucia frustracji, alienacji itd. - musi ulec przekształceniu. Należy wątpić, czy dojdzie do tego w następnym pokoleniu. Ewolucja struktur organizacyjnych społeczeństwa na ogół przebiega wolniej, niż innych form życia ludzkiego. Nie wiadomo też, jak idealny model organizacji społeczeństwa ma wyglądać.
Krytykuje się nieraz u współczesnej młodzieży jej społeczny minimalizm, unikanie angażowania się w wielkich ideologiach, stawianie sobie małych celów społecznych - szczęśliwe życie rodzinne, praca dająca zadowolenie, poznanie obcych krajów i ludzi. Nie wiadomo, czy właśnie w tym kierunku nie powinna iść sanacja życia społecznego. W małej grupie społecznej ma się większy stopień swobody niż w dużych grupach, które są zwykle zduszone odgórnymi celami, normami i przepisami. W małej grupie styka się z człowiekiem twarzą w twarz nie jest on tylko statystyczną jednostką lub wyznawcą tej samej ideologii (narodowej, religijnej, politycznej itp.). Istniałaby wprawdzie sprzeczność między masowymi metodami produkcji przemysłowej a życiem społecznym w małych grupach. Prą wysokiej jednak specjalizacji metod produkcji nie ma już jednolitej masy pracowników, lecz tworzą się zróżnicowane grupy specjalistów.
Przesunięcie punktu ciężkości z wielkich grup społecznych na małe byłoby chyba najlepszą obroną przed niebezpieczeństwem technicznego spojrzenia tu człowieka. W małej grupie człowiek nie może stać się "numerem" (przysłowiowym "trybikiem" maszyny produkcyjnej), zachowuje swą indywidualność, jego kontald z innymi członkami grupy jest kontaktem ludzkim, a nie technicznym. Fakt, żs przeciętnie każdy człowiek jest jednocześnie członkiem kilku małych grup, ułatwiać może współpracę między poszczególnymi małymi grupami i łagodzić antagonizm) między nimi powstające. Z drugiej strony wielkie grupy - rasowe, narodowe, religijne, polityczne, ekonomiczne itp. - tracić będą prawdopodobnie na s*i
128
atrakcyjności, głównie dlatego, że członkowie małej grupy będą się rekrutować z osób należących do różnych grup dużych. A więzy emocjonalne powstające w kontaktach "twarzą w twarz" są zawsze silniejsze od więzów innych, które stanowią spójnię dużych grup społecznych. Poza tym środki komunikacji ułatwiają wzajemne poznawanie się ludzi z różnych wielkich grup społecznych, co zawsze osłabia przekonanie o wyższości własnej grupy i łagodzi wzajemne antagonizmy.
Niezwykłe bogactwo informacji, jakim otoczony jest człowiek współczesnej cywilizacji, w przyszłości powinno być przez niego racjonalniej wykorzystywane. Może powstaną nowe formy, bardziej syntetyczne, przekazywania cudzych myśli, może powstaną pewne systemy integrujące, co ułatwi asymilację informacji. (Popularność cybernetyki świadczy o dużym zapotrzebowaniu na takie właśnie systemy integrujące.) W każdym razie człowiek przyszłości będzie dysponował znacznie bogatszym asortymentem dziedzictwa kulturalnego niż jego nie tak odlegli przodkowie. Będzie mógł z niego swobodnie wybierać to, co najbardziej odpowiadać może jego strukturze osobowości. Dzięki temu powinien wzrastać stopień zróżnicowania między ludźmi. Ludzie skrojeni na jedną modłę będą razić, drażnić też będą wszelkie próby ukształtowania wszystkich według jednego modelu.
Dzięki środkom komunikacji coraz bardziej będą zacierać się różnice narodowe, a może w dalszej przyszłości rasowe. Już dzisiaj styl młodzieży ma charakter internacjonalistyczny i często trudno określić narodowość młodego człowieka. Dlatego też wydaje się, iż szum skrzydeł husarskich w chromosomach Polaków, o którym kiedyś Władysław Bieńkowski dowcipnie mówił, będzie z czasem coraz słabszy.
Ze strukturą organizacyjną społeczeństwa wiąże się problem władzy. Choć jest to problem drażliwy, można jednak stwierdzić, że ludzie współcześni odczuwają niewydolność swych władców, Na ogół zresztą nie jest to z ich strony forma krytyki, gdyż zdają sobie sprawę, że człowiek nawet genialny, przy obecnym skomplikowaniu stosunków ekonomicznych, społecznych etc. nie byłby w stanie sterować wielkimi grupami społecznymi, najwyżej mógłby je doprowadzić do wojennego kataklizmu, czego na pewo nikt nie pragnie. Z drugiej strony rozwój automatyki sprawił, że zagadnienia organizowania i sterowania mogą być przejęte przez maszyny. Na razie są to zagadnienia proste, ale w przyszłości będą coraz bardziej skomplikowane.
Analogicznie jak niegdyś maszyny zastąpiły siłę ludzkich mięśni, tak w przyszłości mogą one uzupełniać, jeśli nie zastąpić, ludzkie zdolności organizacyjne. Dawniej zagrażały bezrobociem robotnikom, w przyszłości mogą zagrażać władcom. Nie chodzi tu o absurdalny miraż społeczeństwa rządzonego przez mózgi elektronowe, lecz o zmianę zakresu funkcji przyszłych kierowników wielkich grup społe-
9 . 129
3 Anus mundi
cznych. Wiele problemów, którymi dziś muszą się oni zajmować, a w którycl podległe im jednostki są tylko "kółkami" wielkiej maszyny społeczno-produkcyjnej może w przyszłości być rozwiązanych przez maszyny, dzięki temu łatwiej będzi zachować spojrzenie na człowieka jak na człowieka.
Z maszyną nie ma dyskusji. Jeśli chce się z niej korzystać, musi się jej słuchać. Na ogół łatwiej jest podporządkować się rozkazom maszyny niż drugiego człowieka. Z człowiekiem można bowiem spierać się, czy ma rację, można mieć nadzieję, że zmieni on swoją decyzję. Człowiek nawet najbardziej technicznie nastawiony pozostaje człowiekiem, jest więc omylny i nie zawsze kieruje się wyłącznie rozumem. Czasem trzeba go słuchać mimo przekonania o mylności jego decyzji, co oczywiście budzi uczucie buntu. Wobec maszyn takich uczuć żywić nie można, byłyby one śmieszne. Jeśli decyzje maszyny są mylne, jeśli maszyna jest bezużyteczna, należy ją wyrzucić. Trudno buntować się przeciw czerwonemu sygnałowi na jezdni lub światełku na tablicy rozdzielczej sygnalizującym awarię silnika. Musi się tych sygnałów słuchać, nie ma innej drogi wyboru. Rozkazy maszyn są bezwzglądne, nie ma od nich odwołania. Albo przyjmuje się z góry ich nieomylność, albo w ogóle się z nich nie korzysta. Świat rządzony tylko przez maszyny byłby światem ściśle zdeterminowanym, w którym nie byłoby miejsca na ludzkie wahanie, wątpliwości, niezadowolenia i bunty.
Uzyskany dzięki rozwojowi techniki postęp w naukach biologicznych pozwala przypuszczać, że w niedługim stosunkowo czasie uda się sterować procesami psychicznymi człowieka. Już dziś za pomocą odpowiednich środków psychofarma-kologicznych można zmieniać nastrój, zmniejszać lęk i niepokój, wywoływać zmianę percepcji otaczającego świata i własnego ciała. Za pomocą mikroelektrod osadzonych w odpowiednich częściach mózgu można sterować zdalnie zachowaniem sią zwierząt i dowolnie zmieniać ich reakcje psychiczne. Odkrycie kodu genetycznego (jedno z największych odkryć XX wieku) prawdopodobnie pozwoli w przyszłości zmieniać również ów kod. Tak, że będzie można u roślin, zwierząt, a prawdopodobnie też u ludzi wywoływać cechy, które są w danym okresie pożądane.
Coś podobnego, tylko na zasadzie oddziaływania hormonalnego, dzieje siew państwie pszczół czy mrówek. Zależnie od potrzeby produkuje się więcej wojowników, robotnic czy trutniów.
Jest to jedna z największych pułapek magicznej władzy, jaką daje nauka. Za pomocą środków technicznych człowiek będzie mógł sterować własnym rozwojem i własnym zachowaniem się, a także własnymi przeżyciami. Za pomocą pigułki czy naciśnięcia guzika będzie mógł dowolnie zmieniać nastrój, kierować swoimi uczuciami, modulować procesy spostrzegania, zwiększać intensywność procesów
130 ' Ś
myślowych etc. Młoda para, chcąca mieć dziecko, będzie mogła zamówić sobie pożądany zestaw cech dla swego przyszłego potomka.
Należy przypuszczać, że w trosce o dobro ludzkości, gdyż zawsze znajdą się tacy, którzy chcą innych ulepszać, pewne grupy ludzi będą starały się sterować sztucznie procesami psychicznymi innych ludzi. Zamiast by ci spokojnie wywoływali u siebie za pomocą pigułek czy elektrycznych impulsów różnego rodzaju przyjemne uczucia, będą oni wywoływać u podległych ludzi bardziej użyteczne stany psychiczne, np. zapału do pracy, odwagi, poświęcenia, a w razie wojny zapału do mordowania innych itp. Będą też oni wpływać na regulację urodzin nie tylko ilościowo, ale i jakościowo. Będą się rodzić według planu geniusze i debile, ludzie łagodni i agresywni, ulegli i władcy, artyści i matematycy itd. Prawdopodobnie maszyny elektronowe będą decydować o aktualnym zapotrzebowaniu na odpowiednie stany psychiczne i sposoby zachowania się, jak również o potrzebach popu-lacyjnych. Np. czerwone światło nad wejściem do miejsca pracy będzie oznaczać, że należy zażyć pigułkę antyagresywną lub nacisnąć odpowiedni guzik stymulatora mózgu. Prawdopodobnie, przy obniżeniu kosztów produkcji maszyn elektronowych, będzie można zainstalować sobie podobne urządzenia w domu, co pozwoli uniknąć wielu konfliktów.
Podporządkowanie się władzy wymaga rezygnacji z własnych planów i zamierzeń. Trzeba wykonać czynność narzuconą, a nieraz zahamować w sobie tę, którą chciałoby się wykonać. Jest to pewnego rodzaju akt pokory. Moment decyzji, tak istotny w życiu psychicznym człowieka, jest przerzucony na zewnątrz. Już nie trzeba samemu decydować, decyduje ktoś inny. Za cenę ustępstwa jest się zwolnionym z dużego wysiłku, jakiego wymaga decyzja.
Współżycie z maszyną wymaga dużego opanowania. Zwłaszcza gdy chodzi o maszynę precyzyjną, nie można sobie pozwolić "na nerwy", groziłoby to jej zniszczeniem. Jeśli zdobycie Księżyca przywróciło wielu ludziom zachwianą wiarę w postęp ludzkości, a kosmonauta stał się bohaterem nowej ery, to jednak pewne obawy budzą cechy psychiczne wymagane od tego bohatera. Przy wielkim heroizmie jest to człowiek-automat, każdy jego ruch musi być z góry przewidziany, obliczony, wymierzony, uzgodniony z pracą maszyny. Niewiele miejsca mu zostaje na spontaniczność. Porównując zdobycie Ameryki ze zdobyciem Księżyca, w pierwszym wyczynie podziwiamy wielką przygodę, a w drugim precyzję. Kolumb gdzie indziej się wybierał, a gdzie indziej zawędrował. Kosmonauci trafili dokładnie w przewidziane miejsce. Kolumb był właściwie sam, jego był pomysł i jego realizacja. Za kosmonautami stała armia uczonych, techników i medyków, śledząc każdy ich fuch zewnętrzny oraz zachowanie wnętrza ustroju, z ziemi kierując ich zachowaniem. Sam lot był rezultatem wieloletnich przygotowań i olbrzymiego wysiłku umysłu
131
ludzkiego (pomijając już wysiłek ekonomiczny). Lot na Księżyc jest triumfem kolektywnego ducha pracy. Wymagał niesłychanego zgrania olbrzymiego zespołu ludzkiego nad nim pracującego. I jak w pracach kolektywnych, jego autorstwo pozostaje bezimienne. Trzech kosmonautów dzięki swej odwadze zbiera plon pracy całego kolektywu. Na pewno wielu młodych ludzi zazdrości sławy kosmonautom, ale czy rzeczywiście gotowi byliby pójść ich śladami, poddać się rygorystycznej dyscyplinie treningów, zrezygnować z własnej inicjatywy, być ślepym wykonawcą rozkazów, zżyć się z maszyną tak, by stać się niemal jej częścią składową?
Zarówno w sensie technicznym, biologicznym jak i psychologicznym decyzja wymaga znacznego wydatku energii. W maszynach elektronowych większość zapotrzebowania energetycznego jest zużyta na tworzenie "decyzji", sam sygnał zuży-tkowuje minimalne ilości energii. Mózg ludzki zużywa około 1/5 całego zapotrzebowania energetycznego ustroju. Miliardy komórek nerwowych, z których mózg jest zbudowany, zużytkowują ten olbrzymi zapas energii głównie na formowanie swych "decyzji". (Z setek impulsów nerwowych, które bez przerwy dochodzą do pojedynczej komórki nerwowej, musi ona sformułować swą własną "decyzję", wytworzyć własny impuls nerwowy i ten przesłać dalej.) Z własnego doświadczenia wiadomo, jak trudne bywają decyzje w życiu ludzkim, ile wywołują wahania, niepokoju, wewnętrznej walki, jak często są przyczyną poczucia winy. U podłoża nerwic nierzadko można się doszukać niemożności podjęcia decyzji (nie zawsze chodzi tu o decyzję świadomą, tzw. akt woli, częściej o nieświadomą, od woli niezależną, np. wahania między przeciwstawnymi postawami uczuciowymi).
Powstaje pytanie, na co człowiek przyszłości zużyje zaoszczędzoną energię psychiczną, gdy znaczna część decyzji podejmowana będzie przez maszyny, a wysiłek i napięcie psychiczne związane z jego własnymi decyzjami będą zmniejszone dzięki np. środkom farmakologicznym. Czy energia ta ulegnie rozproszeniu, czy też skoncentruje się na nie wykorzystanych dotychczas możliwościach? Dzięki miliardom komórek nerwowych i połączeń między nimi system nerwowy człowieka posiada nieograniczone wprost możliwości tworzenia różnorodnych struktur czynnościowych. Prawdopodobnie tylko mały odsetek potencjalnych struktur zostaje zrealizowany. Układ nerwowy, podobnie zresztą jak inne układy ustroju ludzkiego, pracuje normalnie na około 20-30% swej maksymalnej wydajności (jest to ogólna zasada ekonomii pracy ustroju). Istnieje uzasadnione domniemanie, że człowiek może rozwijać się w różnych kierunkach i że wiele jego możliwości psychicznych nie jest wykorzystanych po prostu dlatego, że nigdy nie było ku temu okazji. Nie jest wykluczone, że zdolności telepatyczne i jasnowidztwa, o których była wcześniej mowa, należą do takich nie wykorzystanych możliwości psychiki ludzkiej. To, co nie używane, ulega bowiem atrofii. Atrofii takiej ulegają często zdolności artystyczne,
132
Które zwykle obserwuje się u większości dzieci w wieku przedszkolnym. Nie wiadomo też, jak dalece sięgają możliwości myślenia abstrakcyjnego, jakie są granice dla przeżyć uczuciowych, estetycznych, mistycznych itd. Możliwości rozwoju człowieka są wielkie, by nie rzec - nieograniczone. Korzystnym dla człowieka środowiskiem jest to, które możliwości te rozwija, a nie hamuje.
Postawie bezwzględnego podporządkowania się wymogom świata technicznego, określonej tu jako "kosmonautyczna", można przeciwstawić postawę spontanicznego i indywidualnego stosunku do życia - postawę "artystyczną". Nie chodzi
0 twórczość artystyczną sensustricto, gdyż mało jest ludzi obdarzonych prawdziwym talentem, ale o realizację tkwiących w każdym człowieku tendencji twórczych (postawa "nad", o której była wyżej mowa). Może to być uczenie się patrzenia na świat, widzenia w nim tego, czego inni nie widzą, odzyskanie z powrotem spojrzenia dziecka, które wskutek wymogów życia w dojrzałych latach zwykle zanika, może to być kultywowanie drobnych zamiłowań i talentów (różnego rodzaju hobby); postawą artystyczną jest szukanie piękna w codziennym życiu, w mieszkaniu, miejscu pracy, w sposobie ubierania się i makijażu (dziś np. dzięki odpowiedniemu podkreśleniu indywidualnych cech nie widzi się brzydkich dziewcząt, brzydota odpowiednio "podana" staje się piękna); postawy artystycznej wymaga też umiejętność współżycia z innymi. W każdym człowieku znaleźć coś pięknego, nie bawić się w sędziego, co z miejsca niweczy wiele stosunków międzyludzkich. Trzeba również wykształcić umiejętność współżycia z samym sobą: nie niszczyć w sobie tego, co prawdziwe, dobre i piękne, dla rzekomych wymagań walki o życie, ambicji, chęci zemsty itp. W postawie artystycznej chodzi o umiejętność przeżywania własnego życia.
Zarzuca się nieraz ludziom naszej cywilizacji, że w pogoni za pieniądzem, za realizacją swych ambicji, w bezkrytycznym wypełnianiu obowiązków etc. zatracili smak życia. Smak życia to właśnie umiejętność przeżywania. Ale czy można żyć dla samego przeżywania? Czy uzyskiwanie maksymalnego "smaku życia" może być celem życia?
Siła i jakość przeżycia zależy od ładunku uczuciowego. Ta sama sytuacja może w nastroju pogodnym budzić zachwyt, a w nastroju przygnębienia - zniechęcenie
1 nudę. Nie można być na pokaz wesołym, smutnym, kogoś kochać czy nienawidzić, czymś się zachwycać czy brzydzić. Życie uczuciowe jest autonomiczne, tj. w głównej mierze od woli niezależne. Jak we wszystkich funkcjach autonomicznych, występuje w nim paradoks impotencji - im więcej się chce, tym mniej się może. To znaczy im więcej chce się, by czuć się szczęśliwym, zdrowym, silnym, by przeżywać Piękno, miłość itd., tym mniejsze ma się szansę tychże przeżyć. Analogicznie jak w leczeniu impotencji, pierwszym i zasadniczym momentem jest zmiana postawy
133
chorego w tym kierunku, by przestał się wysilać, tak i w szukaniu szczęścia istotnym jest, by przestać go szukać. "Ład serca", który daje człowiekowi uczucie szczęścia, osiąga się przez żmudne nieraz uporządkowanie stosunku do swego otoczenia i do samego siebie; wymaga to dużego wysiłku integracyjnego. Nie "jestem" jest tu decydujące, ale właśnie "ja", gdyż od jego konstrukcji zależy wewnętrzny i zewnętrzny porządek.
istnieją wprawdzie możliwości oddziaływania chemicznego czy neurofizjologi-cznego na stany psychiczne, o czym była wyżej mowa. W tym wypadku jednak człowiek popada w największą, jaką sobie można wyobrazić, zależność od świata technicznego. Traktuje swe życie psychiczne jako przedmiot, steruje nim za pomocą sztucznych środków dostarczanych przez tenże pogardzany nieraz świat. Przestaje być panem siebie, rządzi nim narkotyk. W poszukiwaniu wolności od świata technicznego staje się jego niewolnikiem.
W jednej z najcięższych nerwic - nerwicy natręctw - chorzy stają się niewolnikami swoich bezsensownych myśli, lęków, czynności przymusowych. Życie ich staje się udręką, gdyż nie mogą wyzwolić się z przymusu aktywności myślowych czy ruchowych - im więcej z nimi walczą, tym silniej one ich wolność krępują. Dnie całe spędzają na myciu rąk, na specjalnym rytuale ubierania się, latami tkwią zamknięci w mieszkaniu, gdyż boją się wyjścia na ulicę itd., itd.
Patrząc na historię człowieka od kultur najbardziej pierwotnych do naszej cywilizacji można by dopatrzyć się analogii z nerwicą natręctw. Męczył się on i męczy w klatkach, które sam sobie stwarza czy w formie mniej lub więcej irracjonalnych nakazów, kultu pieniądza czy niewoli technicznego sposobu życia. Odnosi się wrażenie, jakby człowiek bał się własnej wolności i sam stwarzał sobie różnorodne więzy. W naszej kulturze, w epoce Odrodzenia człowiek zrzucił z siebie władzę bóstw i demonów i sam siebie kreował na władcę (antropocentryzm), lecz władzy tej jakby się przeląkł - stał się sługą pieniądza w erze kapitalizmu, a maszyny w dobie technokracji. Jej wymagania stają się dla niego równie bezwzględnymi prawami, jak różnorakie tabu, jak kanony religii etc.
Postawa "artystyczna" jest postawą wolności, w tym sensie, że szuka się w niej wypowiedzenia tego, co w nas jest najbardziej indywidualne i spontaniczne, a tym samym zrzucenia z siebie uwierających masek i więzów. Postawa "kosmo-nautyczna" jest postawą skrajnego podporządkowania się obowiązującym w aktualnym otoczeniu rygorom. Człowiek chyba nie może być absolutnie wolny - jako należący do przyrody ożywionej podlega jej prawom, choć nie w tym stopniu, co rośliny i zwierzęta, gdyż potrafi przyrodę podporządkować sobie, niemniej jednak od jej zasadniczych praw uwolnić się nie może; jako żyjący w świecie ludzkim nie może żyć w ustawicznym buncie przeciw normom w nim obowiązującym. Od
134
niemowlęctwa człowiek uczy się podporządkowania różnorakim normom własnego środowiska tak, że na ogół nie odczuwa swojej "niewoli". Nagła zmiana środowiska, jaka zaszła dzięki eksplozywnemu rozwojowi nauki i techniki spowodowała, że człowiek współczesny uświadomił sobie w znacznie silniejszym stopniu niż jego przodkowie ludzką dialektykę wolności i niewoli. By nie zagubić się w poczuciu bezsensu życia, musi on znaleźć właściwą rolę w nowym świecie, pogodzić dwie przeciwstawne postawy: "kosmonauty" i "artysty".
Wydaje się, że człowiek przyszłości z jednej strony będzie musiał podporządkować się bezwzględnym wymogom świata technicznego, nie tolerującego indywidualności i spontaniczności, z drugiej zaś, by nie zatracić swej ludzkiej natury, będzie samodzielnie szukał osiągnięcia maksymalnego rozwoju własnych możliwości właśnie przez zachowanie indywidualności i spontaniczności.
Przedstawiona prognoza brzmi raczej optymistycznie; można przedstawić też wariant pesymistyczny. Poczucie chaosu, wrogości do otaczającego świata, bezsensu własnego życia i tego, co wokół się dzieje eta, będą narastać, tak że wyzwoleniem stanie się możność oparcia się o bądź jaką, choćby najbardziej irracjonalną, ideologię. W niej bowiem znaleźć będzie można porządek i poczucie sensu, tałszywe wprawdzie, ale lepsza jakakolwiek integracja i jakikolwiek cel życia, niż żaden. Wzrośnie zapotrzebowanie na fałszywych proroków, a ci, jak wiadomo, łatwo prowadzą społeczeństwa do katastrofy.
Optymizm nauk biologicznych wynika z wiary w ewolucję. Rozwój życia idzie stale w kierunku coraz wyższego stopnia porządku, coraz wyższych i bardziej skomplikowanych form. W świecie roślinnym i zwierzęcym najłatwiej dostrzec ewolucję form morfologicznych. U człowieka nie ulegają one żadnym lub prawie żadnym zmianom. Natomiast zmieniają się jego struktury czynnościowe, stają się coraz bogatsze i bardziej skomplikowane. Nagła zmiana środowiska przyspiesza proces ewolucji. Możliwe, że człowiek współczesny stoi w obliczu skoku ewolucyjnego i jego obecne objawy nerwicowe są sygnałem konieczności wewnętrznej mobilizacji, by skoku tego dokonać.
Lęk
Lęk w świecie ludzkich przeżyć jest zjawiskiem tak powszechnym i ma tyle różnych odcieni, iż trudno się kusić nie tylko o jego wyjaśnienie, lecz nawet o racjonalną klasyfikacją. W każdym języku istnieje wiele określeń dla tego stanu uczuciowego. Stanowią one najlepszą, bo na wielowiekowym doświadczeniu opartą, klasyfikację, gdy jednak przyjdzie zdefiniować takie pojęcia, jak np. strach, groza, bojaźń, trwoga itp., to mimo że odczuwa się z reguły właściwość czy niewłaściwość użytego terminu, określić go jasno nie sposób. Zresztą zwykle tak bywa, gdy chodzi o pojęcia dotyczące przeżyć najbardziej osobistych. Można je odczuć, ale trudno zdefiniować. Świat własny, w przeciwieństwie do świata otaczającego, wymyka się jakby spod prób klasyfikacji i intelektualnej manipulacji.
Na podstawie analogii zasadniczego schematu ruchowego można z dużym prawdopodobieństwem przyjąć, że reakcje lękowe występują w całym świecie zwierzęcym, nawet na najniższych szczeblach rozwoju fiiogenetycznego. Oczywiście jakość przeżyć jest różna, zależnie od stopnia rozwoju. Rozważania tego rodzaju są możliwe przy założeniu, że prócz człowieka również i inne żywe ustroje przeżywają swoje życie, a nie są tylko nic nie czującymi automatami.
Gdy źdźbłem trawy podrażnimy jakiegoś owada, wywołamy u niego gwałtowne, chaotyczne ruchy ucieczkowe lub zastygnięcie w bezruchu. Ten sam typ reakcji można też spotkać u człowieka w obliczu maksymalnego zagrożenia, prawdziwego lub urojonego. Mówi się, że człowiek taki "zamarł' lub "oszalał" ze strachu. W schizofrenii, w której normalne ludzkie przeżycia nabierają krańcowych wymiarów, oba typy reakcji ruchowych spotyka się w zahamowaniu i podnieceniu katatonicz-nym (stupor et furor katatonicus).
Bogactwo form zachowania się w świecie zwierzęcym, a także ludzkim, można ująć schematycznie w dwa wektory ruchowe: "do" i "od" świata otaczającego. W pierwszym wypadku sygnał dochodzący z zewnątrz wywołuje zbliżenie, a w drugim oddalenie od źródła bodźca. Zasadnicza orientacja mchowa jest antycypacją tego,
137
co nastąpi, swoistym rachunkiem prawdopodobieństwa co do tego, czy świat otaczający zaspokoi podstawowe potrzeby jednostki, czy nie. Subiektywnym odpowiednikiem ruchu "do" świata otaczającego są uczucia pozytywne, przeżywane przez człowieka jako miłość, przyjaźń, tęsknota itd., a kierunku przeciwnego -uczucia negatywne, jak lęk, nienawiść, wrogość, pogarda itp. Antycypacja negatywna, czyli postawa "od" świata otaczającego, mieści w sobie dwie możliwości: albo "ja zniszczą wrogi świat", albo "sam przezeń zostaną zniszczony". Ucieczka i agresja oraz odpowiadające im uczucie lęku i nienawiści stoją bardzo blisko siebie, a często są w ogóle nierozerwalne.
Zdaniem Szumana uczucia są "subiektywnym przejawem dodatnich, tj. propul-sywnych i asymilatywnych, lub ujemnych, tj. repulsywnych i obronnych, reakcji ustroju na świat zewnętrzny oraz osiągania równowagi zewnętrznej i wewnętrznej przez ustrój lub też nieosiągania jej". Brzezicki przeciwstawia bipolarność uczuć monopolarności logicznego rozumowania. Karen Horney ujmuje stosunki uczuciowe między ludźmi schematycznie w trzy wektory: "do", "od" i "przeciw".
Jest zrozumiałe, że świat wrogi wymaga znacznie większej mobilizacji sił niż świat przyjazny. W ucieczce i walce więcej wydatkuje się energii niż w otoczeniu bezpiecznym i spokojnym. Postawa pozytywna łączy się z przewagą procesów anabolicznych (budowy), a negatywna - z przewagą katabolicznych (rozpadu). W , pierwszym wypadku bilans wymiany z otoczeniem wypada na korzyść ustroju:' buduje on siebie kosztem otoczenia, w drugim zaś wypadku bilans jest ujemny:, proces niszczenia własnej struktury przeważa nad procesem budowy. -:
Wymiana ze środowiskiem nie może być oczywiście procesem jednokierunko-; wym, wyłącznie anabolicznym, istotą jej bowiem jest budowa i niszczenie, diaiektyka [ życia i śmierci. Budując swoją indywidualną strukturę niszczy się struktury swego * środowiska, czyli żyje się kosztem życia innych żywych istot, a jednocześnie niszczy się też własną strukturę dla wyzwolenia energii potrzebnej do walki o życie i jest się z kolei narażonym na zniszczenie przez inne żywe istoty.
Nie da się też z życia usunąć tych wszystkich przeżyć, które wiążą się z jego j aspektem niszczenia, a więc bólu, cierpienia, lęku i nienawiści, podobnie jak nie | można go sobie wyobrazić bez przeżyć pozytywnych, związanych z jego aspektem' tworzenia: radości, rozkoszy i miłości.
Przy wszelkich próbach analizy podstawowych przeżyć ważne jest należyte ich ustawienie na współrzędnej czasu. Inaczej przedstawia się zniszczenie w bezpośrednim zetknięciu, a inaczej w oddaleniu. W czasie teraźniejszym częściowe zniszczenie daje przeżycie bólu, natomiast całkowite, czyli śmierć, nie jest już przeżyciem, lecz końcem wszystkiego. Agonia polega prawdopodobnie na rozpaczliwym wysiłku oddalenia się od śmierci, maksymalnej mobilizacji ustroju do I
138
walki o życie, w której chwile poddania sią łączą się z utratą przytomności, z ucieczką w majaki senne, w błyskawiczne obrazy przeszłości. Ucieczka od rzeczywistości w postaci różnych form zaburzeń świadomości jest tu swoistą obroną przed zbyt bliskim zetknięciem się z całkowitą destrukcją.
W oddaleniu czasowym zniszczenie przedstawia się w formie sygnału ze świata otaczającego, który tym samym zmienia się w świat niebezpieczny i wrogi, lub sygnału z wnętrza własnego ustroju, który pod jego wpływem budzi niepokój. Nie zawsze sygnały odpowiadają rzeczywistemu niebezpieczeństwu, a im silniej rozwinięty jest układ sygnalizacyjny (narządy zmysłowe, system nerwowy i aparat ruchowy), tym większe są możliwości różnorakich przekształceń bodźców zewnętrznych lub wewnętrznych w poszczególnych ogniwach łuku odruchowego. Tym samym większa jest zdolność oderwania się od konkretnej sytuacji, a w związku z tym coraz częściej niebezpieczeństwo konkretne zostaje zastąpione abstrakcyjnym.
Sygnał niebezpieczeństwa wyzwala postawę "od" świata otaczającego, która się wiąże, jak już wspomniano, z ogólną mobilizacją ustroju do ucieczki lub walki, a subiektywnie łączy się z uczuciami lęku i nienawiści. Nie wdając się w omawianie skomplikowanej i dotychczas tylko częściowo poznanej fizjologii tej zasadniczej postawy, można powiedzieć, że u zwierząt wyższych i u człowieka mobilizacja ustroju dokonuje się głównie przez silne wyładowanie w układzie wegetatywno-hor-monalnym. Wyładowanie to może być czasem tak silne, iż samo doprowadza do śmierci. Powiedzenie, że ktoś "umarł ze strachu", nie jest tylko przenośnią. Śmierć bez uchwytnej organicznej przyczyny znana jest klinicystom i anatomo-patologom. U ludów tzw. pierwotnych zdarzają się wypadki śmierci wywołane przekroczeniem tabu lub zaklęciem czarownika; jest to "śmierć wudu" {voodoo death) opisana między innymi przez wybitnego fizjologa Cannona. Z jego koncepcji wyjaśniającej rolę układu wegetatywnego w życiu uczuciowym zrodziła się później teoria stresu Selyego. Ostra schizofrenia katatoniczna może skończyć się śmiercią, której jedną z przyczyn jest najprawdopodobniej lęk.
Pominąwszy rzadkie wypadki, w których samo przygotowanie do walki o życie - biologiczna "zimna wojna" ze światem otaczającym - kończy się śmiercią, można przyjąć, że różnorakie reakcje fizjologiczne, wspólnie tworzące ogólną mobilizację ustroju, mają charakter celowy. Celowość ta jednak zależy od tego, w jakim stopniu antycypacja przyszłości jest słuszna, czy mobilizacja okaże się potrzebna, czy też zbyteczna. Potrzebna jest wówczas, gdy nastąpi po niej wymagająca krańcowego *ysiłku walka o życie; zbyteczna, gdy po niej nic nie nastąpi i cała mobilizacja �każe się nieekonomicznym wydatkiem energii.
U studentów oczekujących na trudny egzamin serce pracuje, jak przy wysoko-górskiej wspinaczce. Tak krępujące w kontaktach towarzyskich pocenie się dłoni
139
ułatwia uchwycenie przeciwnika w zaciętej walce. Parcie na mocz i stolec jest fizjologicznie celowe, gdyż lepiej uciekać czy walczyć z pustym pęcherzem i kiszką stolcową, ale staje się kłopotliwe, gdy starcie z otoczeniem polega na czym innym. Zwiększenie krzepliwości krwi przeciwdziała skrwawieniu, które w zaciętej walce jest nieuchronne, ale gdy do tej walki nie dochodzi, może najwyżej doprowadzić do zawału. Przykładów tego typu znaleźć można znacznie więcej.
Istnieje w człowieku sprzeczność między jego zasadniczą orientacją w świecie otaczającym, która - podobnie jak u zwierząt - oscyluje między postawą "do" i "od" otoczenia i łączy się wyładowaniem hormonalno-wegetatywnym, a jego aktualnym zachowaniem się, w którym przeważa postawa "nad", tj. oscylacja między przekształceniem otoczenia według własnej struktury a przekształceniem siebie według struktury otoczenia. Postawa ta nie wymaga ogólnej mobilizacji ustroju, zmusza natomiast do tworzenia coraz to nowych struktur czynnościowych w ciągłej interakcji z otoczeniem. Z anatomicznego punktu widzenia rozwój tej postawy u człowieka wiąże się z rozwojem neocortex, podczas gdy zasadnicza orientacja (postawa "do" i "od") zależy przede wszystkim od tilogenetycznie starszych części układu nerwowego: pnia mózgowego, jąder podstawy, węchomózgowia, które przez podwzgórze łączą się z układem endokrynnym. Mózg człowieka - jeśli idzie o starsze jego części - niewiele się różni od mózgu najniższych ssaków. Rozwój lilogenetyczny koncentruje się na korze mózgowej, w szczególności na jej najmłodszych częściach, tj. neocortex.
Pod względem czasowym orientacja zasadnicza (postawa "do" i "od") wyprzedza szczegółową (postawa "nad"), w której dochodzi do bardziej precyzyjnej analizy sytuacji i do wyboru jednej z wielu form interakcji z otoczeniem. W przeciwieństwie do postawy "nad" postawa "do" i "od" cechuje się dużą inercją, ubóstwem potencjalnych struktur czynnościowych i łatwością ich utrwalania. Skutkiem tego często się zdarza, iż jedna z zasadniczych postaw utrzymuje się znacznie dłużej, niż tego wymaga aktualna potrzeba. Obserwuje się ludzi, którzy przez całe życie wykazują np. postawę lękową lub agresywną, tak że traktuje się te postawy jako cechy konstytucjonalne i w zależności od wyznawanych poglądów przypisuje się je wpływom genetycznym lub środowiskowym, utrwalonym we wczesnym okresie rozwoju.
Jak się zdaje, postawy negatywne (orientacja "od" otoczenia) mają większe szansę utrwalania się niż pozytywne. Wywołują bowiem większą mobilizację ustroju a ta, na zasadzie błędnego koła, jeszcze bardziej wzmacnia daną postawę. Gdy jakiś sygnał otoczenia wyzwala postawę lękową, to wyładowanie wegetatywno-hor-monalne towarzyszące tej postawie potęguje uczucie lęku, a to z koiei zwiększa mobilizację obronną ustroju i tak wkoło, teoretycznie ad infiniłum. Wyjściem z
140
błędnego koła jest jakakolwiek aktywność ruchowa, w której mobilizacja ustroju zostaje choćby częściowo wyładowana. Dlatego w stanach niepokoju wykonuje się szereg bezcelowych ruchów, jak chodzenie tam i z powrotem, bębnienie palcami po stole, rytmiczne potrząsanie noga. itp. W marzeniu sennym sytuacje lękowe są zazwyczaj silniej przeżywane niż analogiczne sytuacje na jawie, prawdopodobnie dlatego, iż możliwości wyładowania ruchowego w czasie snu są ograniczone. Samo pozbawienie swobody ruchowej zwiększa napięcie lękowo-agresywne. Pies na uwięzi jest złym psem, niewolnik jest zawsze groźny. A nawet bezczynność, choćby w stanie błogiego odprężenia, spokoju i poczucia szczęścia, po pewnym czasie prowadzi do stanu niepokoju, który mobilizuje do aktywności. Byłaby to dodatnia strona negatywnej postawy, dzięki niej nie można trwać w jednym punkcie i w ten sposób przeciwstawić się procesowi życia, którego zasadniczą cechą jest zmienność.
Sytuacje wyzwalające postawę lękową można podzielić na cztery grupy: związane z bezpośrednim zagrożeniem życia, z zagrożeniem społecznym, z niemożnością dokonania właściwego wyboru aktywności i z zachwianiem istniejącej struktury interakcji ze światem otaczającym. Zależnie więc od genezy można mówić o lęku biologicznym, społecznym, moralnym i dezintegracyjnym. Sam przebieg reakcji łąkowej zazwyczaj nie pozwala nam na rozróżnienie, o który rodzaj lęku chodzi. Umożliwia to dopiero dokładna analiza sytuacji wyzwalającej postawę lękową. Na przykład w nerwicach często spotyka się ataki silnego lęku przed śmiercią, który wcale nie jest lękiem biologicznym, gdyż śmierć choremu nie grozi, i na odwrót, w początkach choroby nowotworowej występują nierzadko objawy nerwicowego niepokoju o tematyce pozwalającej podejrzewać lęk społeczny lub moralny, a w istocie jest to lęk biologiczny.
Lęk biologiczny jest wyzwalany przez sytuację zagrażającą bezpośrednio życiu. Zagrożenie może pochodzić z zewnątrz lub z wnętrza ustroju. W pierwszym przypadku świadomość zagrożenia jest jasna. Mówimy wtedy o strachu. Jest on większy, gdy nie ma możności działania, gdy człowiek czuje się wobec niebezpieczeństwa bezbronny. Nawet świadomość, że można sobie samemu odebrać życie, zmniejsza napięcie lękowe. W drugim wypadku świadomość zagrożenia jest mglista: jest tylko lęk, nie zna się jego przyczyny. Powstaje on przy naruszeniu wewnętrznej równowagi ustroju, a więc także przy każdym wyładowaniu wegetatywno-hormona-Inym towarzyszącym innym rodzajom lęku. Co się tyczy jego pierwotnej postaci, można by wyrazić pogląd, że lęk jako wyraz zaburzenia wewnątrzustrojowego rodzi się wówczas, gdy .zachwiana jest wymiana metaboliczna ze środowiskiem. Głównym elementem tej wymiany jest tlen. Niedotlenienie ustroju, najsilniej odbijające się na układzie nerwowym, wyzwala stan lękowy. Lęk tego typu występuje w przypadku
141
I 1
zawału serca, w ostrej niewydolności krążenia, w dychawicy oskrzelowej, w wykrwawieniu, w ciężkiej niedokrwistości. Nasilenie stanu lękowego zależy od gwałtowności zmniejszenia dopływu tlenu, jest więc większe w zawale niż w niedokrwistości. Brak innych elementów wymiany metabolicznej: wody i substancji odżywczych, nie wywołuje zazwyczaj tak gwałtownych stanów lękowych, jak brak tlenu.
Podstawowe potrzeby ustroju można by ustawić w kolejności ich rozmieszczenia na współrzędnej czasu, tzn. według okresu czasu, w którym ich niezaspokojenie doprowadza do śmierci. Skalą czasu dla tlenu byłyby minuty, dla wody - godziny, dla substancji odżywczych - dnie. im okres czasu krótszy, tym szybsze staje się narastanie lęku.
Lęki o podłożu seksualnym u człowieka spotyka się częściej niż te, które się wiążą z zagrożeniem życia. Można by je zaliczyć do biologicznego rodzaju lęków, wychodząc z założenia, że chodzi tu też o zagrożenie życia, wprawdzie nie jednostki, ale gatunku. Zagrożenie życia jednostki jest tu tylko pośrednie, w sensie niemożności sprawdzenia swej męskiej czy kobiecej wartości i osiągnięcia wyładowania w dążeniu do złączenia się z otoczeniem (pełna realizacja postawy "do"). W przeciwieństwie do potrzeb biologicznych, związanych z zachowaniem życia, potrzeby seksualne nie są objęte rygorem czasu, można je odkładać nawet ad iniinitum. Ten stan zawieszenia sprzyja powstawaniu pogotowia lękowego lub lękowo-agresywnego.
Konsekwencją prawa zachowania gatunku jest tworzenie się życia społecznego. Zarówno ze względu na długi okres bezwzględnej zależności od najbliższego otoczenia społecznego, jak i na możność utrwalenia się form życia społecznego (dziedziczenie społeczne), człowiek w większym stopniu niż reszta świata ożywionego jest istotą społeczną. Nie może on żyć i rozwijać się bez innych ludzi i bez ich dziedzictwa kulturalnego. Pod ich wpływem modeluje on swą zasadniczą orientację w świecie otaczającym i związane z nią zasadnicze postawy emocjonalne. Od nich bierze większość gotowych form interakcji z otoczeniem. Świat otaczający jest dlań głównie światem ludzkim. Jest więc zrozumiałe, że wykluczenie ze świata społecznego, śmierć społeczna, równa się dla człowieka śmierci biologicznej.
Zdarza się, że tę ostatnią sam dobrowolnie wybiera, jak na wojnie lub w samobójstwie dla ratowania honoru, by uniknąć śmierci społecznej. Boi się ostra-cyzmu, ośmieszenia i innych form potępienia społecznego. Od najmłodszych lat czuje na sobie wzrok innych i trudno mu spod tego oceniającego spojrzenia się wyzwolić. Nęka go poczucie krzywdy, gdy sąd otoczenia o nim wydaje mu się niesłuszny, lub poczucie winy, gdy akceptując ten sąd, sam siebie potępia. Jego obraz świata społecznego jest często fikcyjny, gdyż jest tylko odbiciem jego własnych postaw uczuciowych. Postawy te jednak znajdują się pod silną presji
142
społeczną. Czasem duże grupy społeczne mają identyczny stosunek do jednostek lub całych grup, zwłaszcza niedostatecznie poznanych. Ta "zaraźliwość" postaw emocjonalnych wynika prawdopodobnie stąd, że w orientacji społecznej nie można zachować postawy obojętnej. W stosunku do drugiego człowieka musi się przyjąć postawą "do" lub "od". Postawa obojętna jest w istocie postawą negatywną, jest traktowaniem drugiego człowieka jako martwego przedmiotu; budzi w nim lęk i nienawiść. Pod pozornie bezuczuciowym stosunkiem człowieka do człowieka w społeczeństwie zorganizowanym technokratycznie kryje się zwykle lęk i agresja. Orientacja społeczna, nie znosząc więc pustki, łatwo zapełnia się uczuciami zain-dukowanymi od najbliższego otoczenia. Uczucia, zwłaszcza negatywne, łatwo przenoszą się z jednego człowieka na drugiego. Niepokój matki przenosi się na dziecko, ekspresja lękowa jednej osoby w tłumie może spowodować ogólną panikę.
Nigdy człowiek nie wyrasta na tyle ze swoich lat dziecięcych, by nie szukał wswym otoczeniu społecznym oparcia i życzliwości. Gdy znajduje w nim potępienie, wrogość lub obojętność, budzą się w nim uczucia negatywne, lęku i nienawiści, które z kolei potęgują ujemny stosunek otoczenia. Działa tu znów zasada błędnego koła.
Lęk moralny można traktować jako zinternalizowane zwierciadło społeczne. Sędzia znajdujący się z zewnątrz wchodzi jakby do wewnątrz, stając się Sokrateso-wskim daimonionem, sumieniem lub Freudowskim superego. Ten własny sędzia i oskarżyciel jest niejednokrotnie surowszy od otoczenia społecznego. Nie wiadomo, w jakim stopniu geneza sumienia wiąże się z internalizacją norm społecznych, a w jakim stopniu wynika z samej struktury aktywności istot żyjących. Jedną z zasadniczych cech tej aktywności jest zdolność samokontroli. Wynik każdego działania zostaje z powrotem zasygnalizowany i wpływa na korekcję pierwotnej struktury czynnościowej. Jest to w istocie zasada sprzężenia zwrotnego, dająca się najłatwiej prześledzić w czynnościach układu nerwowego. Na przykład w każdym ruchu, prócz strumienia impulsów nerwowych biegnących z ośrodków nerwowych do odpowiednich grup mięśniowych, istnieje strumień impulsów o kierunku odwrotnym; od mięśni do ośrodkowego układu nerwowego. Impulsy te sygnalizują, jak rozkaz ośrodkowy został wykonany, jak dana struktura czynnościowa została zrealizowana. Pod ich wpływem zmieniają się impulsy płynące na obwód, do mięśni. Przerwanie dróg zwrotnych prowadzi do poważnych zaburzeń ruchowych. Jest to układ samokontrolujący aktywność ruchową; pracuje on poza sferą świadomości, ale właściwie jest swoistym "sumieniem" dla aktywności mięśniowej; osądza on, �y dany ruch został wykonany dobrze, czy źle. Najwyższy poziom integracji inności układu nerwowego wiązałby się już ze świadomą oceną własnej aktywności. Ocena samego siebie byłaby więc wynikiem rozwoju mechanizmów samo-
143
kontrolujących. W tym ujęciu człowiek jest skazany na to, że sam sobie jest oskarżycielem i sędzią. Zostaje tym samym rozszczepiony na działającego i osądzającego. Ponieważ osądzanie jest też jedną z form aktywności, ono samo podlega dalszemu osądowi i tak można się rozdzielać w nieskończoność. Potępienie siebie lub chwalenie pociąga za sobą całą gamę oscylujących uczuć w stosunku do własnej osoby.
Ludzka interakcja z otoczeniem rozgrywa się głównie w świecie społecznym i aktywność każdego człowieka jest skierowana przeważnie w stronę innych ludzi, toteż własna ocena tej aktywności zależy od skutku, jaki aktywność wywołuje w otoczeniu, czyli od reakcji jej odbiorców. Według tej reakcji człowiek modeluje swe postępowanie; podobnie jak w cytowanym przykładzie zależnie od reakcji mięśnia zmieniają się impulsy wysyłane doń z ośrodków nerwowych. W ten sposób zwierciadło społeczne staje się integralną składową najwyższego poziomu funkcji samokontroli, czyli sumienia. Zwierciadło społeczne obejmuje nie tylko aktualne otoczenie, odbierające i obserwujące aktywność danej osoby, lecz także ważne postacie z historii jej życia, a również wzory zawarte w tradycji kulturalnej. W tym sensie jest się aktorem, który zmienia swą grę w zależności od oceny prawdziwych i fikcyjnych widzów.
Interakcja ze społecznym otoczeniem, przyjmowanie w nim określonych ról i związanych z nimi norm postępowania, ocenianie siebie według reakcji otoczenia - wpływają, jak się zdaje, stabilizująco na stosunek uczuciowy do samego siebie. W samotności amplituda oscylacji własnej oceny samego siebie jest większa. Pustelnicy czuli się raz bliscy świętości, to znów dna grzechu. W samotności łatwiej dochodzi się do samouwielbienia, a jednocześnie do skrajnej nienawiści, kończącej się nieraz samobójstwem. Oderwanie się od interakcji z otoczeniem, czyli autyzm, prowadzi do katastrofalnych oscylacji uczuciowych w stosunku do własnej osoby: schizofrenicznego "kocham i nienawidzę siebie". Odbija się to oczywiście na stosunku uczuciowym do świata otaczającego, gdyż wektory uczuciowe są z reguły dwukierunkowe, ambiwalencja łączy się z autoambiwalencją, agresja z autoagresją, miłość bliźniego z miłością samego siebie. W aspekcie moralnym dwukierunkowość uczuciowa przedstawiałaby się jako "niebo" za życia ludzi dobrych, a "piekło" ludzi złych.
Interakcja z otoczeniem układa się w pewne struktury czynnościowe, które mimo olbrzymiej różnorodności i zmienności mają pewną stabilność. Dzięki niej można z większym lub mniejszym prawdopodobieństwem przewidzieć przyszłość i odpowiednio się do niej przygotować. Nagłe pojawienie się nieprzewidzianego wyzwala uczucie lęku. Lęk będzie tym większy, im dana zmiana sytuacji jest bardziej wyjątkowa. Większy będzie na przykład, gdy w sali zrobi się ciemno wskutek
144
zaćmienia słońca, niż wskutek wyłączenia prądu. Lęk zmieni się w wesołość, gdy nagłe zaskoczenie okaże się niegroźne; jest to jeden z często używanych sposobów wywoływania etektu komicznego, np. gdy zmieniona twarz okaże się maską.
Życie wciąż stwarza nowe sytuacje, z których każda jest pewnym zaskoczeniem. W każdym odruchu orientacyjnym jest element zaskoczenia, stąd krótkotrwałe uczucie niepokoju i wyładowanie wegetatywne, które mu w mniejszym lub większym stopniu towarzyszą.
Skrajnym przykładem lęku dezintegracyjnego jest lęk występujący w ostrej schizofrenii, gdy nagle wszystko wokół chorego i w nim samym się zmienia. Lęk dezintegracyjny pozwala wniknąć w jedną z zasadniczych cech życia, a mianowicie, że w procesie wymiany ze środowiskiem bez ustanku stare ulega zniszczeniu, a w jego miejsce tworzy się nowe. Destrukcja starych struktur wiąże się z lękiem, ale jest to lęk twórczy, który zmusza do budowania nowego, do coraz dalszej ekspansji w otaczający świat, do szukania w nim nowych dróg. Koniecznym warunkiem jest tu jednak swoboda ruchu, wolność; bez niej rozwój jest niemożliwy.
Na zakończenie wybranych uwag z rozległej dziedziny psychopatologii lęku należałoby odpowiedzieć na pytanie najważniejsze: jak rozładowywać napięcia łąkowe, które stanowią udrękę, a nieraz też są powodem gwałtownych, nie przemyślanych reakcji nie tylko w życiu jednostek, ale całych społeczeństw. Pytanie jednak jest zbyt trudne, by dać na nie jednoznaczną odpowiedź. Mimo że lęku nie da się całkiem z życia usunąć, każdy człowiek stara się go zmniejszyć u siebie, a czasem też w swym otoczeniu. Obowiązkiem lekarza, a zwłaszcza psychiatry, jest łagodzenie go u swych pacjentów. Każdy ma tu swoje sposoby, zwykle niezależne od woli, często nieświadome i związane z cechami własnej osobowości. Na trzy momenty jednak warto zwrócić uwagę, gdyż one szczególnie często w kontaktach z chorym mobilizują u niego postawy lękowo-agresywne. Są nimi: własna postawa negatywna, przyjmowanie wobec pacjenta roli sędziego i ograniczenie jego wolności. Wypracowanie u siebie bardziej pozytywnego i tolerancyjnego stosunku do innych ludzi jest, jak się zdaje, możliwe, a to już byłoby dużym osiągnięciem w rozładowaniu atmosfery lękowej, która, zdaniem wielu, znamionuje współczesną epokę.
Anus mundi
r
Urazy psychiczne
W pięknej balladzie z więzienia w Reading Oscar Wilde mówi o tym, że człowiek to, co kocha, zabija nie tylko mieczem, lecz też słowem, fałszywym uśmiechem, pogardą itd. Koncepcja wpływu psychiki na ciało jest bardzo dawna, na niej głównie opierała się medycyna przednaukowa. Wedle tej koncepcji granica między urazem psychicznym a fizycznym nie jest ostra, zarówno jeden, jak i drugi mogą prowadzić do poważnych zmian w ustroju, a nawet do śmierci.
W etiologii chorób psychosomatycznych - zawału serca, choroby wrzodowej, nadciśnieniowej, by wymienić ważniejsze z nich - urazy psychiczne odgrywają niepoślednią rolę. W konsekwencji uraz psychiczny może spowodować większe spustoszenie w ustroju niż uraz fizyczny.
Między jednym a drugim istnieją zresztą pewne podobieństwa. Zarówno uraz fizyczny, jak i psychiczny wywołują ból. Charakter bólu jest wprawdzie inny, w przypadku urazu fizycznego wywołany on jest zadrażnieniem receptorów bólowych i jest zazwyczaj zlokalizowany, w przypadku urazu psychicznego ból jest przede wszystkim wywołany spiętrzeniem uczuć negatywnych wyzwolonych przez uraz. Obu jednak rodzajom bólu towarzyszy analogiczne złe samopoczucie wahające się od rozdrażnienia do skrajnego, nie dającego się już znieść cierpienia, w którym śmierć jest wyzwoleniem. Istotą urazu fizycznego i psychicznego jest naruszenie struktury żywego ustroju, morfologicznej w wypadku urazu fizycznego, funkcjonalnej (informacyjnej) w przypadku urazu psychicznego. Przede wszystkim chodzi tu o strukturę emocjonalną. Jeśli dla kogoś jest urazem psychicznym uwaga, że daną czynność źle wykonał lub daną rzecz źle spostrzegł czy zrozumiał, to dlatego głównie, że urażona jest jego ambicja własna, a więc stosunek uczuciowy do samego siebie.
Naruszenie struktury emocjonalnej można schematycznie ująć w trzy sektory: naruszenia stosunku uczuciowego do otoczenia, do samego siebie i do własnej twórczości. Typowym przykładem dla pierwszego typu urazów psychicznych byłoby
147
przysłowiowe "rozstawianie rodziny po kątach" lub obraza czyichś uczuć światopoglądowych, patriotycznych, politycznych itp. Najczęstszym jednak typem urazów psychicznych jest ugodzenie w miłość własną. Wrażliwość na krytyką otoczenia świadczyłaby o tym, że miłość samego siebie, pozornie tak silna, jest w istocie krucha i niepewna, zbytłatwo bowiem daje się ją urazić. Z uczuciem do własnej osoby wiąże się stosunek uczuciowy do własnego dzieła, do tego, co w tej czy innej formie w swoim otoczeniu się stwarza. Najczęstszym typem urazu jest tu ujemna krytyka czy zniszczenie wykonanej pracy lub ograniczenie pola aktywności niweczące próby jej podjęcia.
Określenie urazu jako naruszenia istotnej struktury morfologicznej czy czynnościowej nasuwa dwa pytania: jak obiektywnie określić uraz i czy można żyć bez urazów. Już w wypadku urazu fizycznego trudno jest obiektywnie ocenić siłę urazu. Ten sam uraz fizyczny może u jednego wywołać minimalne naruszenie struktury ustroju, a u drugiego doprowadzić do poważnych zmian. Sprawa komplikuje się nieporównanie w wypadku urazów psychicznych, struktura bowiem życia uczuciowego jest u każdego człowieka inna. To, co dla kogoś może być ciężkim urazem prowadzącym do całkowitego nieraz załamania się, dla innego będzie sprawą nieistotną. Dla jednego najcięższym urazem psychicznym będzie utrata ukochanego psa, dla innego krytyka jego pracy, dla jeszcze innego lekceważący stosunek do jego osoby.
Jedną z charakterystycznych cech życia jest dialektyka życia i śmierci - budowania i niszczenia. Stare struktury morfologiczne i czynnościowe muszą zginąć, by w ich miejsce rodziły się nowe. Urazy fizyczne i psychiczne pomagają w niszczeniu starych struktur i w tym sensie są biologicznie potrzebne. Trudno wyobrazić sobie życie jakiegokolwiek żywego ustroju w warunkach izolowanych od wszelkich urazów. Już samo przyjście na świat jest olbrzymim urazem (uraz porodowy u ssaków).
Pisząc te słowa zrobiłem coś w rodzaju rachunku sumienia z jednego tylko dnia, spróbowałem zliczyć urazy psychiczne zadane mojemu najbliższemu otoczeniu - zapomniałem powiedzieć "dzień dobry" portierowi, co mogło ujemnie wpłynąć na jego wrzód żołądka, w czasie porannego obchodu byłem w złym humorze, co pacjenci zaraz odczuli i niektórzy z nich mogli zinterpretować jako niechęć żywioną do nich, w czasie egzaminu starałem się studentowi wykazać nie tylko jego niski zasób wiadomości, lecz. też niezbyt wysoki poziom intelektualny, co mogło go załamać, jeśli już cierpiał na kompleks niższości, itd. - by wymienić lżejsze przewinienia. Gdyby-tak wprowadzono ustawę o karalności urazów psychicznych, to prawdopodobnie, przy łagodnej nawet ocenie sędziów, dostałbym za jeden tylko uraz kilka dni aresztu. Z drugiej jednak strony, stykając się codziennie z cierpieni;
148
chorych, które w dużej mierze są następstwem doznawanych w życiu urazów psychicznych oraz wiedząc, że po wyjściu z kliniki chorzy ci wrócą do tego samego urazowego środowiska i w niedługim czasie cały wysiłek leczenia pójdzie na marne, nie mogłem oprzeć się marzeniu, by tych, którzy zbyt szczodrze urazami w swym środowisku szafują, spotkała zasłużona kara.
Wydaje się, że większość urazów psychicznych zadaje się nie tyle ze złej woli, co z głupoty i znerwicowania. Głupota wiąże się z brakiem wyobraźni, nie pozwala ona wczuć się w drugiego człowieka, zrozumieć, w jaki sposób przyjmie on nasze zachowanie. Do urazów popełnianych z głupoty należy zaliczyć te, które wynikają z systemu powszechnego w dzisiejszych czasach, a polegającego na technicznym spojrzeniu na drugiego człowieka. Jego wartość określa się efektywnością w procesie produkcji, używa się w stosunku do niego tych samych wyrażeń, co w stosunku do części maszyny-wysunąć, przesunąć, ustawić, postawić, zlikwidować itp. System techniczny w zastosowaniu do człowieka ogranicza swobodę ludzkiej aktywności, co też jest jednym, jak już wspomniano, z czynników urazowych.
Dla człowieka znerwicowanego kontakt z otoczeniem jest tym, czym dotknięcie miejsca odartego ze skóry. Jest bolesny i wywołuje niewspółmierną reakcję, działającą z kolei urazowo na innych. Wystarczy się o tym przekonać, obserwując pasażerów w stłoczonym tramwaju. Powstaje w ten sposób nerwicowe błędne koło - człowiek znerwicowany jest przeczulony na urazy otoczenia, wskutek czego jego reakcje są silniejsze i działają urazowo na otoczenie, co z kolei wzmaga działanie urazowe otoczenia.
W społeczeństwach nie tylko ludzkich, ale też zwierzęcych istnieje pewna ochrona przed urazami psychicznymi, na ogół jednak dotyczy ona tych, którzy są wyżej w hierarchii społecznej. Kury znoszą w pokorze dziobanie ich po głowie przez koguta, ale rzadko zdarza się sytuacja odwrotna. Jako biegły brałem dość często udział w procesach o obrazę milicjanta, ale nie zdarzyło mi się brać udziału w procesie o obrazę zwykłego obywatela przez milicjanta, choć chyba takie wypadki też się zdarzają. Jak się zdaje, lekarstwa na zmniejszenie wzrastającej fali urazów psychicznych we współczesnym społeczeństwie nie należy szukać w przepisach prawnych, lecz w dążeniu do wzmocnienia poczucia odpowiedzialności za swój stosunek do drugiego człowieka.
L
�Kompleks Pana Boga
W swoich przedziwnych przygodach Gabriel Gale, bohater G. K. Chestertona, pewnego razu przekroczył miarą i jego przyjaciele uznali, że albo stanie przed sądem oskarżony o usiłowane zabójstwo, albo trzeba go będzie umieścić w "szpitalu wariatów". Gale - malarz i poeta, a psychiatra z amatorstwa - rzucił się na Bogu ducha winnego młodego studenta teologii, ciągnął go na sznurze po ziemi, a w końcu widłami wbitymi tuż po obu stronach szyi przygwoździł go do drzewa. Student ów był młodym kandydatem na wikarego, wysokim, niezgrabnym, rumieniącym się w towarzystwie. Proszony na niedzielną herbatę u miejscowej arystokracji czuł się tam raczej nieswojo, nie wiedział, co powiedzieć, co robić ze swoimi zbyt długimi rękami. Pierwsze słowa, jakie od pana domu usłyszał - wypowiedziane prawdopodobnie dla ośmielenia go - brzmiały: "Przyniósł pan złą pogodę!" Rzeczywiście, w tym dniu padał deszcz. W ciągu następnych wizyt sytuacja się powtarzała: za każdym razem padał deszcz. Jednego dnia, jak się wszystkim zdawało, tradycja została złamana: pogoda była wyjątkowo piękna, ani jednej chmury na niebie. Jednak w kilkanaście minut po wejściu studenta rozszalała się burza z ulewą. Student stał przy oknie, lecz - jak Gale zauważył - nie patrzył on na szalejącą za oknami ulewę, ale na dwie ściekające po szybie krople deszczu. Gale domyślił się, że w tym momencie rozgrywa się decydujący zakład: jeśli kropla, ia którą student "postawił", spadnie pierwsza, będzie to dla niego znakiem, że iest Bogiem. Tak się też stało, student wybiegł z pokoju, skakał po ogrodzie jak szalony; jak później wyznał, czuł w sobie boską wszechmoc. Gale, przybijając go to drzewa, pomógł mu zejść na ziemię.
Chesterton w tym opowiadaniu (Zbrodnia Gabriela Gale) dał wnikliwy obraz wybuchu ostrej psychozy typu schizofrenicznego. W każdym oddziale psychiatry-Cznym zawsze trafiają się chorzy, którzy w stanie ostrej psychozy zmieniają się w sw�im subiektywnym odczuciu w Boga lub szatana. Są to na ogół krótkotrwałe ^ornenty olbrzymiego napięcia psychicznego, kiedy chory odczuwa swoją wszech-
151
moc; świat, który przez całe życie był mu więcej przeszkodą niż pomocą, leży teraz u jego stóp; ludzie, którzy go zawsze onieśmielali, teraz jak automaty wypełniają jego rozkazy; jego własne ciało, które dotychczas sprawiało mu tyle kłopotu, przemieniło się w ciało boskie, nie potrzebujące pokarmów ani napojów, zdolne do największych wysiłków; myśli, przytroczone do szarej, codziennej rzeczywistości, wreszcie wyzwoliwszy się, szybują wysoko, zachwycają swoim bogactwem i artyzmem. Niestety, zachwycać się nimi może zwykle tylko sam chory; otaczający go zauważają tylko jego dziwne zachowanie. Mówimy wtedy: "chory podniecony", "w stuporze", "nie chce jeść", "nie odpowiada na pytania" itp. Czasem udaje się nam uchwycić jakieś strzępy wypowiedzi, z których próbujemy rekonstruować świat przeżyć chorego. Gdy minie ostry okres psychozy, chory sam może nam w tej rekonstrukcji pomóc, opowiadając - jeśli pamięta - o swych niedawno przeżytych doznaniach. Rekonstrukcja jest zawsze szczątkowa, zniekształcona, sam bowiem język ludzki nie jest przystosowany do przedstawiania uczuć, marzeń, niezwykłych stanów psychicznych, tego więc, co określamy jako najbardziej osobiste. Język bowiem, jako środek komunikowania się między ludźmi, dzięki któremu wchodzimy w gotowy system pojęć, wartościowania i w bogactwo kulturowe stworzone przez poprzednie pokolenia - zasadza się przede wszystkim na tym, co dla wszystkich ludzi w danym kręgu kulturowym jest wspólne i oparte na doświadczeniu zbiorowym. Ten świat wspólnych wartości określa się jako "rzeczywistość". To, co w tym "wspólnym świecie" się nie mieści, nie ma odpowiednika w języku. Zdaniem Schachtela fakt, że nie pamiętamy pierwszych lat swego życia - zasadniczych, jak wiadomo, dla formowania się osobowości - i że zwykle po obudzeniu się natychmiast zapominamy treść marzenia sennego, tłumaczy się tym, że pamięć ludzka nie jest przystosowana do "języka" wczesnego dzieciństwa i marzeń sennych.
Celem zilustrowania tych zjawisk psychicznych, które nazwano "kompleksem Pana Boga", przytaczamy w dużym skrócie historie chorób dwóch chorych, leczonych w Klinice Psychiatrycznej AM w Krakowie.
Dziewiętnastoletni student prawa zachorował kilka dni przed przyjęciem kliniki. Zaczął się "dziwnie" zachowywać, mówił od rzeczy: twierdził na przykład, że pies jest szybowcem; jednego z kolegów uważał za swego "brata Józefa", rr że jest jedynakiem; mówił sam do siebie; sądził, że jest wojna i widział jad$ czołgi. Nie sypiał w nocy, często zastygał w jednej pozycji. W klinice zachowy*1 się spokojnie, wykazywał nastawienie wyższościowe, chwilami zastygał jakby ekstazie. Twierdził, że jest Jezusem Chrystusem i stanowczo domagał się, aby I tak traktować. Początkowo mówił, że jego matka "znajduje się między aniołami" później był przekonany, że pielęgniarka jest Matką Boską, czyli jego matką. Jedne! z portierów uważał za swojego ojca, św. Józefa, i w ten sposób zwracał się '
152
L
niego, ile razy go ujrzał. Chwilami chory wypowiadał się w sposób zupełnie niezrozumiały, zdania nie miały ze sobą związku, niekiedy urywał zdanie w połowie i tylko uśmiechał się tajemniczo.
Podczas leczenia wstrząsami elektrycznymi i largaktylem stan chorego uległ pewnej poprawie. Przestał twierdzić, że jest Jezusem, wyjaśnił, że "chyba to były zaburzenia umysłowe"; ponieważ od dzieciństwa jest sierotą, zawsze odczuwał brak ciepła rodzinnego "i dlatego może tak mówiłem"; "miałem zawsze ten kompleks, że jestem sierotą". Obecnie chory pochłonięty jest "zagadnieniami telepatii"; sądzi, że takie zjawiska istnieją. Jest przekonany, że potrafi na odległość "nadawać różnym ludziom swoje myśli"; kilkakrotnie "nadawał" różne myśli leczącym go lekarzom, a tekst czytanej książki - kierownikowi kliniki. Zapytywał: "czy panowie to odczuwali?", a kiedy otrzymał przeczącą odpowiedź, odnosił się do niej z niedowierzaniem. Obecnie nie ma poczucia przebytej czy też przebywanej choroby psychicznej; uważa, że był chory "tylko trochę na serce". Jak sam siebie określił, z usposobienia był raczej mało towarzyski, spokojny, opanowany, średnio religijny, wobec dziewcząt nieśmiały.
A oto inny przypadek. Dwudziestosześcioletni inżynier, starszy z dwojga rodzeństwa. Poród był skomplikowany (obrót). W dzieciństwie rozwijał się prawidłowo. Uczył się dobrze. Z usposobienia spokojny, towarzyski, choć skryty, pogodny, nieśmiały, dość późno zaczął interesować się kobietami. Atmosfera domowa: w domu dominuje matka, do niej jest bardziej przywiązany. Choroba zaczęła się na tydzień przed przyjęciem do kliniki. W nocy nie spał, chodził po pokoju, skarżył się na bóle głowy. Zaczął twierdzić, że ludzie bledną, kiedy patrzą na niego. Jednemu z lekarzy powiedział, że jest podobny do diabła, ojcu oświadczył, że on go urodził. Przez cały czas miał wzmożony nastrój. Zaczął "filozofować", wysnuwał raźne nierealne hipotezy, np. twierdził, że ludzie są odbiciem cienia. Po przyjęciu do kliniki niespokojny, podniecony, śmieje się nieadekwatnie. Rozkojarzony, odpowiedzi "mimo". Mówi: "...jestem inżynierem... znałem Annę, miałem z nią stosunki, ale ona jest dziewicą... może raz miała z kimś stosunek, ale co mi na tym zależy... mogę się z nią porozumieć na odległość..." Proroczym tonem mówi: ŚM początku była pustka, z tej pustki wyłoniła się materia, a ta materia to było 9ówno, tak jak w raju, to gówno chciało być odkryte... zło zwalczać złem... ja intern złem zła, czyli najwyższym dobrem, czyli Bogiem". W następnych dniach chory nadal zachowywał się dziwacznie, rozbijał szyby, zdejmował spodnie i possał jądrami, froterował podłogę szlafrokiem.
Po siedmiu dniach leczenia majeptilem chory uspokoił się: stwierdza, że miał ^burzenia psychiczne - "urojenia wielkościowe i rozkojarzenie". Leczony largak-
153
I I
tyłem. Badaniem somatycznym, neurologicznym i w badaniach dodatkowych stwierdzono odchyleń od stanu prawidłowego.
Jak wspomniano na wstąpię, poczucie boskiej wszechmocy nie jest rzadkii zjawiskiem w psychopatologii ostrych psychoz, zwłaszcza typu schizofreniczneg Chorych z podobnym zespołem objawów można spotkać w każdym szpitalu p: chiatrycznym, opisywani są oni w każdym klasycznym podręczniku psychiati Według poglądów szkoły psychoanalitycznej poczucie wszechmocy jest wyra; regresji do najwcześniejszego okresu rozwoju, w którym nie wytworzyło sią jeszcze rozróżnienia między "ja" a światem otaczającym i wszystko zlewa się w jeden mikrokosmos, którego wszechmocnym władcą jest niemowlę. Można by łatwo ulec pokusie przyjęcia takiej koncepcji, gdyby choć w minimalnym stopniu istniały możliwości wejścia w subiektywny świat małego dziecka.
W ostrym okresie schizofrenii umysł chorego pracuje jakby na wzmożonych obrotach. Zburzone zostają bariery broniące normalnie umysł przed naporem chaotycznych bodźców otoczenia i własnej podświadomości. To owładnięcie psychiki przez nie zróżnicowany i nie zintegrowany świat zewnętrzny oraz przez również chaotyczny wewnętrzny świat podświadomy - może być subiektywnie przeżywane jako poczucie boskiej wszechmocy, zwłaszcza że jest to gwałtowny wyskok z normalnych kolein rozwoju życia psychicznego. Koleinami tymi są: poczucie rzeczywistości i własnej odrębności. W tych dwóch granicach zamyka się normalne życie psychiczne. Już we wczesnym dzieciństwie zarysowują się obie granice i * miarę rozwoju stają się coraz głębsze: granica między światem wewnętrznym a światem zewnętrznym, podmiotem a przedmiotem, i granica między światem fantazji, marzeń, popędów, snów i tym wszystkim, co kłębi się w podświadomości, światem rzeczywistości wspólnym dla wszystkich ludzi. Od najwcześniejszego okresu życia świat wewnętrzny - nierzadko drogą bolesnych zderzeń - dostosowuje się do świata zewnętrznego, wytwarza się między nimi swoista równowaga, wszelkie tendencje zakłócające są spychane w podświadomość. W ten sposób świat zewnętrzny staje się synonimem świata rzeczywistego.
Z chwilą wybuchu psychozy schizofrenicznej granice zostają przerwane. "Człowiek staje się otwarty"; świat zewnętrzny wnika w niego, otoczenie odczytuje jegc najskrytsze myśli, kieruje jego myślami, czynami, on zaś przenika w świat zewnętrzny, swoje tłumione namiętności rzutuje w otoczenie, które staje się wyraziciele^ jego własnych uczuć, tylko że skierowanych przeciw niemu (urojenia prześladowcze). Zaciera się granica między światem fantazji i marzenia sennego a światero rzeczywistym; z połączenia tych dwóch światów powstaje "przestrzeń ciemna Minkowskiego, w której fragmenty rzeczywistości splatają się z iluzjami, omamaff1 urojeniami.
154
W sferze somatycznej wyrazem powstałego chaosu jest większy rozrzut (większe odchylenie od średniej) we wszystkich badaniach biologicznych.
Oczywiście, jak każda próba wytłumaczenia mechanizmów patopsychicznych ostrego procesu schizofrenicznego, także i ta tylko nieznacznie zbliża nas do poznania świata schizofrenicznego. Niejednokrotnie świat ten zachwyca swoją dynamiką, bogactwem, a nawet artyzmem, zwłaszcza młodego psychiatrę, który jeszcze przez długoletnią rutynę nie stępił swych zdolności spostrzegania i odczuwania. Nasuwa się metafora o ogniu, w którym spala się psychika chorego; ogień zostawia zgliszcza; mówimy wtedy o schizofrenicznym rozpadzie osobowości. Nie zawsze zmiana osobowości prowadzi do degradacji; zdaniem Brzezickiego, niekiedy osobowość psychicznie chorego zmienia się w kierunku społecznie dodatnim.
To przerwanie bariery między światem wewnętrznym a zewnętrznym, między rzeczywistością a nierzeczywistością, prowadzi jakby do "eksplozji" dotychczasowej osobowości; zmienia się ona w chaotyczny kosmos, w którym miesza się podmiot z przedmiotem i rzeczywiste z nierzeczywistym.
Możliwe, że właśnie ta "eksplozja" osobowości może być subiektywnie odczuta jako przemiana w Boga. W wielu religiach, jak się zdaje, w pojęciu Boga nie mieszczą się czysto ludzkie, ostre granice między subiektywnym a obiektywnym i między rzeczywistością a nierzeczywistością. O ile religie są w pewnym sensie wyrazem tęsknot ludzkich, to możliwe, że w człowieku tkwi głęboko ukryta tęsknota za przerwaniem bariery oddzielającej go od świata zewnętrznego, za "rozpłynięciem się we wszechświecie" i za przemianą marzenia w rzeczywistość. Możliwe, że tęsknota ta w mniejszym lub większym stopniu realizuje się w akcie twórczym artysty, w przeżyciach mistyka itp, a samo poczucie wszechmocy, które w pewnym sensie tym stanom towarzyszy, w karykaturalnej postaci występować może u dyktatorów, a nawet u bardziej ambitnych biurokratów.
Przyzwyczajeni jesteśmy patrzeć na schizofrenię jak na straszną, tajemniczą chorobę dewastującą życie psychiczne milionów młodych ludzi. Olbrzymi wysiłek psychiatrów różnych narodowości włożony w poszukiwania etiologii schorzenia jak dotąd nie dał żadnych wyników. Zamiast szukać przyczyn schizofrenii - tj. rozszczepienia {schiziś), dezorganizacji psychicznej, a w pewnym stopniu też biologicznej - w różnorodnych czynnikach zewnętrznych i wewnętrznych, spróbujmy zagadnienie odwrócić i zastanowić się, jak się to dzieje, że człowiek zachowuje integrację zarówno wewnętrzną, jak i zewnętrzną (ze światem zewnętrznym); jak ta integracja jest możliwa przy wszystkich wewnętrznych sprzecznościach zarówno biologicznych, jak i psychologicznych, tkwiących w człowieku. Można by powie-*ieć, że człowiek jest żywym i chyba najlepszym przykładem trzeciej zasady dialektyki: proces życia i śmierci, procesy anaboliczne i kataboliczne, antagonizmy
155
w
układu endokrynnego, układu sympatycznego i parasympatycznego, procesy pobuJ dzenia i hamowania, ambiwalencja uczuć, sprzeczność między dążeniami a możli-i wościami ich realizacji itd. A do tego dochodzi zachowanie równowagi z otoczenieml przede wszystkim społecznym, bo ono jest zasadniczym milieu extóoewczłowieka] środowiskiem, które coraz bardziej sią komplikuje i samo coraz bardziej dezinte gruje. Przy takim odwróceniu zagadnienia należałoby sią raczej dziwić, dlaczegtj życie człowieka nie ulega dezorganizacji, dlaczego wszyscy wcześniej czy późnię nie stajemy sią schizofrenikami, jakimi mechanizmami bronimy sią przed rozbiciem" naszej zorganizowanej i zintegrowanej osobowości. Oczywiście, podejście takie byłoby paradoksalne i na pewno dla niejednego czytelnika komiczne, ale może wysunięcie takiego aspektu ułatwi zbliżenie nas do niektórych mechanizmów schizofrenicznych.
Filozofia schizofrenii
Bogactwo i niezwykłość przeżyć, doznań i myśli schizofreników z jednej strony, a z drugiej - tajemniczość tego świata i oporność schizofrenii wobec wysiłków badawczych, zmierzających do wniknięcia w istotę choroby, uprawnia niewątpliwie do szukania coraz to nowych ujęć teoretycznego choćby podejścia do tej problematyki. Stąd powód podjęcia przedstawionych rozważań.
Obcując ze schizofrenikami, co należy do znacznej części obowiązków psychiatry, trudno oprzeć się wrażeniu, że "przefilozofują" oni swoje życie. Gdy większość ludzi trzyma się zasady: primum vivere, deinde philosophari, to o schizofrenikach śmiało można powiedzieć, że zasadę tę odwrócili.
Sprawy codziennego życia schodzą u nich na daleki plan; są nieważne wobec ogromu przeżyć i ogólnych zagadnień, które ich trawią. Daje to czasem - z punktu widzenia patrzących z zewnątrz-fałszywy obraz uczuciowego otępienia. Nie obchodzi bowiem tych chorych los najbliższych ani swój własny; pochłonięci są sprawami istoty bytu, sensu wszechświata i swego w nim posłannictwa, walki dobra ze złem, prawdziwego oblicza rzeczy, które się ukrywa pod pozornym, kataklizmu końca świata itp.
Ze względu na różnorodność i bogactwo przeżyć schizofrenicznych trudno jest przedstawić pełen ich obraz. Indywidualny i niepowtarzalny charakter historii życia każdego z pacjentów, wpływy środowiskowe i kulturowe, konflikty, urazy, skrzywienia linii rozwojowej itd. sprawiają, że w każdym wypadku przeżycia chorobowe są odmienne. Mimo tych indywidualnych i społecznych różnic istnieją w świecie schizofrenicznym cechy wspólne, pozwalające na postawienie rozpoznania niezależnie od epoki historycznej, kręgu kulturowego, warstwy społecznej, wykształcenia oraz czynników indywidualnych, które w sumie wpływają na zróżnicowanie obrazu chorobowego.
Jedną z tych zasadniczych cech można by określić mianem "filozoficzności". Określenie takie ludziom, którzy swoje zamiłowania i trudy poświęcili filozofii,
157
może wydać się uwłaczające, w istocie jednak, gdy pamiętamy, że świat schizofreniczny jest udręką, a śmierć nieraz wybawieniem, i że świat ten odsłania się w olśnieniu, którego grozy czy piękna oddać niepodobna - porównanie z nim dla tzw. normalnego człowieka jest w pewnym sensie zaszczytem.
Psychiatra musiałby dysponować dostateczną dyscypliną filozoficznego myślenia i znajomością filozoficznych systemów, by móc należycie przedstawić filozofię schizofreniczną. Może jednak niefachowe nawet ujawnienie problemu zachęci filozofów do dyskusji i do zajęcia się przeżyciami schizofreników z filozoficznego punktu widzenia, jeśli to w ich przekonaniu okaże się możliwe.
Z dwóch tablic, na których zostało przedstawione przez Mojżesza dziesięcioro przykazań, tablica druga, odnosząca się do zwykłych, codziennych, ludzkich spraw i konfliktów, zajmuje w życiu przeciętnego człowieka znacznie więcej miejsca niż pierwsza, dotycząca spraw boskich i ostatecznych. Człowiekowi tzw. normalnemu trudno oderwać się od konkretności życia. Filozofia wymaga jednak takiego oderwania, bo tylko w abstrakcji tworzyć się może ogólny obraz rzeczywistości.
Człowiek posiada zdolność oderwania się od konkretności życia, swobodnego poruszania się w przestrzeni i czasie, tworzenia abstrakcyjnych struktur i narzucania ich swemu otoczeniu. Za względną wolność od nacisku rzeczywistości płaci on ceną oddania się w niewolę struktur własnych lub obcych, które stanowić mogą jego ukrytą nieraz i nie uświadomioną filozofię życia. Traci on też harmonijną łączność z otoczeniem, tak typową dla świata zwierzęcego, która jest właśnie zewnętrznym wyrazem postawy konkretnej - wrośnięcia we własne środowisko.
W schizofrenii hierarchia wartości ulega odwróceniu. Pierwsza tablica Mojżeszowa staje się najważniejsza. Schizofrenik może powiedzieć o sobie: "królestwo moje nie jest z tego świata". Dzięki temu może społeczność schizofreniczna jest znacznie lepsza od społeczności ludzi tzw. normalnych lub znerwicowanych, znikają z niej walki o władzę, intrygi, zawiści. Można by mówić o odwrotności zasady senatores boni viri, senatus mała bestia. Moment ten odgrywa ważną rolę w terapii, grupa społeczna chorych działa leczniczo, stąd znaczenie therapia /oc/w psychiatrii.
Zdolność oderwania się od konkretnej sytuacji, którą uznać można za cechą swoiście ludzką i której chyba najpełniejszym wyrazem jest myślenie typu matematycznego i filozoficznego, w schizofrenii przemienia się w cechę patologiczną, uznaną przez Eugeniusza Bleulera, a za nim przez większość psychiatrów, za jeden z jej osiowych objawów. Autyzm polega na odcięciu się od konkretności życia. Proces współdziałania z otoczeniem, w którym pod wpływem sygnałów świata zewnętrznego własne struktury ulegają ustawicznemu przekształcaniu, zmienia się w autonomiczny rozwój struktur własnych, niezależny zarówno od otoczenia, jak i od samego chorego.
158
Wżyciu codziennym przykładem takiego autonomicznego rozwoju jest marzenie senne. W czasie snu kontakt z otoczeniem zostaje również przerwany. Obrazy marzenia sennego pomimo swej zmysłowej konkretności są o tyle abstrakcyjne, że nie związane z otaczającą rzeczywistością. A gdy nawet się z nią wiążą, to sygnały otoczenia ulegają całkowitemu przekształceniu i zostają przerobione w mniej lub bardziej fantastyczną treść rzeczywistości snu.
Pewien stopień autyzmu jest koniecznym warunkiem myślenia abstrakcyjnego. Samo zresztą słowo abstrahere oznacza oderwanie się, przeciwnie niż concrescere, wspólne z otoczeniem wzrastanie. Postawę abstrakcyjną należy uznać za swoiście ludzką. W świecie zwierzęcym natomiast dominuje postawa konkretna.
Zachowanie się zwierząt można by ująć w dwa zasadnicze kierunki ruchu "do" i "od" źródła bodźca. W pierwszym wypadku zbliżenie się do świata otaczającego przynosi przyjemność zaspokojenia podstawowych potrzeb i poczucie bezpieczeństwa. W drugim zagraża cierpieniem, a nawet całkowitym zniszczeniem. Zależnie od zasadniczego kierunku ruchu świat jest przyjazny i "macierzyński" lub wrogi, budzący lęk i agresję. W każdym wypadku jednak jest on konkretny, namacalny, przyjazny lub przykry w zetknięciu. Dopiero u człowieka rozwija się w pełni trzeci kierunek mchu, który określamy wektorem "nad". Bogactwo i różnorodność form ruchowych jest tu znacznie większa. Są to formy o najwyższej precyzji, przede wszystkim ruchy manualne i mowa. Dzięki nim człowiek może przekształcać swoje środowisko, narzucać mu swoją własną strukturę, staje się jego władcą. Zanim jednak przystąpi do działania, musi tę strukturę stworzyć, co wymaga oderwania się od konkretnej sytuacji, choćby chwili namysłu, uporządkowania swoich przeżyć tak, by z nich powstał plan aktywności.
Plan jest tym rozleglejszy czasowo i przestrzennie, im większe jest oderwanie od sytuacji konkretnej. Na ogół rzadko patrzy się w gwiazdy i ustawia siebie w perspektywie kosmosu. Każdy dzień zmusza do aktywności, w jego konkrecie sprawdza się tworzone przez siebie struktury. Wynika stąd, że nie mogą one zbytnio odbiegać od rzeczywistości, są ograniczone w miejscu i czasie do aktualnej sytuacji, te zaś, które za daleko sięgają, stają się nierealne. Wprawdzie człowiek prawdopodobnie dzięki niezwykłemu w porównaniu ze światem zwierzęcym rozwojowi układu nerwowego ma nieograniczone wprost możliwości rzutowania się w przestrzeni i czasie i tworzone przez niego struktury wybiegają w nieskończoność, poza konkretny punkt jego aktualnej sytuacji, to jednak w ciągu życia tworzy się u niego swoista hierarchia wartości, według której struktury bliższe i tym samym posiadające większe prawdopodobieństwo realizacji stają się ważniejsze od odległych, co wyrazić można lapidarnym stwierdzeniem, iż "koszula bliższa jest ciału".
Nie wdając się w genezę schizofrenicznego autyzmu, można przyjąć na pod-
159
stawie obserwacji pacjentów już w toku choroby, iż wskutek oderwania sią od rzeczywistości zatraca się wspomniana hierarchia wartości, a z nią zaciera się wytworzona w ciągu życia struktura czasowa i przestrzenna, inaczej mówiąc, u schizofrenika "koszula nie jest bliższa ciału". Dla niego sprawy odległe w czasie i miejscu, tyczące się losów świata, całej ludzkości, narodów, religii są niejednokrotnie bez porównania ważniejsze niż jego sprawy osobiste.
Jeden z chorych Kliniki Psychiatrycznej AM w Krakowie przeżywał tę zdolność rzutowania się w czasie i przestrzeni w sposób prawie zmysłowy. Z niesłychaną szybkością przenosił się on z odległej przeszłości w daleką przyszłość i czuł się tak, jakby dany moment czasu był w rzeczywistości aktualny. Zmieniał się więc w subiektywnym odczuciu w małego chłopca, to znów starca. Podobnie podróżował w przestrzeni, miał wrażenie, że unosi się nad kulą ziemską i może zatrzymać się w dowolnym miejscu: być raz w preriach Australii, to znowu na piaskach Sahary, na ulicach Paryża, na Korsyce za czasów Napoleona, Plastyczność przeżyć była tak duża, że przesłaniała całkowicie realną sytuację chorego. Przeżywane obrazy nie miały charakteru wyobrażeń czy wspomnień; zostały one całkowicie wyrzucone, podobnie jak to się dzieje w marzeniu sennym, w przestrzeń zewnętrzną. Struktury stały się autonomiczne, tj. została przerwana więź łącząca je z ich twórcą, znalazły się na zewnątrz i dzięki temu nabrały cech rzeczywistości, a nie czegoś, co z wewnątrz pochodzi, co zależy od naszych myśli, uczuć, marzeń, woli, a tym samym jest subiektywne, a nie obiektywne.
Granica, która oddziela świat własny od świata otaczającego, subiektywne od obiektywnego, a którą można by porównać do błony komórkowej oddzielającej istotę żywą od jej środowiska i która daje człowiekowi poczucie własnej odrębności, zostaje w schizofrenii przerwana. Własne konstrukcje myśli, uczuć, marzeń itd. swobodnie przedostają się na zewnątrz i przeistaczają świat zewnętrzny w sposób bardziej abstrakcyjny lub bardziej zmysłowy; w pierwszym wypadku mówi się o urojeniach, w drugim - o omamach. W słabym stopniu projekcja taka zdarza się też u tzw. normalnych ludzi, gdy pod wpływem np. strachu widzą rzeczy, których nie ma w rzeczywistości, w myśl powiedzenia, że "strach ma wielkie oczy", lub gdy własne stany emocjonalne przypisują postaciom ze swego otoczenia. Jest to znane Freudowskie równanie: "ja nienawidzę = on mnie nienawidzi". W schizofrenii jednak treści wewnętrzne, jak w komórce, której błona komórkowa została uszkodzona, rozpływają się w otoczeniu.
Przenikanie obu światów, wewnętrznego i zewnętrznego, jest obustronne. Schi-zofrenik z łatwością przenika cudze myśli, odczytuje, co w środku się dzieje, Ding an sich dla niego nie istnieje, kieruje on cudzą wolą, zjawiskami przyrody, wypadkami politycznymi, losami ludzkości, a nawet całym wszechświatem, uzyskuje
160
boską wszechmoc. On sam jednak jest sterowany tajemniczymi siłami, wrogowie odczytują jego myśli, wydają sprzeczne z jego wolą rozkazy, staje się bezwolnym automatem, wskakują w niego obce istoty: bóg, szatan.bohaterowie, zbrodniarze, zwierzęta, potwory, nie jest już więcej sobą. Raz jest on na górze, a raz pod spodem, wszechmocny podmiot i bezwolny przedmiot.
Według współczesnych poglądów biochemicznych życie polega na ustawicznym procesie wymiany substancji i energii między żywym ustrojem a środowiskiem. Gdyby oznaczyć za pomocą radioaktywnych atomów substancje chemiczne, z których zbudowany jest organizm, toby się można łatwo przekonać, że w stosunkowo krótkim czasie nic z nich nie pozostało, organizm się zdematerializował, w tym sensie, że żaden element substancji czy energii w nim nie pozostał, wszystkie zostały zastąpione nowymi. To, co zostało, to struktura, idea lub plan budowy, swoisty dla danej żywej istoty. Na poziomie integracji biochemicznej planem takim jest struktura chemiczna kwasu dezoksyrybonukleinowego (DNA), z którego zbudowane są geny, a który stanowi model budowy cząsteczek białek organizmu. By jednak plan mógł być w czyn wprowadzony, musi istnieć stała wymiana substancji i energii między komórką a jej środowiskiem; w wymianie tej błona komórkowa odgrywa istotną i aktywną rolę, dokonuje selekcji między tymi elementami, które do budowy się nadają, a tymi, które są zbyteczne lub wręcz szkodliwe. Zniszczenie jej prowadzi do chaosu, który się kończy śmiercią komórki.
Poczucie granicy oddzielającej świat własny od otaczającego jest istotnym elementem przeżyć każdego człowieka. Granice kurczą się w smutku, zostaje się sam na sam ze swą troską, a rozszerzają się z radości ("świat do radosnego należy"), są bardziej przepuszczalne, gdy się ma oczy i uszy na wszystko otwarte, lub bardziej zamknięte, gdy snuje się własne marzenia czy myśli. Zawsze jednak odczuwa się, że coś jest na zewnątrz, a coś wewnątrz. To, co jest na zewnątrz, nie może przeniknąć do naszego wnętrza, i na odwrót, my musimy zadowolić się zewnętrzną tylko aparycją przedmiotów otoczenia. Człowiek dąży jednak do ujawnienia, a nawet narzucenia otoczeniu tego, co sam przeżywa: swej własnej struktury, i nie zadowala się tylko zewnętrznym wyglądem przedmiotów, ale stara się je przeniknąć, wniknąć do ich wnętrza. Zwykle je przy tym uszkadza, podobnie jak dziecko, które niszczy lalkę, by zajrzeć do jej środka. Trapi go myśl, która jest może ważnym momentem w rozwoju nauki i sztuki, że to, co widzi i słyszy, to jeszcze nie wszystko, że pod zewnętrznym obrazem rzeczywistości ukrywa się inny, prawdziwy. Tęskni też za wyjściem z zamykających go granic, za zespoleniem się z otaczającym światem, czy to w formie miłości do drugiego człowieka, przeżycia mistycznego, czy też chwili olśnienia artystycznego, naukowego itp.
Świat schizofrenika wypełnia się tym, co nie stanowi zwykłej aparycji świata:
~ Anus mundi
tajemniczymi siłami, niewidzialnymi promieniami, śledzącymi oczyma, głosami rozkazującymi i potępiającymi, niezwykłymi postaciami - duchów, aniołów, diabłów, umarłych. Z twarzy bliskich mu osób opadają maski, widzi on ich prawdziwe oblicze, czasem niezwykle piękne, a czasem potworne. Nie trzeba dodawać, że są to twory jego własnego świata, które na skutek przerwania granicy przedostały sią w świat zewnętrzny i nabrały cech obiektywnej rzeczywistości.
Paradoks schizofrenicznego autyzmu polega na tym, że odcinając sią od kontaktów ze światem otaczającym, stwarzając coraz grubszą przeszkodę między nim a sobą, chory doprowadza w końcu do przerwania normalnej granicy, dzięki czemu przenika w świat otaczający, poznaje jego "prawdziwe" oblicze, a świat otaczający wnika w niego, odczytuje jego myśli, kieruje nimi, zmusza do dziwnych czynów i słów, chory traci władzę nad sobą.
Podobnie jak zniszczenie błony komórkowej prowadzi do zniszczenia zarówno morfologicznej, jak funkcjonalnej struktury komórki, tak w autystycznym oderwaniu się od świata otaczającego i przeciwstawieniu się prawu ustawicznej wymiany ze środowiskiem, gdy dojdzie się do momentu szczytowego, w którym granica oddzielająca od świata zewnętrznego zostaje przerwana, następuje w pierwszym momencie chaos. Chory jest owładnięty sprzecznymi myślami, wrażeniami, uczuciami. Słabe wyobrażenie o tym stanie dezintegracji świata własnego i otaczającego dają przeżycia przed zaśnięciem, których nasilenie jest wprawdzie znacznie słabsze, ale istota podobna: tworzące się struktury marzenia sennego mieszają się i wzajemnie rozbijają ze strukturami gasnącej rzeczywistości na jawie.
Rozbicie porządku dotychczasowego świata, który, jaki był, ale był, łączy się z potwornym uczuciem lęku. Tylko w dalekim przybliżeniu można się w niego wczuć, wyobrażając sobie, że wszystko wewnątrz i wokół staje się inne. Nie jest się już sobą, bo straciło sią własną strukturą i granicę oddzielającą to, co wewnątrz, od tego, co na zewnątrz. Zależnie od przelatujących uczuć i myśli jest się co chwila kimś innym. Nie są to zmiany przymiotnikowe, odczuwane w mniejszym lub większym stopniu przez każdego człowieka, gdy wydaje mu się, że jest mądry, to znów głupi, dobry - zły, piękny - szkaradny, ale też zmiany podmiotowe: jest sią zupełnie kimś innym, nie tym samym człowiekiem, a czasem w ogóle nie człowiekiem, ale bogiem, szatanem, zwierzęciem, martwym przedmiotem. Traci sią władzę nad własnymi aktami psychicznymi i ekspresją ruchową i słowną. Wskutek tego prawdopodobnie przestają one być własnymi myślami, uczuciami, ruchami i słowami. Powstaje przekonanie, że są narzucone z zewnątrz, że sią jest sterowanym przez tajemne siły, gdyż nagle ręka wykonuje ruch, którego nie chciało się wykonać, usta wypowiadają słowa, których nie chciało się wypowiedzieć, czuje się nienawiść
162
do osoby, którą się kocha, snuje się myśli, jakich samemu nigdy by się nie potrafiło wymyślić.
Rozbija się też struktura świata zewnętrznego. Znika utworzony w ciągu życia porządek czasowo-przestrzenny, dzięki któremu jedne rzeczy są bliższe, a inne dalsze; przeszłe miesza się z teraźniejszym i przyszłym, bliskie z dalekim. W stosunku do ludzi zaciera się hierarchia dystansów, która w języku wyraża się strukturą zaimka osobowego; ja, ty, on, my, wy, oni - upraszcza się do ja - oni. Oni patrzą, robią dziwne miny, szepcą. Na skutek przerwania granicy oni przenikają do wnętrza chorego, nadają mu myśli, kierują aktami woli. Z drugiej jednak strony znika granica przedmiotów, widzi się ich wnętrze, istotę rzeczy, można w nie przenikać, nimi kierować, budzi to uczucie boskiej wszechwiedzy i wszechmocy.
Przychodzi jednak moment olśnienia, gdy z tego przerażającego chaosu zjawisk nowych i niezwykłych wyłania się konstrukcja zachwycająca na swój sposób logiczną precyzją. Wszystko łączy się w spoistą całość, nie ma zjawisk przypadkowych ani obojętnych, najmniejsza rzecz ma swój sens, wszystko coś oznacza i wszystko chorego dotyczy. Psychiatra mówi o powstaniu systemu urojeniowego.
Wśród różnorakiej tematyki urojeniowej stosunkowo często powtarzają się trzy wątki, które można by określić jako kosmologiczny, eschatologiczny i charyzmatyczny. Kosmologia schizofreniczna polega na tym, że chory jest pochłonięty sprawami wszechświata, ludzkości, narodów. Stwarza własne koncepcje istoty i sensu kosmosu. W szczególności walka dobra ze złem wysuwa się w tych koncepcjach na plan pierwszy. Sprawy ostateczne, apokaliptyczne wizje końca świata, sądu ostatecznego, raju czy piekła, krwawych wojen, zaciętych walk między stronnikami dobra i zła itp. zajmują znaczną część schizofrenicznych urojeń. Możliwe, że eschatologia schizofreniczna wynika z rozpadu własnego świata, z własnym światem ginie cały kosmos.
W olśnieniu schizofrenicznym chory nagle widzi sens własnego życia i swoje posłannictwo. Wszystko staje się nieważne wobec tego najwyższego celu, który odtąd będzie mu przyświecać. Niekiedy cel ten jest społecznie pozytywny, co zostało przez Brzezickiego określone jako schizophrenia paradoxalis socialiter fausła. Chory poświęca wszystkie myśli dla stworzenia wielkiego dzieła swego życia, np. charytatywnego, jak Brat Albert, artystycznego, jak Strindberg, Monsiel, lub filozoficznego, jak przypuszczalnie Comte. Częściej na otoczeniu charyzmatyka schizofreniczna sprawia wrażenie nieszkodliwej lub szkodliwej dziwaczności, jak w wypadku jednego z chorych krakowskiej kliniki, który dla ratowania ludzkości przed grożącym końcem świata uciął sobie palec u nogi, lub gdy chory, walcząc o spełnienie swej misji, natrafia na opór otoczenia, które go nie rozumie i w jego przeświadczeniu prześladuje.
163
Powstaje pytanie, czy przedstawione tu szkicowo problemy świata schizofrenicznego mają coś wspólnego z tematyką i metodą myślenia filozoficznego. Psychiatrze trudno na to pytanie odpowiedzieć i potrzebna mu jest pomoc filozofa. Wydaje sią, że następujące momenty mogą okazać się zbieżne:
1 - oderwanie od konkretu i dzięki temu większa łatwość poruszania się na współrzędnych przestrzeni i czasu;
2 - dążenie do przekroczenia granicy oddzielającej człowieka od jego otoczenia, stąd też szukanie istoty rzeczy, niezadowaianie się zewnętrznym ich wyglądem;
3 - skłonność do tworzenia struktur integracyjnych i narzucania ich otaczającemu światu, dzięki czemu rzeczywistość nabiera cech logicznych związków przyczynowych;
4 - większe zainteresowanie sprawami zasadniczymi i ostatecznymi, na niekorzyść spraw codziennych i zwykłych.
Nikt nie ma wątpliwości, że schizofrenia jest chorobą; przemawia za tym choćby ogrom cierpienia ludzi nią dotkniętych. Jednakże nie można zaprzeczyć, że w chorobie tej jest coś wzniosłego, mianowicie to, że cechy swoiście ludzkie ulegają w niej katastroficznemu przerostowi.
Człowiek stary i lekarz
Wielu psychoterapeutów uważa, że zaawansowany wiek uniemożliwia stosowanie psychoterapii. To stanowisko może być słuszne z punktu widzenia autorów określonej metody psychoterapeutycznej, zwłaszcza jeśli jest ona zbyt skomplikowana lub gdy zakłada zbyt ambitne cele, np. zmianą struktury osobowości; wówczas na pewno ta metoda leczenia nie nadaje się dla ludzi starych, nie mogą się oni bowiem zmienić. Ale z punktu widzenia chorego takie stanowisko nie jest słuszne, nawet nie jest ludzkie, gdyż - jakkolwiek by było - właśnie człowiek stary potrzebuje wsparcia psychicznego. Rozumiejąc przez psychoterapie, leczenie za pomocą oddziaływania psychicznego, można ją bez zastrzeżeń stosować u ludzi starych.
Pierwszym i podstawowym warunkiem każdej psychoterapii jest chęć zbliżenia sią i poznania chorego. Już w toku psychoterapii zbliżenie to przybiera charakter swoistej więzi emocjonalnej (określanej w jązyku fachowym jako transference -przeniesienie - w odniesieniu do uczuć chorego wobec lekarza, a countertransfe-rence - przeniesienie zwrotne - w odniesieniu do uczuć lekarza wobec chorego); poznanie chorego w ciągu kolejnych z nim spotkań staje sią coraz bogatsze, nowe horyzonty sią otwierają i wciąż w innym świetle sią on przedstawia, co niezmiernie wzbogaca wiedzą lekarską o ludzkiej naturze, a dla chorego jest jednym z ważnych czynników terapeutycznych w myśl delfickiej zasady gnothi seauton.
Na początku musi jednak być chąć zbliżenia sią do człowieka starego. I tu trzeba być szczerym wobec samego siebie; nie zawsze ta chąć istnieje; pozorna życzliwość maskuje myśli typu: "on już swoje przeżył", "specłatad coelum", "mój czas i wysiłek przydałby sią bardziej komuś młodszemu". Podobne myśli, choćby najgłębiej ukrywane, z góry przekreślają korzystny efekt psychoterapii.
Oddziaływanie psychiczne wymaga szczerości; jeśli mamy komuś naprawdę pomóc, musimy tego rzeczywiście chcieć. W innych rodzajach leczenia ta pierwsza intencja nie odgrywa istotnej roli, gdyż najważniejsze jest w nich samo działanie manualne lub farmakologiczne, natomiast w psychoterapii wszystko, co sią dalej
165
dzieje między chorym a lekarzem, dokonuje się na tym zasadniczym tle jego stosunku uczuciowego do chorego. Gdy jest on negatywny, wszystkie słowa, gesty, wyraz twarzy stają się fałszywe; chorego trudno tu oszukać, wyczuwa on fałszywą maską lekarza.
Podczas rozmów z chorym wyłaniają się jego zasadnicze problemy życiowe. Dla każdego człowieka będą one oczywiście inne, ale mimo indywidualnych różnic istnieje pewna ich swoistość związana z wiekiem. Inne są problemy dzieciństwa, inne wieku młodzieńczego, a inne - wieku dojrzałego. Następujące problemy można by uznać za osiowe w starości: samotność, wiek, bilans życiowy, ciało, śmierć.
Model życia naszej cywilizacji, według którego wydajność {efficiency) jest najwyższą miarą wartości człowieka, nie sprzyja ludziom starym. Naturalnym porządkiem rzeczy z wiekiem maleje ogólna sprawność ustroju, a z nią wydajność pracy i wysiłku. Można widzieć dzisiaj wielu ludzi starych, którzy z najwyższym wysiłkiem starają się dorównać młodym energią, wydajnością pracy, a nawet wyglądem zewnętrznym. Wiedzą oni doskonale, że gdy przestaną być wydajni, staną się niepotrzebni. A niepotrzebni mogą odejść, są skazani na samotność.
Dość często u ludzi starych obserwuje się hiperkompensacyjną, nadmierną aktywność. Taki krzątający się, wiecznie zaaferowany staruszek broni się nieustanną aktywnością przed uczuciem pustki, niepotrzebności i samotności. Na starość nie nadąża się już za szybkimi zmianami otaczającego świata. Staje się on coraz bardziej niezrozumiały, obcy i zimny. Coraz częściej wynurzają się z zapomnienia obrazy z dawnych czasów, gdy było się młodym i gdy świat pociągał, a nie odpychał.
Świat rzeczywisty ustępuje przed światem wspomnień. Gdy lekarz znajdzie chwilę czasu, aby posłuchać wspomnień swego starego pacjenta, sam często może dowiedzieć się wielu interesujących rzeczy, a u chorego zmniejszy on poczucie samotności. Ktoś jest gotów wejść w jego świat przeszłości; nie jest się już w nim całkiem samotnym. Słuchający jest łącznikiem między światem dawnym a obecnym. Świat teraźniejszy, rzeczywisty, staje się mniej obcy i zimny, gdyż jest w nim osoba, która rozumie przeszły świat starego człowieka. Człowiek stary nie czuje się już tak niepotrzebny, gdyż zainteresowanie słuchającego wskazuje na to, że jego doświadczenia życiowe mogą się komuś przydać. Ś Jest chyba truizmem stwierdzenie, że wiek kalendarzowy nie odpowiada wiekowi subiektywnemu i że człowiek ma tyle lat, na ile się czuje. Zawsze spotykało się i spotyka "młodych staruszków" i młodzieńczych, pełnych werwy starców. Wiek subiektywny zależy od wielu czynników, przede wszystkim od dynamiki życiowej. Normalne jej oscylacje sprawiają, że raz czujemy się radośni, pełni energii i chęci do życia, słowem - młodzi, to znów smutni, przybici, nie widzący przed sobą
166
przyszłości, czyli starzy. Oscylacje polegają na odchyleniach od podstawowego poziomu dynamiki życiowej, który u jednych ludzi bywa wyższy, u innych niższy, co w znacznym stopniu determinuje ich subiektywne poczucie wieku. Zagadnieniem wymagającym jeszcze zbadania jest określenie wzajemnych korelacji wieku kalendarzowego z wiekiem biologicznym i z wiekiem subiektywnym. Pomijając wspomniane okresy depresji (zmniejszonej dynamiki życiowej), można stwierdzić, że większość ludzi czuje się znacznie młodziej, niż na to wskazuje ich wiek kalendarzowy.
Wiek subiektywny jest ważną składową własnego autoportretu (self-conceptj. Obraz samego siebie formuje się ostatecznie w późnych latach młodzieńczych. Oczywiście zmienia się on później zależnie od wahań nastroju i od różnych okoliczności życiowych (klęsk, sukcesów itp.), ale jego zasadniczy zrąb pozostaje niezmienny. Subiektywne odczucie własnego wieku jest dość mgliste, można jednak zaryzykować pogląd, że jakieś pierwotne poczucie własnego wieku zatrzymuje się na okresie ostatecznego formowania się własnego autoportretu, czyli na latach późnej młodości. Oczywiście w miarę narastania lat kalendarzowych coraz częściej odczuwa się niezgodność między wiekiem subiektywnym, utrwalonym w okresie ostatecznego formowania się własnego obrazu, a wiekiem rzeczywistym.
W pewnych okresach życia, np. u kobiet w okresie klimaksu, a u mężczyzn około czterdziestki, gdy przekraczają przysłowiową "smugę cienia", różnicę tę odczuwa się szczególnie boleśnie. Jest ona przyczyną wielu frustracji, choćby tak pospolitych, jak ta, o której mówią słowa znanego wiersza Asnyka: Gdybym był młodszy, dziewczyno... Ludzie starzy, uciekając we wspomnieniach w świat przeszłości, widzą siebie młodszymi. Uświadomienie sobie wieku rzeczywistego jest dla nich nieraz bolesne. Lekarz powinien zawsze o tym pamiętać i starać się patrzeć na nich ich własnymi oczyma, a nie przez dokument metryki urodzenia. Starając się wejść w świat wspomnień swego sędziwego pacjenta, lekarz tym samym jakby go odmładza, co nie jest bez znaczenia dla samopoczucia psychicznego, a nawet fizycznego.
Jeszcze jeden wzgląd nie pozwala na traktowanie pacjenta geriatrycznego według metryki urodzenia, mianowicie w każdej chorobie występuje zjawisko regre-sji. Człowiek chory czuje się po trosze jak dziecko: szuka pomocy, opieki, czułości. Pacjent geriatryczny nie jest tu wyjątkiem i często można usłyszeć, jak mówi on o swoim lekarzu, nieraz człowieku młodym: "to mój ojciec"; jest to może najwyższa pochwała, jaka może spotkać lekarza.
Indywidualnego życia nie można rozpatrywać, nie uwzglądniając jego współrzędnych przestrzeni i czasu. Zagadnienie biologicznego czasu jest w ostatnich latach tematem bardzo interesujących badań. W życiu człowieka ważną rolę odgrywa
167
odczuwanie przez niego własnej przeszłości i przyszłości. Stosunek obu odcinków czasowych różnie sią przedstawia w różnych okresach życia. Jak wiadomo, młodzi żyją przyszłością, starzy przeszłością. O tej banalnej prawdzie nieraz zapominają psychoterapeuci, starając się np. u ludzi młodych koncentrować się na ich przeżyciach z dzieciństwa, gdy ci prą ku przyszłości, a u ludzi starych niezbyt chętnie zatrzymują się nad ich dzieciństwem i młodością, choć oni sami właśnie w tym okresie znajdują siły do przetrzymania przykrej teraźniejszości.
W życiu przychodzi czas, gdy odcinek przeszłości zaczyna wyraźnie przeważać nad odcinkiem przyszłości. Wówczas po raz pierwszy zaczyna się robić "bilans życia". Wydaje się, że moment ten nastaje wcześniej u mężczyzn (około 40 roku życia), niż u kobiet (w okresie klimaksu). Twierdzenie to wymagałoby jednak gmntowniejszego zbadania. Człowiek stary ma już niejeden "bilans życia" poza sobą; przez wiele lat dzielących go od wspomnianego przełomu zdążył się on przyzwyczaić do różnorodnych ocen swego życia. Przyzwyczajenie się do oceny własnego życia, która z reguły nie wypada zbyt korzystnie, łączy się z przyjęciem postawy pewnego dystansu wobec samego życia. Życie nie jest już takie "na serio", jak w okresie młodości i dojrzałości. Jak w latach dziecinnych, zaczyna ono nabierać posmaku zabawy. Dlatego może dzieci często łatwiej znajdują wspólny język z dziadkami niż z rodzicami. Mimo znacznie większej różnicy wieku, łączy ich wspólna postawa "na niby", postawa zabawy, którą jedni przybierają przed wejściem na arenę życia, a drudzy po zejściu z niej.
W rozmowach z pacjentem geriatrycznym należy wczuć się w tę swoistą filozofię starości i w spojrzenie na życie sub specie aeterniłatis. A gdy chory zbyt boleśnie odczuwa swój bilans życia, świadczy to zwykle o tym, że jeszcze nie dojrzał on do swego wieku. Pod wpływem rozmów z lekarzem bilans życia pacjenta staje się mniej negatywny; łatwiej wówczas spojrzeć z dystansem na własne życie.
Na starość ciało staje się coraz bardziej źródłem udręki. Stawia ono coraz większy opór swoją małą sprawnością, niezręcznością i nieporadnością. Traci się nad nim władzę. Odpadają już rozkosze stołu i łoża. Natomiast tęskni się za tym, co zmniejsza ból i cierpienie. Na nocnym stoliku gromadzi się coraz .więcej buteleczek i pudełek z lekarstwami, a wizyty lekarza są mile widziane. Gdy on przychodzi, budzi nadzieję zmniejszenia udręki ciała. Nie zawsze jednak lekarz może wiele pomóc obiektywnie. Narządy ciała są już zużyte, skomplikowane mechanizmy ustroju z lada błahej przyczyny ulegają dekompensacji. Nierzadko lekarz jest sam zdumiony, że chory wrócił do zdrowia, choć wedle wszelkich obiektywnych danych powinien raczej nie żyć.
Niekiedy drobnymi środkami leczniczymi osiąga się znaczne efekty. Do pewnego stopnia przypomina to sytuację w szpitalnych "rewirach" hitlerowskich obozów
168
koncentracyjnych, już z tego okresu, gdy były one opanowane przez więźniów politycznych. Tam też minimalnymi środkami leczniczymi przywracano chorych do życia. W starości, podobnie jak w sytuacjach granicznych (np. obozu koncentracyjnego), a także w niemowlęctwie, zatem gdy życie rozgrywa się na krawędzi śmierci, dramatycznie ujawnia się zjawisko jedności psychofizycznej. Załamanie się psychiczne jest wówczas równoznaczne z załamaniem fizycznym i nieraz prowadzi do śmierci. Gdy ustrój jest silniejszy, wówczas rozłącza się subiektywne od obiektywnego, tj. psychiczne od somatycznego. Odnosi się nieraz złudne wrażenie, że subiektywne (podmiot, "ja") rządzi obiektywnym (przedmiotem, ciałem).
Stosunek człowieka do śmierci jest na ogół ambiwalentny. Budzi ona lęk, ale też tęsknotę. Chyba nie ma ludzi, którzy by nigdy w życiu nie marzyli o śmierci i nie widzieli w niej jedynego rozwiązania. Im śmierć jest dalej, tym łatwiej się z nią flirtuje. Młodzi łatwo ryzykują swe życie, aby zaspokoić heroiczne skłonności, na ogół też łatwiej niż starzy usiłują skończyć ze sobą w okresach załamań. Liczba zamachów samobójczych zazwyczaj maleje w tych okresach, gdy śmierć jest blisko (np. podczas wojen czy kataklizmów przyrody). Wśród ludzi starych zdarzają się samobójstwa, ale ich przyczyną jest zazwyczaj poczucie samotności, niepotrzebno-ści, ujemnego bilansu życiowego. Podobnie jak wielu chorych na raka nie dopuszcza do siebie myśli, że są dotknięci nieuleczalną chorobą, tak i ludzie starzy odrzucają od siebie myśl, że ich niedaleka przyszłość zamyka się śmiercią. Krzątają się koło codziennych spraw, martwią się tym, co będzie za kilka czy kilkanaście lat, mimo że istnieje znikoma możliwość doczekania przez nich tego odległego czasu, żyją w urojonych lękach, że grozi im nędza, chowają niepotrzebne rzeczy na "gorsze" czasy, które mogą nastąpić, itp. Wszystkie te drobne troski i zmartwienia, często urojone, bronią ich przed perspektywą śmierci.
Choć nieraz wydają się one śmieszne, nie należy ich lekceważyć; dla chorego są ważne i koło nich koncentrują się jego myśli i uczucia. Gdy lekarz tych skarg cierpliwie wysłucha, chory odczuwa ulgę, że mógł się przed kimś uskarżyć, że jego zmartwienia potraktowano na serio, że jego piany i projekty jeszcze się liczą. Czarna ściana śmierci, przed którą stoi stary człowiek i przed którą broni się niejednokrotnie niedorzeczną i śmieszną krzątaniną, kłopotaniem się i drobnymi zmartwieniami, oddala się wówczas, gdy drobne plany i aktywności zostaną akceptowane, a tym samym włączone w krąg społecznej rzeczywistości. To bowiem, co jest nierzeczywiste, ma zawsze większe wymiary i powoduje większe perturbacje psychiczne niż to, co się opiera na realności. Należy zawsze mieć szacunek dla drobnych trosk starego człowieka, one bowiem stanowią nieraz jedyny sens jego życia i przy tym życiu go trzymają. Niekiedy utrata ukochanego pieska przyspiesza śmierć jego właściciela. Czasem pod wpływem rozmowy ze starym człowiekiem
169
także lekarz uczy się inaczej patrzeć na swoje ambicje, kłopoty i plany. Zapewne różnica między jego poważnymi sprawami a niepoważnymi troskami człowieka starego nie jest tak wielka, jakby się zdawało.
Czas poświęcony ludziom starym nigdy nie jest stracony dla lekarza; nieczęsto może on skorzystać z innych okazji - zarówno w celu pogłębienia swej wiedzy, jak i życiowej mądrości - tyle, co z kontaktu z chorym. A dla człowieka starego lekarz jest nieraz jedyną osobą, która chce go zrozumieć i która jest mu naprawdę życzliwa; dzięki niej wraca nieraz już utracona chęć życia. Obowiązkiem lekarza zaś jest bronić życia, choćby już nawet obiektywnie niewiele możliwości zostawało.
Alkohol
Psychiatra, mając przed sobą alkoholika, któremu chce pomóc, stawia sobie przecie wszystkim pytanie, dlaczego on pije. Od umiejętności znalezienia odpowiedzi na to pytanie zależą w znacznej mierze wyniki leczenia. Znając bowiem przyczyną, można niejednokrotnie zredukować napięcie emocjonalne z nią związane, a tym samym zmniejszyć u chorego głód alkoholu.
Znalezienie odpowiedzi nie jest jednak sprawą łatwą, o czym choćby świadczy to, że w leczeniu alkoholizmu dominuje wzmocnienie negatywne, tj. używanie alkoholu kojarzy się w terapii z przykrymi następstwami (np. podając choremu anticol), by w ten sposób alkohol obrzydzić. Znacznie lepsze wyniki dawałoby jednak wzmocnienie dodatnie, tzn. stworzenie takich sytuacji, w których nieużywanie alkoholu byłoby dla chorego połączone z przyjemnością. Sytuacje tego typu powstają niekiedy bez udziału lekarza, np. alkoholik przestaje pić na wycieczce, czy też po zakupie samochodu, bądź znalazłszy sobie jakieś pasjonujące zajęcie itp. W takich wypadkach - wycieczka, samochód, hobby itp. - zmniejsza się dolor existentiae, który tkwi u podioża alkoholizmu.
Ten "ból istnienia", który może jest cechą swoiście ludzką, człowiek zawsze starał się w jakiś sposób zmniejszyć; jednym z najstarszych i najprostszych sposobów był i jest alkohol. Obowiązkiem psychiatry jest znaleźć u człowieka, który stał się jego pacjentem, swoistość tegoż "bólu istnienia", by móc w ten sposób choć trochę go zredukować. Etiologia jest tu wieloczynnikowa i - jak zawsze w psychiatrii - trzeba się jednocześnie poruszać na trzech płaszczyznach: biologicznej, psychologicznej i socjologicznej. Niełatwo jest ustalić hierarchię ważności różnych czynników; bezsprzecznie wśród nich niemałą rolę odgrywają czynniki natury społecznej.
"Jeśli porównać Polskę z krajami Zachodu - pisze Jan Górski - to widać, że w wielu z nich pije się więcej albo tyle samo; w niewielu pije się tak samo. Jakie są przyczyny owego polskiego sposobu picia?" - zapytuje autor.
171,
1 - Różne są style picia. Inaczej ludzie piją dla uczczenia jakiejś uroczystości, dla wywołania miłego nastroju w towarzystwie, dla przysłowiowego "zalania robaka" itd. Można by wyróżnić kilka stylów picia: neurasteniczny, kontaktywny, dionizyjski, heroiczny i samobójczy.
Styl neurasteniczny polega na tym, że pije sią w niewielkich ilościach, ale często, gdy sią jest zmęczonym i rozdrażnionym, a więc przy głównych objawach zespołu neurastenicznego. Wystarczy jeden lub dwa kieliszki, by poprawić samopoczucie i w lepszym już nastroju ciągnąć dalej codzienne życie. Oczywiście lecznicze działanie alkoholu jest pozorne, gdyż stałe jego używanie wzmaga objawy zespołu neurastenicznego. Pod wpływem alkoholu coraz częściej jest się zmęczonym i rozdrażnionym, co z kolei zmusza do coraz częstszego uciekania się do alkoholu; typowy przykład nerwicowego błędnego koła.
Styl kontaktywny występuje u tych, którym chodzi przede wszystkim o uzyskanie lepszego kontaktu z innymi ludźmi. Już po niewielkiej ilości alkoholu człowiek nieśmiały czuje się pewniejszy, zmniejsza się dystans w stosunku do "ważnej" osoby, łatwiej z kimś się dogadać, milczące towarzystwo ożywia się, ludzie stają się sympatyczniejsi i bardziej interesujący, wzrasta poczucie więzi społecznej "we feeling". Jest to styl picia powszechny chyba we wszystkich kręgach kulturowych; na ogół wystarczą tu niezbyt wielkie dawki alkoholu.
Łatwo jednak z tego stylu przejść do następnego, "dionizyjskiego", również powszechnego w wielu kręgach kulturowych. Tutaj pije się już dużo, gdyż chodzi o uzyskanie stanu zamroczenia, w którym by można było oderwać się od powszedniości codziennej. Według Nietzschego "postawa apolińska ceni to, co jasne, przejrzyste, opanowane, zrównoważone, zamknięte, doskonałe, harmonijne. Postawa zaś dionizyjska ceni przede wszystkim pełnię i płodność życia, jego pęd, który znosi wszystkie granice, obala wszystkie prawa, rozbija wszystkie harmonie, dla którego dynamika jest ważniejsza od doskonałości."
Nietzscheańskie dwie postawy odpowiadają temu, co Minkowski określa jako "przestrzeń jasną" i "ciemną", a co można by wiązać z zasadniczym rytmem biologicznym; dnia i nocy. Dzień - to panowanie rozsądku i rzeczywistości, noc - to władztwo tajemnych sił, dzikich namiętności, ekstazy, olśnienia i panicznego lęku. Człowiek nie może żyć tylko dniem, potrzebna mu jest też noc. Stąd jego tęsknota za psychozą, za innym "widzeniem świata", oderwaniem od rzeczywistości. Alkohol i narkotyki ułatwiają zaspokojenie tej tęsknoty. Tego typu alkoholizm spotyka się dość często u artystów lub ludzi o ambicjach artystycznych, a także u ludzi znudzonych życiem. Tego samego źródła można doszukiwać się w popularnym wśród młodzieży na Zachodzie używaniu LSD. U nas, w kraju uboższym, LSD jest zastąpione tzw. klejem, czyli "tri". Nazwa "klej" pochodzi stąd, że zwykle
172
młodzi ludzie zażywają go wspólnie, gdyż, ich zdaniem, tylko wówczas doznaje się niezwykłych przeżyć.
"Heroiczny" typ picia wymaga także dużych ilości alkoholu. Wówczas dopiero osiąga sią poczucie swej mocy i gotowości do wielkich czynów, które zwykle w naszych warunkach kończą się na chuligańskich wyczynach. W tych wypadkach alkohol wyzwala tkwiącą w każdym człowieku, a tłumioną przez codzienne życie proporcją heroiczną. Stanowi ona jedną z pięknych cech młodości, którą od niepamiętnych czasów wodzowie wyzyskiwali do swych nie zawsze szlachetnych zamierzeń.
Trudno określić, w jakim stopniu tkwią w człowieku tendencje autodestrukcyjne. W każdym razie samobójstwo można uznać za objaw swoiście ludzki. Niewielu jest ludzi, którzy nigdy w swym życiu nie chcieli skończyć z sobą. Picie dla "zalania robaka" jest znanym zjawiskiem. Trzeba się upić "w trupa", by zapomnieć o tym, co boli, by skończyć choćby na krótki czas z sobą i swoim bólem. Agresja wobec otoczenia łączy sią tu nieraz z autoagresją. Typy picia: heroiczny i samobójczy przeplatają się z sobą. Z czasem przychodzi alkoholowa degradacja, a z nią śmierć społeczna.
Zagadnienie alkoholizmu polskiego sprowadza się do wspomnianego przez Jana Górskiego paradoksu, że Polska przoduje wśród krajów europejskich w liczbie pijaków, nie przodując bynajmniej w ilości spożytego na głową alkoholu. Polacy lubili i lubią pić "do dna". Przeważa u nich typ picia heroiczny i samobójczy. Nie znaczy to, by inne typy picia nie istniały, ale łatwo przechodzą one w te dwa ostatnie. Zaczyna się np. od "jednego" dla towarzystwa, a kończy się na heroiczno-:samobójczym piciu na umór. Nuta heroiczno-samobójcza nie jest nam obca. Żaden chyba inny naród na świecie nie zaczyna swego hymnu od słów, że ojczyzna "jeszcze nie zginęła". Nuta ta wyraźnie brzmi w słowach Warszawianki: "dziś Twój triumf albo zgon". Legendy brawurowej szarży szwoleżerów polskich na przełęczy Somosierra, partyzantki hubalczyków, słynnej wrześniowej szarży kawalerii pod Krojantami, powstania warszawskiego, Monte Cassino, jak i opisy (choć nie zawsze zgodnie z prawdą) wielu podobnych dowodów polskiego męstwa mają w sobie cień tęsknoty za bohaterską śmiercią.
Czy istnieje charakter narodowy? Na to pytanie nie ma jednoznacznej odpowiedzi. Z biologicznego punktu widzenia istnienie charakteru narodowego jest możliwe. Warunki środowiskowe (wśród których, jeśli idzie o człowieka, niemałą rolę odgrywają warunki natury kulturowej) układają się w ten sposób, że pewne cechy charakteru są korzystne, a inne niekorzystne. Ludzie obdarzeni korzystnymi cechami charakteru mają większe szansę przetrwania i zostawienia potomstwa niż ci, którzy cech tych nie wykazują. Zbiór cech genetycznych danej populacji (tzw. genepool)
173
bądzie się więc w ciągu pokoleń zmieniał w kierunku przewagi ilościowej cech korzystnych dla danego środowiska. W ten sposób będzie się on różnił od zbiorów cech genetycznych populacji żyjących w innych warunkach środowiskowych.
Prócz cech wrodzonych w formowaniu się hipotetycznego charakteru narodowego odgrywałyby rolą cechy nabyte, uwarunkowane tzw. dziedziczeniem społecznym, a więc panującymi w danym środowisku modelami zachowania się.
Stosując jedną z typologii psychiatrycznych, można by globalnie określić społeczeństwo polskie jako charakteryzujące się przewagą cech histerycznych i psychastenicznych. Cechy histeryczne (Brzezicki nazwał je skirtotymnymi, od greckiego skirłao - tańczę, dla podkreślenia swoistych niuansów odróżniających je od klasycznego typu histerycznego) najlepiej reprezentuje polski szlagon. Cechy te -to chęć imponowania otoczeniu, efekciarstwo bez poczucia obowiązku, polskie "zastaw sią, a postaw się", fantazja granicząca z pseudologia phantastica, uczucia burzliwe, choć płytkie, łatwo i szybko przechodzące z jednej skrajności w drugą. Natomiast cechy psychasteniczne najlepiej oddaje postać polskiego kmiotka. To człowiek cichy, pokornego serca, niskiego o sobie mniemania, pracowity i obowiązkowy, unikający zwady, chętnie by on skrył się pod ziemią, by nikomu nie zawadzać.
W pewnej mierze oba przeciwstawne typy osobowości dopełniają się tak, że społeczeństwo złożone z takich ludzi może egzystować; jedni sejmikują, drudzy pracują. Zniknął szlachcic i znika chłop polski, ale pewne formy zachowania się przetrwały; nadal spotyka się szlachecką fanfaronadę i kmiecą pilność. Oba opisane, na pierwszy rzut oka przeciwstawne, typy łączy jedna ważna cecha. Dla jednych i drugich naczelnym pytaniem życia jest: "Co inni o mnie pomyślą?" Histeryk stara sią zdobyć aprobatą otoczenia błyszczeniem, fanfaronadą, "brylowaniem", a psych-astenik - cichą obowiązkowością.
Tego typu pytanie świadczy o słabości "autoportretu", własnego obrazu siebie {self-concept). Używając modnego dziś w psychologii i psychiatrii określenia, można rzec, że jest dowodem pewnej niedojrzałości psychicznej. Jedną bowiem z cech psychicznej dojrzałości jest umiejętność obiektywnego spojrzenia na siebie i umiejętność odpowiedzenia samemu sobie na pytanie "jaki ja jestem?". Jest to pytanie typowe dla wieku młodzieńczego. W tym okresie życia może ono być źródłem udręki. Przy ujemnych ocenach siebie samego może dojść nawet do prób samobójstwa. By wykazać sią przed sobą samym i otoczeniem, taki człowiek jest zdolny do narażenia swojego życia (młodzieńcza postawa heroiczna).
Alkohol redukuje udrękę pytań związanych z obrazem samego siebie. Pod jego wpływem człowiek wydaje się sobie lepszy, szlachetniejszy, inteligentniejszy, od-ważniejszy itp. Trzeba jednak pić do dna, by dojść do dna swej duszy. A że dna tego w rzeczywistości nie ma, więc im głębiej sią schodzi, tym większą ciemność
174
się widzi i zapanowuje ochota skończenia ze sobą, w czym też alkohol pomaga, przynosząc zamiast śmierci utratę świadomości.
Wydaje się więc, że pewne swoiste cechy polskiego alkoholizmu wywodzą się z hipotetycznego charakteru narodowego, szczególnie z jego elementów psychaste-nicznych i histerycznych. Leczenie w takich wypadkach powinno polegać na wzmocnieniu u pacjenta własnej wartości i na wdrażaniu go w sztukę obiektywniejszego spojrzenia na siebie.
Wiele dziś mówi się i pisze na temat zgubnych wpływów współczesnej cywilizacji technicznej na zdrowie ludzkie. Gwałtowna zmiana środowiska naturalnego w sztuczne, stworzone przez człowieka, jakiej świadkami jesteśmy w obecnym stuleciu, jest silnym czynnikiem nerwicorodnym. Przy próbach analizy szkodliwości współczesnej cywilizacji dochodzi się do pesymistycznych wniosków, że wszystko, co z niej wypływa, szkodzi ludzkiemu zdrowiu. Przez technikę zatrute są trzy żywioły: powietrze, woda i ziemia. Przez nią są skomplikowane stosunki międzyludzkie, a kanony ludzkiego współżycia naruszone. Przez nią zmniejsza się "przestrzeń życiowa" człowieka, jest mu za ciasno, zbytnio ociera się o innych ludzi, stąd wzrost uczuć negatywnych w stosunku do bliźnich, wszelkie jego działanie napotyka opór, rezygnuje więc z postawy twórczej na rzecz konsumpcyjnej itd.
Człowiek współczesnej cywilizacji, zanim poszuka pomocy lekarskiej, zwykle najpierw sam próbuje zredukować napięcia nerwicowe i niepokój, wynikające w znacznej mierze z warunków środowiskowych. Z różnych sposobów tej autoterapii (np. szukanie kontaktu z naturą, hobby, ekscesy seksualne) najczęściej jest stosowane uciekanie się do pomocy środków chemicznych. Można je podzielić na trzy grupy: leki psychotropowe (środki redukujące napięcie lękowe lub pobudzające czy wywołujące stany psychotyczne), narkotyki, alkohol. W Polsce, jak się zdaje, metody autoterapii chemicznej są tradycyjne, tzn. najwięcej używa się alkoholu. Natomiast w krajach zachodnich znacznie więcej niż u nas używa się narkotyków i środków psychotropowych. U nas nie można sobie poradzić z alkoholizmem, a u nich z narkomanią i nadużywaniem środków psychotropowych.
Jedną z cech środowiska technicznego, w przeciwstawieniu do środowiska naturalnego, jest jego aseksualność. W środowisku naturalnym reprodukcja seksualna (występująca nawet w najniższych formach życia, np. u bakterii) zapewnia niezwykłe zróżnicowanie poszczególnych żywych jednostek. Indywidualność jest cechą przyrody ożywionej. Jednostki identyczne należą do rzadkości. Natomiast w środowisku technicznym produkcja ma charakter seryjny: prototyp i identyczne modele. Charakter tego środowiska jest więc antyindywidualny. Człowiek, jako należący do przyrody ożywionej, jest tworem indywidualnym i szukającym indywidualności.
175
Jak wykazały już badania Pawłowa nad odruchem orientacyjnym, identyczne bodźce przestają po krótkim czasie wywoływać reakcje ustroju, pojawia się ochronne hamowanie i sen. W przedmiocie zainteresowania czy miłości szuka się cech indywidualnych; jest on inny od reszty, wyjątkowy, niezwykły.
Ograniczmy się do przykładu bliskiego sercu alkoholika: zakład masowego żywienia "dla ludności", czyli knajpa. Dawniej miała ona charakter indywidualny; każda była urządzona trochę inaczej, miała inny szyld, miała swoje firmowe potrawy i jadłospis dostosowany do pór roku, a nie do sztywnych, urzędowych "receptur", miała swoich starych kelnerów i stałych bywalców. Wszystko to składało się na swoisty, indywidualny klimat. Dzisiaj jedna jest podobna do drugiej, przypomina stołówkę fabryczną, ma ten sam szyld, te same pseudonowoczesne urządzenia, tego samego "schaboszczaka" przez cały rok. Ta sama, niezbyt grzeczna, obsługa bardziej kojarzy się z kiepskimi urzędnikami niż z dobrymi kelnerami starej daty. W takim zakładzie masowego żywienia pierwszym odruchem jest zamówić setkę, by zmniejszyć wstręt i zirytowanie, jakie w człowieku budzą się już przy samym wejściu.
Jednym z wielu motywów polskiego pijaństwa jest nuda. "Chluśniem, bo uśniem." Nuda ma wiele przyczyn, ale zawsze u jej podłoża znajduje się negatywne nastawienie do tego, co nas otacza. Pod tym względem jest ona podobna do zjawiska pozornie przeciwstawnego - pośpiechu. Oba zjawiska - pośpiech i nuda - są przeciwieństwem zainteresowania. Człowiek zainteresowany tkwi w swoim odcinku czasu, aktualny świat otaczający przyciąga go. Człowiek nudzący się lub spieszący chce wyskoczyć z tego, co go aktualnie otacza; czas obecny jest mu przeszkodą.
Negatywne uczucia, które żywi on do wszystkiego, w czym w danym momencie został osadzony, powodują mobilizację układu wegetatywno-endokrynnego. Stąd pochodzi paradoksalne zmęczenie. Np. człowiek czekający w kolejce nic nie robi i powinien wypoczywać, a w rzeczywistości jest bardziej zmęczony niż po ciężkiej pracy. Jednym ze sposobów zredukowania nerwicowego napięcia i chwilowego przynajmniej uwolnienia się z uczucia nudy i pośpiechu jest alkohol. Dzięki niemu można na kratki czas wyskoczyć z czasu obecnego, który jest przykry i drażniący.
Wreszcie, jeśli już we wszystkim szukać przyczyn polskiego alkoholizmu, nie można ominąć ustroju. Ustrój socjalistyczny eliminuje lub raczej stara się eliminować znaczenie pieniądza jako czynnika regulującego życie ludzkie. Przeciwstawia się on diabelskiej zasadzie: das Geldregiert die Welt. I w tym tkwi przede wszystkim, jak się zdaje, jego największa moralna siła. Ale człowiek jest człowiekiem, stara się wiele sytuacji sobie ułatwić, czasem nawet nie dla siebie, ale dla instytucji, w której pracuje. W krajach kapitalistycznych posługuje się w tym celu pieniądzem.
176
j nas przeprowadza się daną sprawą "przez bufet". Jest to alkoholizm nieraz irzymusowy. Obie strony często piją bez specjalnej ochoty, po prostu dlatego, że nuszą. Chodzi tu też o zmniejszenie dystansu społecznego, które daje alkohol. >rzy kieliszku "urzędowa" osoba staje się bliższa, łatwiej ją "zmiękczyć", "opierając sprawę o bufet".
Czy istnieją środki zaradcze na polskie pijaństwo? Na pewno nie polegają one ia koncentrowaniu się głównie na wydawaniu broszur przeciwalkoholowych, czy-anych przez stosunkowo nieliczne grono. Przede wszystkim należałoby zacząć od większenia kultury picia. Niezależnie od szlachetnych intencji osób prowadzących jktualną, określoną politykę przeciwalkoholową, należy stanąć na gruncie realizmu, .udzie zawsze pili i będą pili; chodzi o to, by nie pili na umór. Będą mniej pili, gdy będą mieli gdzie pić. W przyjemnym lokalu człowiek nie pije "do dna", ale tylko tyle, by poprawić swój nastrój, mieć lepsze kontakty z ludźmi. Natomiast w "zakładzie masowego żywienia", budzącym nieraz od momentu wejścia najgorsze uczucia, jedynym sposobem stępienia "bólu istnienia", który sam pobyt w takim lokalu wyzwala, jest upicie się "w trupa".
Wielu ludzi, zwłaszcza młodych, pije z nudy. Nudzą się w pracy i w godzinach wolnych od pracy. Lepsza organizacja domów kultury, rozrywek, kół zainteresowań itp. mogłaby tu wiele pomóc.
Przeprowadzanie spraw "przez bufet" powinno być traktowane na równi z łapówkarstwem. Zresztą wystawna kolacja często więcej kosztuje niż łapówka.
Istnieje pewna analogia między leczeniem alkoholika a próbą zwalczania alkoholizmu jako zjawiska społecznego. Na ogół nie jest dobrze, gdy lekarz w stosunku do pacjenta alkoholika koncentruje się na samym problemie jego alkoholizmu; powinien raczej dojść do przyczyn warunkujących nałóg. Analogicznie lepsze wyniki da walka z alkoholizmem koncentrująca się na niektórych przynajmniej przyczynach tego tragicznego w Polsce zjawiska.
2 - Anus mundi

Pro i contra
psychiatrii egzystencjalnej
Nie da się zaprzeczyć, że w obecnym kryzysie psychiatrii kierunek egzysten-cjalistyczny stanowi jakiś świeży powiew. Kierunek ten ukazał bowiem możliwości zupełnie innego spojrzenia na wiele zagadnień oraz głębszego wniknięcia w przeżycia chorego, a to jest i będzie chyba najistotniejszym dążeniem każdego psychiatry.
Zasługi egzystencjalistycznego kierunku w psychiatrii podzieliłbym na "destrukcyjne" i "konstrukcyjne", przy czym te pierwsze wydają się może nawet ważniejsze, podejmują one bowiem walkę z silnie zakorzenionym w poglądach ludzi Zachodu kartezjańskim podziałem człowieka na psyche] soma. Psychiatrzy egzystencjalisty-czni traktują człowieka jako niepodzielną całość; według nich nie ma oddzielnych jawisk psychicznych i fizycznych, a są tylko fenomeny ludzkie. Dlatego często spotyka się w pismach psychiatrów egzystencjalistycznych określenia: "antropologia" i "antropologiczny", tu jednak mające inny sens i inne znaczenie niż w nauce empirycznej, wchodzącej w zakres przyrodoznawstwa i wykładanej na uniwersytetach.
Egzystencjaliści zaatakowali także prymitywnie pojmowaną zasadę przyczyno-wości, wyrażającą się w formule y = fx. Zasada ta, jak wiadomo, nie wytrzymuje krytyki w większości zjawisk biologicznych już choćby ze względu na wieloczyn-nikowy charakter zjawisk życiowych w ogóle, a zjawisk psychicznych w szczególności. Psychiatrzy egzystencjaliści zaatakowali ją równocześnie na dwóch wzajem-zwalczających się frontach: uderzyli w kierunek tzw. organiczny, według którego wspomniana wyżej funkcja przyczynowa wyrażała się w formule, że określona zmiana organiczna mózgu powoduje określone zaburzenia psychiczne, oraz w kierunek psychoanalityczny, w którym ta sama formuła znajdowała wyraz w ujmowaniu życia psychicznego w warunkach zdrowia i choroby w ścisłe schematy, C2W niestety "wymyślone", związków przyczynowych, tzw. motywacji.
179
Z pozycji "konstruktywnych" najbardziej istotne zdają się być problemy analizy niektórych, jak dotąd zapoznanych, fenomenów psychicznych, np. subiektywnego poczucia czasu, ruchu, przenikania - fizjonomizacji otaczającego świata we własny, wewnętrzny świat chorego itd. oraz ujęcie bytu człowieka w zamkniętej "czasoprzestrzeni", w jego własnym świecie związków przyczynowych, pojęć, wartości, przyzwyczajeń. W świecie, który jest w pewnym sensie wspólny dla ludzi przynajmniej tego samego kręgu kulturowego [koinos kosmos Heraklita). Jednocześnie przestrzeń czasowa nie zamyka się tylko w przeszłości, jak to się przyjmowało w .dotychczasowych kierunkach psychologicznych, zwłaszcza psychoanalitycznych, ale sięga też w przyszłość, człowiek bowiem stale wynurza się z przeszłości w przyszłość. Aspekt przyszłościowy jest równie ważny jak i przeszłościowy w rozważaniu życia ludzkiego, a tymczasem dotychczas byliśmy przyzwyczajeni do rozważania jedynie historii życia chorego.
Zarzuty ująłbym w dwa punkty. Pierwszy z nich można by wyrazić "nieuczesaną myślą" Lecą: "Co zdeformowało mi twarz? Zbyt wielkie słowa." Nie chodzi tutaj zresztą o trudny i często niezrozumiały język psychiatrów egzystencjalistycznych (choć należy zaznaczyć, że niezrozumiałość ta jest daleko mniejsza w języku angielskim czy francuskim niż w niemieckim), każdy bowiem nowy język naukowy jest trudny do zrozumienia; takim był dla wielu psychiatrów, częściowo jest zresztą nadal, język psychoanalityczny czy behawiorystyczny, a ostatnio cybernetyczny. Mówiąc o niezrozumiałości, trudności języka psychiatrów egzystencjalistycznych mam raczej na myśli to, że mówią oni o człowieku, używając zbyt "wielkich" słów. Oczywiście, zarzut ten łatwo można odeprzeć słuszną zresztą repliką, że mówiąc o człowieku, nie można użyć zbyt wielkich słów.
Wchodzimy w ten sposób w dziedzinę zasadniczych pytań filozoficznych; chodzi tutaj o pytanie o miejsce człowieka w świecie. Nie jest jednak zadaniem psychiatry znalezienie na nie odpowiedzi. Możliwe, że tak wysokie postawienie człowieka w hierarchii otaczającego świata było naturalną reakcją na potworne poniżenie godności ludzkiej w czasie ostatniej wojny (nic też dziwnego, że psychiatria egzysten-cjalistyczna rozkwitła w krajach niemieckiego obszaru językowego), a także reakcją na zbyt skrajnie przyrodnicze kierunki w psychiatrii, stawiające człowieka w rzędzie naczelnych.
Z punktu widzenia psychiatrii stawianie człowieka na tak wysokim piedestale może być niekiedy dla chorego traumatyzujące i w porównaniu z tym,*czego w imię tego szczytnego człowieczego ideału oczekuje się od niego, bądź też się od niego wymaga, może wzmagać w nim poczucie winy, uczynić go w jego własnych oczach jeszcze bardziej "złym" i "niegodnym". Działanie takie byłoby więc sprzeczne z zasadniczym celem psychoterapeutycznym: wzmocnieniem nadwątlonego w cho-
180
robię poczucia własnej wartości chorego przez ułatwienie mu "odtworzenia" swojego "autoportretu" w bardziej jasnych barwach. Psychiatra egzystencjalistyczny staje się mimo woli moralistą wskazującym wartość egzystencji ludzkiej. A co dzieje się wówczas, kiedy pacjent nie może wartości tych aprobować, bo one są dla niego zbyt wygórowane, zbyt dalekosiężne? Zostaje wówczas rozbity psychoterapeutyczny kontakt, a chory może wyjść z takiego spotkania z psychiatrą złamany.
Mimo że psychiatrzy egzystencjalistyczni - jak to już na wstępie zaznaczono - podkreślają jedność psychofizyczną człowieka i mówią zawsze o człowieku jako o całości, to jednak w ich praktyce ta całość psychofizyczna obejmuje prawie wyłącznie sferę psychiczną. To "odbioiogizowanie" człowieka, jako reakcja na jego "odhumanizowanie" przez kierunki skrajnie przyrodnicze, nie zawsze choremu wychodzi na dobre. Psychiatria egzystencjalna, przynajmniej w obecnej swojej postaci, bliższa jest filozofii niż medycyny. A chyba żaden psychiatra nie chce być najlepszym filozofem wśród lekarzy i najlepszym lekarzem wśród filozofów.
Drugi zarzut łączy się z pierwszym i mierzy w samą filozofię egzystencjalizmu. Chodzi tutaj znów o "lokalizację" człowieka w świecie. Obraz człowieka samotnego w tajemniczym, często wrogim świecie, człowieka, którego ostatecznym spełnieniem jest śmierć, jest może obrazem filozoficznie frapującym, może w pewnych warunkach, zwłaszcza współczesnej cywilizacji zachodniej, prawdziwym, ale czy takim obrazem człowieka może się posługiwać psychiatra w swojej codziennej praktyce? Możliwe, że obraz taki jest bliski - w pewnym sensie - światu schizofrenika (może dlatego bardzo wnikliwe są analizy egzystencjalistyczne niektórych przeżyć schizofrenicznych), lecz czy posługując się tego rodzaju obrazem człowieka psychiatra może wyprowadzić chorego z impasu, w jakim się znalazł na skutek swojej nerwicy czy psychozy?
Wydaje się, że z psychiatrycznego punktu widzenia egzystencjalistyczny obraz człowieka jest w trzech punktach błędny: w nieuwzględnieniu mechanizmu projekcji, w egocentrycznej pozycji przeciwstawiającej człowieka otaczającemu światu oraz w stosunku człowieka do śmierci.
Przez mechanizm projekcji lub pseudopodium rozumiem bardzo banalną ludzką prawdę, że człowiek nie może być zostawiony sam sobie i sam dla siebie. Musi kogoś czy coś kochać, dla kogoś czy czegoś się poświęcać itd. Dążenie to jest tak silne, że nierzadko zwycięża instynkt zachowania życia, na co niemało dowodów było na przestrzeni historii. Człowiek, tak jak ameba, wysuwa swoje pseudopodia, ^usi "zaczepić" o coś swój strumień uczuć i aktywności, inaczej bowiem stacza S|Ę w pustkę bezsensu własnego istnienia. Wprawdzie sens tych "punktów zaeze-pienia" jest często bardzo problematyczny, a czasem całkiem urojony (niekiedy lrTi bardziej urojony, tym trwalszy, o czym poucza przykład różnych idei religijnych
181
bądź politycznych, dla których ludzie w ciągu wieków poświęcali swoje życie) -a jednak bez nich ludzka egzystencja skazana jest na tragiczną pustkę. Możliwe, że człowiek współczesnej cywilizacji po doświadczeniach ostatnich czasów, zwłaszcza ostatniej wojny, woli z dwojga złego wybrać pustką niż urojone wartości, w które jeszcze jego ojcowie mocno wierzyli. Ten sposób postępowania, choć pozornie bardziej rozsądny, jest jednak - jak mi się wydaje - sprzeczny z podstawowym dążeniem ludzkiej natury.
Postawa egocentryczna, polegająca na podkreślaniu samotności człowieka w świecie niezrozumiałym, a często wrogim, jest postawą, z jaką psychiatra często się spotyka u swoich chorych, którzy na skutek tych czy innych urazów, trudności adaptacji, niemożności zrealizowania swoich dążeń czy uczuć, niemożności pełnego rozwoju swojej osobowości czują się samotni, nie zrozumiani, nieszczęśliwi, a otaczający świat przeżywają jako im obcy i wrogi. Trudno wdawać się tutaj w dyskusją nad bardzo skomplikowanym zagadnieniem, jak dalece samotność człowieka jest psychologicznym faktem i kiedy poczucie tej samotności staje sią już czymś patologicznym. Niewątpliwie u podłoża tego poczucia leży jednostkowa odrębność, zarówno w sensie biologicznym, jak i psychologicznym, a poczucie samotności jest w jakimś sensie związane z poczuciem własnego ja.
Z drugiej jednak strony nie można wyobrazić sobie człowieka sensu stricto samotnego, bez otoczenia społecznego, które wkracza już w momencie urodzenia, bez całego dziedzictwa kulturowego, świata pojęć, wartości, norm postępowania, beż całego bogactwa życia uczuciowego rozwijającego się między nim a otoczeniem. Jeśli dzisiejsza młodzież twierdzi, że najwyższym dla niej autorytetem jest własne sumienie, to jest to w pewnym sensie fikcją, gdyż sumienie człowieka nie wykształciłoby sią bez współudziału otoczenia, do którego młodzież ta jest tak często nastawiona antagonistycznie. Wartości i normy postępowania, stanowiące zasadniczy zrąb tego, co nazywamy sumieniem, nie są własne, ale za własne przyjęte, są to bowiem normy i wartości, z których jedne stworzyły się od zarania dziejów ludzkości, inne, młodsze, od powstania danego kręgu kulturowego. Tak modna dzisiaj alienacja, poczucie własnej samotności, wyobcowania, jest, jak się wydaje, wyrazem zbiorowej nerwicy ludzi współczesnego społeczeństwa i współczesnej cywilizacji, którzy, straciwszy wiarę w dawne wartości, stracili tym samym punkty zaczepienia dla swojej projekcji na zewnątrz, nie mając o co zaczepić własnych pseudopodiów. Zamykają się zatem w sobie, przyjmują postawę egocentryczna, a otaczający świat staje sią dla nich coraz bardziej obcy, a nawet wrogi.
W praktyce psychiatrycznej, w której prawie stale ma się do czynienia z tego rodzaju postawą, momentem decydującym o wyniku terapii jest właśnie przełamanie egocentrycznego nastawienia pacjenta. Gdy widzimy, że chory pod wpływem samej
182
atmosfery oddziału, pod wpływem psychoterapii, leczenia farmakologicznego zaczyna dostrzegać innych chorych, zaczyna widzieć cudze cierpienia, a nie tylko swoje własne, gdy poczucie jego osamotnienia się zmniejsza, wówczas możemy optymistycznie oceniać perspektywy leczenia. Wysuwanie więc osamotnienia (samotności) człowieka jako zasadniczej cechy jego egzystencji wydaje się z punktu widzenia psychoterapeutycznego niewłaściwe, a nawet szkodliwe.
Lęk przed śmiercią, nicością, związany jest z egzystencją człowieka. Oczywiście, śmierć towarzyszy zjawisku życia. Umierają jedne komórki, by na ich miejsce powstały nowe, gasną jedne uczucia, by na ich zgliszczach zapalały się nowe itd. W otaczającej nas przyrodzie, choćby w porach roku, wciąż obserwujemy rytm umierania i odradzania się. Zagadnienie stosunku do śmierci jest problemem filozoficznym lub religijnym i nie czuję się powołany nawet marginesowo nim się zajmować. Nie można zaprzeczyć, że lęk przed śmiercią występuje chyba w całym świecie zwierzęcym, nawet na najniższych szczeblach rozwoju. Prawdopodobnie jednak tylko człowiek potrafi lęk ten przezwyciężyć, gdy ujrzy sens swej śmierci lub bezsens swojego życia. Życie w stałym lęku przed śmiercią jest wszakże czymś patologicznym; może wynika on z poczucia bezsensu życia i tłumionej myśli, że jedynym rozwiązaniem byłaby właśnie śmierć.
Reasumując, wydaje mi się, że jeśli chodzi o wnikliwość psychopatologiczną, to psychiatrzy egzystencjaliści górują nad innymi współczesnymi kierunkami psychiatrycznymi może dlatego, że ich własne założenia filozoficzne są tak często zbliżone do patologii. W psychiatrii jednakże niektóre poglądy psychiatrów egzy-stencjalistów mogą być wręcz szkodliwe.
O tzw. organiczności
Rozwój biologiczny metod badawczych w psychiatrii, a w szczególności elektroencefalografii, pneumoencefalografii i badań biochemicznych uwrażliwił wielu psychiatrów na dyskretne zmiany organiczne układu nerwowego, które dawniej pozostałyby najprawdopodobniej nie dostrzeżone. Coraz częściej doszukujemy się objawów organicznego uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego i tam, gdzie by dawniej rozpoznano nerwice., psychopatią lub psychozą endogenną (np. schizofrenię), stawia się rozpoznanie choroby organicznej.
W Polsce pionierskie w tym kierunku badania zostały przeprowadzone w ośrodku gdańskim, a stworzony przez tamtejszego profesora psychiatrii, T. Bilikie-wicza, termin "charakteropatia" przyjął się w naszej psychiatrii powszechnie. Wskazana wyżej tendencja pozostała nie bez wpływu na charakter dotychczasowej klasyfikacji zaburzeń psychicznych, która coraz bardziej odchodzi od podziału objawów na rzecz wyróżniania ich przyczyn. Przez zespół psychoorganiczny rozumie się dotychczas określony zespół objawów, w którym na pierwszy plan wysuwają się zaburzenia pamięci.
Zaburzenia te w ostrym zespole psychoorganicznym występują gwałtownie w postaci rozerwania określonego porządku czasowo-przestrzennego zapisów pamięciowych, do czego dołączają się zaburzenia świadomości. Natomiast w przewlekłym zespole psychoorganicznym zaburzenia pamięci narastają stopniowo; upośledzona jest przede wszystkim czynność tworzenia nowych zapisów pamięciowych, a świeże zapisy łatwo ulegają wymazaniu.
Tymczasem w klasyfikacji etiologicznej (tzn. według przyczyn) wiele zespołów o odmiennym charakterze traktuje się dzięki udoskonaleniu metod badawczych jako organiczne. Sytuacja ta skłania do nakreślenia w tym artykule kilku uwag krytycznych.
Dotychczas nie dysponujemy zadowalającą definicją "organiczności". Terminu tego używa się potocznie najczęściej w dwóch znaczeniach: jako przeciwstawnego
185
"funkcjonalności" i jako przeciwstawnego "psychiczności". W pierwszym wypadku! kryterium rozróżniania stanowi współrzędna czasu. Gdy ją uwzględniamy, traktujemyl zjawisko jako zmienne, czyli funkcjonalne. Gdy natomiast z rozważań wyłączamy! czynnik czasu, wówczas to samo zjawisko staje się niezmienne. Do tego podziału student medycyny jest wdrażany od pierwszych lat studiów. Pierwszy rok poświęca się naukom morfologicznym, w których aspekt czasu odgrywa rolę minimalną, ustrój jest jakby utwierdzony w jednym punkcie czasowym, co umożliwia skoncentrowanie się na jego strukturze, a nie na czynnościach.
Patrząc na morfologię ustroju w aspekcie czasu, widzielibyśmy jej ustawiczną zmianę. Proces życia polega bowiem na nieprzerwanej wymianie energetyczno-in-formacyjnej ze środowiskiem. Żaden atom w ustroju nie pozostaje ten sam; swą stałość utrzymuje tylko plan budowy i rozwoju. Na poziomie ultrastruktur, dostępnych naszej percepcji dzięki mikroskopowi elektronowemu, granica między obrazem morfologicznym a funkcjonalnym wyraźnie się zaciera. Zmianom czynnościowym odpowiadają odpowiednie zmiany morfologiczne.
Dotychczasowe szkolenie medyczne opiera się jednak głównie na dwóch przedmiotach: anatomii opisowej i anatomii patologicznej. Obie dyscypliny przyzwyczajają studenta do widzenia ustroju ludzkiego w postaci jak gdyby utrwalonej i przynajmniej do pewnego stopnia niezmiennej. W rzeczywistości, gdy się uwzględni kategorię czasu, obraz ustroju - zarówno prawidłowy jak i patologiczny - okazuje się jak najbardziej zmienny. Obraz anatomiczny dziecka jest inny niż człowieka dorosłego. Obraz anatomopatologiczny, np. zapalenia mózgu, będzie się przedstawiał całkiem odmiennie w zależności od faz procesu chorobowego i w wypadku pełnego wyleczenia może się nie różnić od obrazu mózgu zdrowego.
W praktyce na ogół stosujemy pojęcie "organiczności" wówczas, gdy zmiana utrzymuje się długo (np. zwężenie naczyń wieńcowych wywołane procesem miażdżycowym), a pojęcie "funkcjonalności", gdy zmiana utrzymuje się krótko, np. gdy analogiczne zwężenie jest wywołane bodźcami emocjonalnymi. Nieuwzględnienie czynnika czasu powoduje, że stwierdzoną zmianę traktuje się jako coś stałego i nieodwracalnego; natomiast elementy funkcjonalne, w których współrzędna czasu odgrywa istotną rolę, traktuje się jako odwracalne.
W drugim znaczeniu "organiczność" przeciwstawia się "psychiczności", jest czymś namacalnym, konkretnym, czyli materialnym, podczas gdy "psychiczność" jest pozbawiona tych atrybutów. "Organiczność" jest tu synonimem "materialno-ści". Przy gwałtownym rozwoju metod badawczych to, co dawniej było traktowane jako "psychiczne", staje się "organiczne", np. zapis pamięciowy wedle prawdopodobnej hipotezy Hydena można traktować jako zjawisko par exce//e/7ce organiczne. Można przypuszczać, że przy dalszym doskonaleniu metod badawczych nie znajdzie
186
się już zjawisk czysto psychicznych, gdyż dla każdego z nich uda się wyszukać określone podłoże materialne.
Tu dochodzimy do konieczności opowiedzenia się za jedną z dwóch koncepcji filozoficznych natury człowieka: dualistyczną lub holistyczną, czyli całościową. W pierwszym wypadku, traktując ją jako złożoną z ciała i duszy, rozdzielamy zjawiska na organiczne, czyli materialne, i na psychiczne, natomiast w drugim, traktując ją jako całość, uważamy za psychicznie subiektywny aspekt każdego procesu biologicznego. Nie ma materii ożywionej bez choćby najbardziej śladowego przejawu życia psychicznego i - na odwrót - nie ma zjawisk psychicznych bez podłoża materialnego.
W praktyce lekarskiej pojęcie "organiczności" - zarówno w znaczeniu przeciwstawnym "funkcjonalności", jak i "psychiczności" - jest od wielu lat szeroko stosowane. Świadczy to o jego użyteczności mimo braku przejrzyście sprecyzowanej definicji. W naukach przyrodniczych - przeciwnie niż w naukach normatywnych i humanistycznych - definicja jest celem, do którego się dąży, i zawsze może być ona zmieniona, gdy fakty empiryczne tego wymagają. Wystarczy choćby wspomnieć, że dotychczas nie dysponujemy zadowalającą definicją życia, a fakt śmierci, z którym lekarz często się styka, nie ma wystarczającego określenia.
Stwierdzenie "organiczności" zwykle mobilizuje lekarza do intensywniejszej aktywności diagnostycznej i terapeutycznej, Stwierdziwszy na przykład, że ból brzucha ma charakter organiczny (wrzód trawienny, zapalenie wyrostka robaczkowego, zapalenie trzustki itp.), stajemy się znacznie czujniejsi i bardziej aktywni niż wówczas, gdy przyczyną jest zwykłe przejedzenie (stan przejściowy, funkcjonalny) lub napięcie psychiczne (stan taki może być wprawdzie bardziej nawet długotrwały niż choroba organiczna, nie ma jednak podłoża materialnego w sensie "grubych" metod badawczych, gdyż metodami bardziej subtelnymi można stwierdzić różne zmiany fizjologiczne i biochemiczne, jest więc to stan psychiczny).
W psychiatrii do pewnego stopnia istnieje sytuacja analogiczna: podejrzenie "organiczności" mobilizuje nas do większej aktywności diagnostycznej i leczniczej, w której słusznie zresztą szuka się pomocy lekarzy innych specjalności (neurochirurgów, neurologów, internistów, endokrynologów, lekarzy chorób zakaźnych, toksykologów itd.); niekiedy jednak pomoc taka jest bezcelowa i wówczas termin "organiczny" oznacza przede wszystkim: nieodwracalny (np. w wypadku charakteropatii lub tzw. schizofrenii "prawdziwej", którą pewni autorzy traktują jako chorobę organiczną ośrodkowego układu nerwowego).
W medycynie, a szczególnie w psychiatrii pojęcie nieodwracalności jest sprzeczne z podstawowym prawem dialektycznej "zmienności-niezmienności" życia i jego pesymizm jest często nieuzasadniony.
187
I 1
Stojąc na gruncie jedności psychofizycznej człowieka i jednocześnie w każdym badaniu uwzględniając współrzędną czasu, unika się pojęcia "organiczności", gdyż każde zjawisko jest jednocześnie organiczne (w sensie materialności) i psychiczne (w sensie subiektywnego aspektu życia) i każde zjawisko jest zmienne, a często odwracalne, gdy się uwzględnia jego aspekt czasowy.
Pojęcie "organiczności" przez swoją konkretność łatwo narzuca się wyobraźni chorego i jego otoczenia. Jest "coś" uchwytnego i namacalnego, co stanowi źródło cierpienia i co przede wszystkim powinno być zaatakowane. Z wielu czynników etiologicznych, pod których wpływem formuje się proces chorobowy, lekarze wysuwają określony czynnik organiczny na pierwszy plan i na nim, jeśli to tylko możliwe, skupiają się wysiłki leczenia.
Jest to odejście od koncepcji wieloczynnikowej etiologii w medycynie, która szczególnie w psychiatrii wydaje się najwłaściwszym sposobem podejścia. W psychiatrii bowiem - zarówno w diagnostyce, jak i w leczeniu - należy poruszać się zawsze na trzech płaszczyznach: biologicznej, psychologicznej i socjologicznej. Nawet w sprawach zdecydowanie organicznych, jak np. otępienie miażdżycowe czy starcze, czynniki psychologiczne odgrywają nieraz rolę większą niż czynniki biologiczne. Zresztą znana jest powszechnie niewspółmiernosc między np. zmianami anatomopatologicznymi mózgu a obrazem psychicznym.
Znalezienie "organiczności" zwykle redukuje skomplikowany łańcuch zależności mieszczący się we wspomnianych trzech płaszczyznach do jednego czynnika. Stanowi w ten sposób duże uproszczenie, którego człowiek chętnie się chwyta, gdyż zawsze model: jedna przyczyna - jeden skutek, jest mu bliższy niż powikłany model wieloczynnikowej etiologii. Redukcja ta odnosi się również do wysiłków leczniczych; łatwiej uderzyć w jednego wroga niż w wielu. W psychiatrii pojęcie "organiczności" jest zwykle synonimem nieodwracalności, co oczywiście odbija się niekorzystnie na ogólnym nastawieniu prognostycznym. Z kolei rokowanie posiada w psychiatrii znaczenie swoiste, mając bowiem do czynienia z człowiekiem w aspekcie całościowym, psychiatra obejmuje prognozą całego człowieka, a nie tylko część jego ustroju.
Takie całościowe rokowanie nie może nie odbić się na stosunku chorego do samego siebie. Mówiąc o chorym, że jest "organikiem", psychiatra tym samym zalicza go do ludzi, których zmienić się już nie da, gdyż mają mózg "uszkodzony". I to "uszkodzenie" jest główną przyczyną jego patologicznych sposobów zachowania się i przeżywania.
Współczesne metody diagnostyczne pozwalają na odkrycie nawet drobnych uszkodzeń mózgu. Należałoby wyjaśnić, jaki jest rzeczywiście ich stosunek do patologii zachowania się i przeżywania, czyli do psychopatologii. Powszechnie
188
znany jest fakt, że ludzie po rozległych operacjach mózgu nie wykazują niekiedy najmniejszych zmian psychicznych, że po ciężkich urazach głowy wychodzi się niejednokrotnie bez szwanku, że prawdopodobnie częstsze, niżby się zdawało, zapalenia mózgu przebiegają bezobjawowo, że ludzie z rozległymi zmianami miażdżycowymi i starczymi mózgu mogą nie wykazywać najmniejszych objawów psychicznej dekompensacji, dopóki jakiś uraz psychiczny, taki jak przejście na emeryturę czy śmierć bliskiej osoby, jej nie wyzwoli. Z drugiej strony jesteśmy skłonni przypisywać decydujące znaczenie w wyzwoleniu zmian psychopatologicznych takim - błahym nieraz - czynnikom natury organicznej, jak nieznaczny uraz głowy, przebyta lekka infekcja układu nerwowego, dyskretne zmiany w obrazie pneumo-encefalograficznym czy elektroencefalograficznym.
Wydaje się, że nasza koncepcja ośrodkowego układu nerwowego jest wciąż zbyt statyczna, a za mało dynamiczna. Niewątpliwie w jego funkcjonowaniu ważniejszą rolę odgrywa stopień organizacji poszczególnych jednostek czynnościowych (neuronów) niż ich bezwzględna ilość. Wiadomo, że od pewnego wieku codziennie ginie kilkadziesiąt czy nawet kilkaset tysięcy tych jednostek, a mimo to niewątpliwie organiczna zmiana nie wpływa w uchwytny sposób na całość czynności układu nerwowego.
Dotychczas obowiązująca klasyfikacja psychiatryczna opiera się przede wszystkim na objawach. Osiowe objawy zespołu psychopatologicznego decydują o zaliczeniu go do takiej czy innej grupy nozologicznej (tj. jednostki chorobowej). Jak wspomniano, w wypadku zespołów psychoorganicznych tym kryterium wyróżniającym są zaburzenia pamięci. Co się tyczy płaszczyzny etiologicznej, to wiadomo, że wiele zespołów psychopatologicznych o obrazie odmiennym niż psychoor-ganiczne może być uwarunkowanych organicznie. Odmienne fenomeny psychopa-tologiczne zostają wówczas wyzwolone przez czynnik organiczny, np. osłabienie mechanizmów hamulcowych w tzw. charakteropatiach, osłabienie zdolności integracyjnych w zespołach schizofrenopodobnych, zachwianie normalnej oscylacji dynamiki życiowej w zespołach cyklofrenopodobnych, napadowości w padaczce itp.
Ustalenie hierarchii ważności czynników etiologicznych jest w psychiatrii niezwykle trudne i chyba na razie niemożliwe. Wydaje się więc w tej sytuacji, że najostrożniejsza może być koncepcja etiologii wieloczynnikowej. Jeśli w systemie klasyfikacyjnym tylko w odniesieniu do jednego zespołu używa się pojęcia "organiczny" (zespół psychoorganiczny), to zapewne ma to swe uzasadnienie w tym, że czynność pamięci jest najbardziej uzależniona od zasobu funkcjonalnie sprawnych elementów układu nerwowego. Znaczne uszczuplenie tego zasobu może być nawet wykryte mikroskopowo.
Z drugiej strony jednak ograniczenie liczby funkcjonujących neuronów może
189
być następstwem silnego wstrząsu emocjonalnego, jak na przykład w stanach zamąceniowych, uwarunkowanych psychogennie. Natomiast czynnik "organiczności" nie jest wysuwany na plan pierwszy tam, gdzie zaburzenie ma inny charakter, np. w wypadku osłabienia procesów integracyjnych i tzw. metabolizmu informacyjnego, jak w schizofrenii, napadowego wyładowania większej liczby neuronów, jak w padaczce, zmiany oscylacji dynamiki życiowej, jak w cyklofrenii, zwiększenia inercji procesów nerwowych i osłabienia procesów hamulcowych, jak w nerwicach i psychopatiach.
W myśl koncepcji holistycznej (jednostki psychofizycznej) na pewno czynnik organiczny w wymienionych wypadkach istnieje, lecz uszkadza inny mechanizm czynności układu nerwowego, a poza tym nie zawsze daje się łatwo wykryć, tak jak w wypadku zespołów psychoorganicznych, np. może on polegać tylko na zmianach natury biochemicznej. Ale też na zmiany biochemiczne bez wątpienia wpływają czynniki natury emocjonalnej, a więc psychicznej. Tak więc wszelkie zmiany psychopatologiczne można uważać za organiczne, a tym samym termin ten traci swoją istotność, przestaje bowiem stanowić kryterium klasyfikacyjne. Rozwój psychofarmakologii pozwala nam coraz bardziej regulować stany psychiczne za pomocą środków chemicznych, co oznacza, że każdy stan psychiczny ma swój odpowiednik biochemiczny. Koncepcja biochemicznego uwarunkowania zapisów pamięciowych (zmiany w strukturze RNA neuronów) przemawia z kolei za "organicznym" (tj. materialnym) charakterem pamięci. Przy dalszym doskonaleniu metod badawczych niedługo będziemy mogli dla każdej zmiany psychicznej - nie tylko patologicznej -znaleźć odpowiednik organiczny, jeśli nie morfologiczny, to przynajmniej biochemiczny. Fakt, że we współczesnej psychiatrii coraz częściej odnajduje się "organiczność" i o niej coraz więcej się mówi, jest może zapowiedzią tej niedalekiej przyszłości.
Li
O biologiczny model w myśleniu psychiatrycznym
W poszukiwaniu nowego i nieznanego człowiek chętnie posługuje się modelami. Zbliżają go one do tego, co tajemnicze i jeszcze nie poznane przez bliskie, zwykłe i codzienne. Na zasadzie analogii nowe zostaje włączone w stare. Model jest łącznikiem między znanym-a nieznanym.
W ambiwalentnym stosunku do nowego - "i chciałbym, i boje. się" - model zmniejsza napięcie lękowe, gdyż jest czymś znanym. Dziecko, bawiąc się lalką, stwarza model otaczającej rzeczywistości, samo staje się dorosłym, a lalka -dzieckiem, dzięki czemu tajemniczy świat dorosłych wydaje się bliższy i mniej groźny.
Ambiwalentny stosunek do nowego jest charakterystyczną cechą wszelkich układów sygnalizacyjnych, występujących w przyrodzie ożywionej. Z jednej strony powtarzający się sygnał przestaje wywoływać reakcję (jest to Pawłowowskie wygasanie odruchu orientacyjnego), układy sygnalizacyjne wciąż bowiem poszukują "nowego", z drugiej zaś strony to "nowe" nie może być całkiem nowe, musi zawierać coś ze struktur czynnościowych już istniejących, inaczej bowiem sygnał staje się bez znaczenia dla ustroju i zostaje tym samym odrzucony.
Filogenetyczny i ontogenetyczny rozwój układów sygnalizacyjnych sprowadza się do możliwości tworzenia coraz większej liczby modeli, które odzwierciedlają otaczającą rzeczywistość, są jakby platońskimi cieniami tego, co dzieje się na zewnątrz jaskini.
Idealnym modelem byłby taki, który równie dobrze pasuje do "starego", jak i "nowego". Oczywiście model taki istnieć nie może, gdyż wówczas "nowe" przestałoby być nowym, byłoby czymś dobrze znanym. Zawsze więc istnieje pewne niedostosowanie modelu albo do nowej rzeczywistości, albo do tego, co już znane.
Dla człowieka nie tylko świat otaczający jest zagadką; jest on nią sam dla siebie. I z obu tajemnic bardziej dręczącą wydaje się ta druga.
191
Gdy człowiek odrzucił moc bóstw i demonów i ustanowił się władcą otaczającego świata oraz samego siebie, chętnie zaczął w zetknięciu z nieznanym -zarówno na zewnątrz, jak i wewnątrz siebie- posługiwać się modelami technicznymi, i Model techniczny ma tą wyższość nad innymi, że można go samemu skonstruować,
;, dzięki czemu zna się go najlepiej, ma się maksymalną swobodę operowania i
całkowite poczucie władzy.
i I. . W myśleniu psychologicznym i psychiatrycznym chętnie posługujemy się
i modelami technicznymi i dostosowanym do nich aparatem pojęciowym właśnie
i ze względu na wspomnianą swobodę operowania. Odbija się to na fachowym
j języku, w którym roi się od różnego rodzaju "mechanizmów". Można nawet prze-
!: śledzić pewien paralelizm między rozwojem myśli technicznej a psychologicznej.
I Mechaniczne modele psychiki, w których myśli, uczucia, akty woli na kształt trybów
maszyny funkcjonowały w ustalonym porządku, były najbardziej popularne w ' okresie triumfu mechaniki. Freud zapoczątkował przejście od modeli mechanicznych
'j do modeli energetycznych, w których jeden rodzaj energii przechodzi w inny,
;| następują różnego rodzaju przesunięcia i transformacje. Wreszcie skierowanie
; myśli technicznej z pierwszego na drugie prawo termodynamiki zbiega się w czasie
; z próbami wprowadzenia również do psychologii i psychiatrii modeli cybemetycz-
I nych.
.Ś Modele mechaniczne, energetyczne i cybernetyczne w dużej mierze pomogły
i lepiej zrozumieć psychikę człowieka. Można jednak mieć wątpliwości, czy model
| techniczny rzeczywiście odpowiada rzeczywistości psychologicznej; czy nie słusz-
Śj- niejsze byłoby operowanie modelem biologicznym. Zakładając bowiem, że biologia
,. uczy nas o obiektywnej stronie życia, a psychologia o subiektywnej, należy spo-
dziewać się pewnych analogii między prawidłowościami obiektywnymi a subiekty-!J wnymi. Jest to holistyczna koncepcja życia, przeciwstawna dualistycznej, według
i której psychiczne steruje somatycznym, przy czym to ostatnie przypomina skom-
plikowaną maszynę. Holistyczna koncepcja implikuje istnienie u wszystkich istot i . żywych życia psychicznego choćby w najbardziej zalążkowej postaci ("psychoid"
Eugeniusza Bleulera). Życie i przeżycie są od siebie nieodłączne.
Spróbujmy obecnie zwrócić uwagę na pewne analogie między obiektywną : (biologiczną) a subiektywną (psychologiczną) stroną życia.
Wszystkie istoty żywe, od najprostszych do najbardziej skomplikowanych (łą-, cznie z człowiekiem), podlegają dwom zasadniczym prawom biologicznym: zacno-
Ś wania życia własnego i życia gatunku.
Zachowanie własnego życia wymaga niszczenia życia innych istot żywych. Jest to więc prawo okrutne. Wiążą się z nim uczucia negatywne: uczucie agresji wobec istoty, która ma ulec zniszczeniu lub uczucie lęku przed istotą, która może nas
192
zniszczyć. Bardziej "humanitarnie" przedstawia się to prawo u roślin, które czerpią energią ze Słońca. Oczywiście pierwsze prawo nie jest źródłem samych tylko uczuć negatywnych; zachowanie własnego życia, zaspokojenie podstawowych potrzeb biologicznych, zwycięstwo nad wrogiem itp. wyzwalają bardzo silne uczucia o znaku dodatnim (rozkoszy, przyjemności, ulgi, radości itp.); są to jednak uczucia egocentryczne i prawdopodobnie dlatego krótkotrwałe. Czasoprzestrzeń przeżywającego je podmiotu jest zamknięta, nie ulega ekspansji.
Wydaje sią bowiem, że uczucia są związane z zasadniczą orientacją ruchową w świecie otaczającym. Orientacja ta może być dwojaka: "do" lub "ku", gdy się do świata zbliża i chce sią z nim zespolić, "od", gdy sią od niego ucieka czy też chce sią go zniszczyć.
Postawa "do" jest źródłem uczuć pozytywnych, tj. uczuć o znaku dodatnim, oznaczającym, że przy całym ich zróżnicowaniu są one odczuwane jako przyjemne. Natomiast postawa "od" jest źródłem uczuć negatywnych; znak ujemny oznacza ich nieprzyjemny charakter. Odpowiada to pojęciom Freudowskiego Lust i Unlusł Prinzip, Pawłowowskiego wzmocnienia dodatniego i ujemnego, propulsji i repulsji Szumana.
Zachowanie własnego życia wymaga stosowania drugiej postawy: walki i ucieczki, a jeśli jest ona źródłem uczuć pozytywnych, to uczucia te nie są skierowane na zewnątrz, tylko do wewnątrz: radość z samego siebie, z zachowania życia, z nasycenia potrzeb życiowych. Takie egocentryczne uczucie wygasa jednak szybko, gdyż w świecie żywym, z wyjątkiem roślinnego, istnieje potrzeba ruchu; do świata otaczającego trzeba sią zbliżać lub przed nim uciekać, czy też starać sią go zniszczyć.
Natomiast prawo zachowania życia gatunku wiąże się z postawą "do", można je wiąc uznać za źródło uczuć pozytywnych. W akcie seksualnym osiąga się bowiem maksymalne zespolenie z otoczeniem.
W przyrodzie ożywionej wyraźnie dominuje typ reprodukcji seksualnej; występuje on nawet w najprostszych formach życia (np. u bakterii). Dzięki temu świat przyrody ożywionej cechuje indywidualność, która byłaby słabiej wyrażona przy rozmnażaniu bezpłciowym. Genotypy byłyby wówczas identyczne (z wyjątkiem wypadków mutacji), a w związku z tym fenotypy znacznie bardziej podobne do siebie niż przy rozmnażaniu płciowym. Wspomnianej indywidualności nie ma w światach nieożywionym i technicznym i dlatego nużą one swą monotonią. W wyniku reprodukcji seksualnej prawo zachowania gatunku wiąże się z podstawową orientacją ruchową "do" - trzeba szukać partnera seksualnego i z nim się złączyć.
Nie wiemy, co przeżywa motyl, który wykluwszy się z poczwarki, wiedziony zapachem samiczki, rozpoczyna swój lot godowy, czasem na odległość kilkunastu kilometrów, żyjąc dosłownie powietrzem tylko i miłością, gdyż nie jest zdolny do
-|QQ Anus mundi ,
pobierania pożywienia. W każdym razie może on być symbolem miłości. Jego I ot jest klasycznym przykładem orientacji ruchowej "do". Ta orientacja jest podstawą wszelkiej więzi społecznej, począwszy od najmniejszej grupy organizacyjnej, tj. rodziny.
Analogicznie jak w wypadku pierwszego prawa biologicznego, tak i w funkcjonowaniu prawa zachowania gatunku do uczuć typowych dla danej sytuacji mogą dołączać się uczucia o znaku przeciwnym. Obok miłości mogą występować lęk i agresja. Wystarczy sobie wyobrazić, co przeżywa samiec modliszki pożerany przez swą ukochaną w czasie kopulacji. A z psychologii człowieka dobrze znany jest fakt ambiwalencji silnych uczuć ("kocham" i "nienawidzę").
Może nie będzie przesadą twierdzenie, że leczenie w psychiatrii sprowadza się w głównej mierze do redukcji uczuć lęku i agresji za pomocą metod farmako-, psycho- i socjoterapeutycznych. Gdy chory czuje się bezpieczny i nie zagrożony, łatwiej wyzwala się u niego orientacja "ku" światu otaczającemu, przytłumiona uprzednio przez uczucia negatywne. Psychopatologia uczuć jest w psychiatrii osiowym problemem i - jak się zdaje - uświadomienie sobie ich biologicznego podłoża może uprościć wiele koncepcji psychologicznych.
Jedną z zapewne najbardziej charakterystycznych cech życia jest metabolizm: ustawiczna wymiana energetyczna między żywym ustrojem a jego środowiskiem. Żaden atom w ustroju nie pozostaje ten sam, wszystkie podlegają ciągłej wymianie, niezmienny jest tylko plan genetyczny. Bodźce środowiskowe wyzwalają tkwiące w tym planie możliwości indywidualne. Przerwanie wymiany energetycznej ze środowiskiem jest równoznaczne ze śmiercią. Inaczej mówiąc, twory świata ożywionego w przeciwieństwie do tworów przyrody nieożywionej i świata technicznego, są układami otwartymi, tj. takimi, które mogą istnieć tylko w stałej wymianie ze swoim środowiskiem. Z niego czerpią one energię potrzebną do życia i przekształcają ją według indywidualnego planu genetycznego. Ustroje, które czerpią energię z innych istot żywych, muszą wciąż się poruszać, rozszerzać swoją przestrzeń życiową, gdyż w tej samej przestrzeni zabrakłoby, wkrótce zasobów energetycznych. Jak wspomniano, ruchu wymaga też poszukiwanie partnera seksualnego. W świecie roślinnym zaspokojenie obu praw biologicznych dokonuje się bardziej biernie.
Wszelki ruch organizmu żywego wymaga dostatecznej orientacji w otaczającym środowisku. Do tego celu służy, jeśli można tak się wyrazić, "metabolizm informacyjny". Nawet istoty jednokomórkowe mają zdolność odbierania sygnałów otoczenia i reagowania na nie, tj. wysyłania sygnałów do otoczenia. Nie ilość energii zawarta w sygnale, ale ilość informacji, tj. jego znaczenia dla ustroju, odgrywa tu rolę. Sygnał wysyłany przez otoczenie staje się jakby symbolem, a z kolei modelem tego, co w nim się dzieje. Natomiast sygnał wysyłany przez ustrój może być takimż
194
a
symbolem dla otoczenia. W miarę rozwoju układu sygnalizacyjnego (receptory, komórki nerwowe, efektory) coraz bogatsza staje się wymiana sygnalizacyjna z otoczeniem, dzięki czemu model świata otaczającego bardziej odpowiada rzeczywistości, a formy reagowania stają się różnorodniejsze. Człowiek osiągnął tu maksimum rozwoju i można by zaryzykować twierdzenie, że "metabolizm informacyjny" odgrywa u niego większą rolę niż energetyczny.
Warunkiem wejścia w wymianę energetyczną i informacyjną ze środowiskiem jest przyjęcie postawy "ku" środowisku. Wprawdzie ucieczka i walka (postawa nod") jest też nieodzowna do zachowania życia, niemniej jednak zasadniczym tłem dla zachowania dwu podstawowych praw biologicznych musi pozostać postawa zbliżenia do świata. I niemożliwe jest całkowite porzucenie świata ani jego doszczętne zniszczenie.
Wymianą energetyczną i sygnalizacyjną w ustroju jednokomórkowym kieruje zawarty w jądrze komórkowym plan genetyczny. Jądro łączy się za pomocą skomplikowanej sieci kanalików i błon z błoną komórkową, toteż jest ona pod stałą kontrolą planu genetycznego i od niego zależy, jakie elementy energetyczne lub sygnalizacyjne mogą wejść do komórki lub z niej wyjść. Uszkodzenie błony komórkowej prowadzi do chaotycznego mieszania się wnętrza komórki z jej środowiskiem, co kończy się śmiercią komórki.
W przedchorobowym okresie życia chorych na schizofrenię można zwykle prześledzić przewagę postawy "od" świata, co raz bywa bardziej uwarunkowane genetycznie, a raz środowiskowo (np. "schizofrenogenna" matka, "schizofrenogen-na" rodzina). W każdym razie postawa taka utrudnia pełne współistnienie ze światem otaczającym. Narasta wtedy autyzm, postawa "ku" realizuje się tylko w świecie marzeń. Aż wreszcie dochodzi do zerwania granicy oddzielającej normalnie świat wewnętrzny od świata otaczającego. To, co się dzieje wewnątrz, staje się dla chorego zewnętrzną rzeczywistością i - na odwrót - powstaje chaos. Autyzm i rozszczepienie, dwa bleulerowskie osiowe objawy schizofrenii, byłyby w istocie swojej zaburzeniami wymiany ze środowiskiem i dezorganizacją porządku indywidualnego dla każdego ustroju. Na modelu komórkowym byłoby to równoznaczne z zaburzeniem czynności jądra i błony komórkowej.
Poziom aktywności (tj. metabolizmu) żywego ustroju nie jest stabilny, lecz chwiejny; zachodzą w nim stałe oscylacje (również skomplikowane układy techniczne są układami oscylującymi). Mitochondria są głównymi siłowniami komórki i możliwe, że od nich w poszczególnej komórce oscylacje te zależą. Normalne oscylacje dynamiki życiowej, subiektywnie odczuwane jako wahania nastroju, u chorych na cyklofrenię przybierają patologiczną amplitudę. W modelu komórkowym odpowiadałoby to dysfunkcji mitochondrialnej.
195
Zarówno wartości energetyczne, jak i informacyjne, zanim staną sią częścią^ składową ustroju, muszą być rozbite na proste elementy, z których dopiero ustrój buduje swoją substancją i swoje struktury czynnościowe. Jeśli błona komórkowa poszczególnej komórki przepuści większe cząsteczki, to ulegają one stopniowemu przetrawieniu do cząsteczek elementarnych w lizosomie.
U neurotyków obserwuje się niemożność "przetrawienia" swych spraw życiowych. A więc w modelu komórkowym sprawa ograniczałaby się do lizosomu.
Prawdopodobnie niejednemu czytelnikowi powyższa koncepcja modelu biologicznego, zwłaszcza zredukowanego do pojedynczej komórki, wyda się absurdalna. Niemniej jednak słuszne jest chyba dążenie, ażeby w psychologii i psychiatrii w miejsce modeli technicznych próbować wprowadzenia modeli biologicznych, z natury swojej bliższych rzeczywistości psychologicznej niż te pierwsze.
ŚŚ�*.
Czy kryzys
stosunku lekarza do chorego
Psychiatra angielski pochodzenia węgierskiego, Balint, pisze, że najczęściej używanym lekiem w praktyce lekarskiej jest sam lekarz. Fakt ten, choć znany od zarania medycyny, nie był przedmiotem badań naukowych ani nie wchodził w oficjalny program studiów lekarskich. Tej swoistej "farmakologii" - właściwego stosunku do chorego - uczył są adept sztuki lekarskiej od swego mistrza, bezpośrednio przy łóżku chorego. Od wzoru nauczyciela, od cech osobowości i od postaw etycznych ucznia zależało, w jaki sposób ukształtowało się jego podejście do chorego.
Wprawdzie naukowe opracowania nie biorą zazwyczaj tego momentu pod uwagą, ale z codziennej obserwacji wiadomo, jak dalece wynik metody leczniczej zależy od tego, kto i w jaki sposób tę metodę stosuje. Nieraz zdarza się, że ten sam lek u tego samego chorego, zapisany przez lekarza X, nie działa, a zapisany przez lekarza Y daje wspaniałe wyniki. Oczywiście, stopień działania tego nie oznaczonego czynnika, określanego zazwyczaj - choć niezbyt słusznie - mianem działania sugestywnego, jest dużo większy w nerwicach, a mniejszy lub nawet minimalny w schorzeniach ściśle somatycznych.
Powstaje jednak pytanie, czy istnieją schorzenia "ściśle somatyczne". Stosowanie kartezjańskiego dualizmu nie wydaje się zgodne z duchem współczesnej medycyny. Zbyt wiele faktów zarówno fizjologicznych, jak i klinicznych przemawia za ścisłym powiązaniem tego, co zwykle określamy jako "cielesne", z tym, co określamy jako "psychiczne". Podobnie jak nie możemy izolować zaburzenia czynności czy budowy jednego narządu od całości organizmu (np. nie możemy mówić o chorobie wątroby, nie uwzględniając innych systemów ustroju i całości procesów biochemicznych), tak samo nie możemy oddzielać "psychicznego" od "somatycznego". Podział taki jest sztuczny, niezgodny z biologicznym i psychicznym doświad-
197
czeniem i prawdopodobnie wynika z subiektywnego poczucia własnego "ja", któ-j rego stosunek do swego ciała jest stosunkiem władcy do niesfornego niewolnika* lub działającego podmiotu do biernego przedmiotu.
Lekarz nie leczy złamania nogi, choroby nerek, płuc, serca, lecz chorego ze złamaną nogą, chorego z uszkodzeniem nerek itp. Nie chodzi tu o odmianę, słów, lecz o praktyczną i dość banalną uwagę, że leczymy chorego człowieka, a nie chory narząd. Złamanie kończyny identyczne w lokalizacji stanowi inny problem lekarski u dwudziestoletniego chorego niż u siedemdziesięcioletniego.
Podobnie nie możemy mówić o chorobach "psychicznych" w przeciwstawieniu do chorób "somatycznych". Pojęcie "chorej duszy" jest równie fałszywe, jak pojęcie "chorego ciała". Mamy do czynienia nie z chorym ciałem czy chorą duszą (psychiką), ale z chorym człowiekiem.
W przypadku np. "chorego psychicznie" na pierwszy plan wysuwają się zaburzenia w zachowaniu, powodując nazwę "wariat" (czyli "inny" - od łacińskiego variuś). Odpowiednikiem zewnętrznej zmiany zachowania się jest oczywiście zmiana w subiektywnym świecie własnych doznań i przeżyć, które zadziwiają niekiedy swoim bogactwem i dramatycznością. W ten sposób chory staje się "inny" zarówno zewnątrz, jak i wewnątrz. Biorąc pod uwagę tylko etymologię słowa, a pomijając pejoratywną jego stronę, określenie "wariat" wydaje się ściślejsze i bardziej bliskie istoty sprawy niż określenie "chory psychicznie". Co powoduje tę zmianę, nie wiemy, jednak nie tylko momenty psychologiczne, ale i genetyczne, biochemiczne, strukturalne (np. uszkodzenie systemu nerwowego) i wiele innych jeszcze nie poznanych czynników. Wyrażenie więc "chora psychika" wydaje się również niesłuszne z punktu widzenia etiopatologii.
Powyższe, długie nieco, wywody miały przypomnieć znany od zarania medycyny fakt, że lekarz leczy chorego, a nie chory narząd. Sprawa nie jest jednak tak prosta i oczywista, jakby się pozornie zdawało. Od kilkudziesięciu lat medycyna staje się coraz bardziej nauką, i to nauką posługującą się metodą stosowaną w naukach ścisłych (układ cgs, zależność między zjawiskami ujęta w funkcje matematyczne). To postawa naukowa, w którą wdrażany jest medyk od pierwszego roku studiów, doprowadziła do tak olbrzymich osiągnięć, o jakich nie było mowy przed kilkudziesięciu, a nawet kilkunastu laty.
W postawie tej tkwią jednak pewne niebezpieczeństwa. Zmusza ona do stosowania metody wyłączania. Grupę zjawisk, mającą być przedmiotem obserwacji, izoluje się w sposób sztuczny z całego pola obserwacyjnego, by móc w formie jak najprostszej funkcji wyrazić zależność poszczególnych zjawisk od siebie. Trudno wyobrazić sobie naukową obserwację człowieka jako całości, obserwację, która obejmowałaby całość procesów biochemicznych, fizjologicznych, psychologicz-
198
nych, socjologicznych itd. Takiego zadania nie mógłby podjąć się żaden naukowiec, uważałby je za wręcz absurdalne i śmieszne, gdy tymczasem lekarz praktyk zmuszony jest próbować takiej całościowej, choćby nie naukowej analizy w czasie każdego zetknięcia z chorym. Stara się widzieć chorego nie tylko w aspekcie fizjologicznym i patofizjologicznym, lecz także w aspekcie psychologicznym jego codziennych konfliktów, radości i zmartwień, wreszcie w aspekcie socjologicznym - na tle jego środowiska społecznego.
Wiedza lekarska składa się współcześnie jakby z dwóch tomów: jeden z nich jest wydany świeżo, wciąż poszerzany, ściśle naukowy, pełen ilustracji, wykresów, matematycznych analiz, drugi zaś stary, zniszczony, zapomniany, choć mieści w sobie sumą wielowiekowych doświadczeń lekarskich. Ten drugi tom, składający sią z wnikliwych, choć nie ujętych w naukowe formy obserwacji wielu pokoleń lekarskich, jest wciąż podstawą medycyny i trudno wyobrazić sobie lekarza, który by w swojej praktyce korzystał wyłącznie z pierwszego tomu, a w diagnostyce czy leczeniu postępował tylko w myśl surowych reguł współczesnej metody naukowej. Sprawą filozofów zajmujących się teorią poznania jest rozstrzygnięcie, czy uciążliwa droga badawcza, jaką stworzyła współczesna nauka, jest jedyną drogą prowadzącą do poznania. Jeśli tak, to co zrobić z sumą doświadczeń i obserwacji lekarskich gromadzonych przez setki lat, wprawdzie nie według ostrych reguł współczesnej nauki, niemniej jednak stanowiących podstawę wiedzy lekarskiej.
Gdy po ukończonych studiach młody lekarz staje wobec chorego człowieka, to nie może - jak w eksperymencie naukowym - pozwolić sobie na zawężenie do minimum pola badawczego, tak by móc obserwowane zjawiska ująć w proste korelacje; musi ogarnąć całość problematyki chorego człowieka i często pomocne są nieksiążkowe i nienaukowe rady starszych kolegów i własne doświadczenia życiowe, słowem, to wszystko, co nie wchodzi w zakres medycyny, pojętej jako nauka ścisła.
Druga trudność związana ze stosowaniem postawy naukowej w codziennej praktyce lekarskiej polega na zjawisku, które można by określić mianem "uśmiercania obserwowanego przedmiotu".
Mimo olbrzymiego postępu techniki badawczej jest ona wciąż jeszcze zbyt prymitywna, by pozwalała na badanie zjawisk w ich dynamicznym aspekcie. Trudno nam jeszcze wyjść z trójwymiarowej przestrzeni w przestrzeń czterowymiarową i posługiwać się swobodnie czwartym wymiarem - czasem. Zazwyczaj postępujemy w ten sposób, że z niesłychanie skomplikowanego procesu dynamicznego, popularnie zwanego życiem, wybieramy jeden moment, w którym dokonujemy jakby poprzecznego przecięcia i otrzymany już statystyczny obraz poddajemy analizie. To przecięcie, czyli wyłączenie wymiaru czasowego, jest właśnie "uśmierceniem",
199
czy w sensie dodownym, jak na przykład w badaniach anatomicznych lub histo- j logicznych, czy w przenośnym, jak np. w psychiatrii, gdzie posługując się przekrojem poprzecznym, jakby "utrwalamy" różne zjawiska patopsychiczne, naklejamy j na nie różne mniej lub więcej skomplikowane etykiedy z nazw greckich i łacińskich. Postępujemy tak, jak gdybyśmy nagie zatrzymali wyświetlany film na jednej klatce; wówczas postacie występujące w filmie zastygają w jednym geście i w jednym wyrazie mimicznym, co .,aje zazwyczaj wrażenie komizmu lub grozy. W psychiatrii to wrażenie komizmu czy guzy określamy mianem dziwaczności.
W niektórych naukach lekarskich, jak na przykład w fizjologii czy biochemii, powtarzając poprzeczne cięcia, staramy się odtworzyć dynamiczny przebieg zjawiska. Odtworzenie to jest jednak mniej lub bardziej sztuczne, zwłaszcza że nawet najsubtelniejsza metoda uszkadza zarówno czynność, jak i budowę obserwowanego procesu życiowego.
Drugie więc niebezpieczeństwo postawy naukowej w stosunku lekarza do chorego polega na skłonności do uważania pacjenta za "martwy" przedmiot, tj. do ujęcia statycznego i strukturalnego, które jest znacznie łatwiejsze od ujęcia dynamicznego.
Wreszcie trzecia trudność tkwi, jak się zdaje, w samej organizacji nauk lekarskich. Niesłychanie gwałtowny rozwój medycyny jako nauki w ostatnich kilkudziesięciu latach spowodował zmianę dotychczasowej struktury pracy naukowej w kierunku maksymalnej specjalizacji i kolektywizacji. Pracownik naukowy, który jeszcze przed półwiekiem obejmował, jeśli nie całość, to dużą część wiedzy lekarskiej, dziś z konieczności musi się ograniczyć do wąskiej specjalności. Im bardziej zacieśni swe pole badawcze, tym większe ma szansę osiągnięcia jakichś sukcesów.
To zwężenie pola badawczego ma jednak swe ujemne strony. Między poszczególnymi wąskimi specjalnościami powstają luki, "ziemie niczyje", które nierzadko mogą się okazać terenami bardzo płodnymi dla dalszej twórczości naukowej. Każda specjalność wytwarza swoją problematykę i swój język naukowy. Języki te stają się z czasem tak wyspecjalizowane, że lekarze przestają się między sobą rozumieć. Powstaje pewnego rodzaju "wieża Babel" współczesnej medycyny.
Naukowiec pracujący nieraz przez całe swe życie na wąskim odcinku naukowym ma wprawdzie szansę osiągnięcia pewnych wyników, ale traci przyjemność szerszego, perspektywicznego spojrzenia na zagadnienia lekarskie.
Nie tylko zwęziło się pole badawcze, ale zmienił się również sam charakter pracy naukowej. Może najlepiej tę zmianę wyraża język angielski, określając naukowca jako research worker. Określenie to nie jest tylko wyrazem skromności naukowej; odzwierciedla ono dosadnie sam charakter pracy współczesnego naukowca. Mimo całego szacunku, jakim nauka cieszy się w świecie współczesnym,
200
naukowiec dzisiejszy nie jest już wielkim uczonym ze schyłku ubiegłego i początku bieżącego stulecia, uczonym, który rzucał śmiałe koncepcje i hipotezy i sam radził sobie z problematyką dowolnie przez siebie wybraną. Był bardziej artystą niż uczonym w dzisiejszym tego słowa znaczeniu.
Dziś jest on "pracownikiem naukowym", takim samym pracownikiem, jak robotnik w hali maszyn czy urzędnik w wielkim aparacie biurokratycznym. Tak jak i oni stał się przysłowiowym "kółkiem" w potężnym procesie produkcyjnym. Musi podporządkować sią planowaniu, jeśli nawet nie ze wzglądu na aktualny interes społeczny, to z uwagi na konieczność zachowania pewnego wspólnego kierunku i synchronizacji w indywidualnych badaniach, tak by mogły razem pokryć jakieś szersze pole badawcze. Coraz częściej zmuszony jest do pracy kolektywnej, gdyż sam nie jest w stanie opanować skomplikowanych i różnorodnych metod badawczych. Swoją fantazję naukową i twórczą inwencję musi podporządkować coraz twardszym rygorom wymaganym od pracy naukowej.
Gdyby zastosować współczesne rygory naukowe do dawnych prac badawczych, to większość z tych prac należałoby uznać za nienaukowe. Staje się więc współczesny pracownik naukowy pracownikiem bezimiennym, poddanym dyscyplinie zewnętrznej, zamiast tak ważnej w myśleniu naukowym dyscyplinie wewnętrznej.
Sumując, można by powiedzieć, że postawa pracownika nauki nie zawsze pokrywa się z postawą lekarza praktyka. Od praktyka wymaga się całościowego ujęcia problemu - problemem tym jest chory człowiek; od naukowca zaś jak największego zwężenia pola badawczego. Praktyk musi operować w przestrzeni czterowymiarowej, ujmować zjawiska jak najbardziej dynamicznie w ich aspekcie rozwojowym, tak jak to robił dawny lekarz domowy, który nierzadko widział chorego od momentu urodzenia aż do śmierci. Pracownikowi naukowemu, dążącemu zawsze do maksymalnego zredukowania zmiennych niezależnych, łatwiej operować w przestrzeni trójwymiarowej, bez uwzględniania czwartego wymiaru - czasu, łatwiej jest ujmować obserwowane zjawisko statycznie lub strukturalnie.
Pola badawczego, jakim jest chory, nie można zwęzić ani ustalić w czasie; jest to zjawisko jedyne, niepowtarzalne, wiecznie żywe i zmienne, zaskakujące nie dającymi się przewidzieć reakcjami. Wobec chorego nie można więc zachować postawy naukowego badacza, postawy podmiotu do obserwowanego przedmiotu; z konieczności musi się przejść na jedną z postaw wymaganych w stosunkach międzyludzkich.
Spośród niesłychanego bogactwa przeróżnych form międzyludzkich stosunków stosunek lekarza do chorego i chorego do lekarza jest stosunkiem specyficznym. Historia jego sięga daleko w czasy prehistoryczne, może jest równie stara, jak historia rodziny. Stosunek tych dwóch osób, z których jedna znajduje się w kręgu
201
cierpienia, niemocy, a nawet śmierci, a druga pod ciężarem przytłaczającej odpowiedzialności za życie i zdrowie swego partnera - rozgrywa się w atmosferze] intymności i nierzadko niesłychanego, choć nie zawsze uświadomionego napięcia! emocjonalnego. Postawa naukowa i wiedza książkowa nie zawsze są tu najważniejsze; czasem większą rolę odgrywa codzienne doświadczenie lekarskie i w ogóle życiowe oraz pewne cechy charakterologiczne, jak poczucie odpowiedzialności, takt i umiejętność wczucia się drugiego człowieka, cechy, które lekarz kształtuje w sobie na równi ze zdobywaniem wiedzy fachowej.
Drugie wielkie osiągnięcie współczesnej medycyny - obok nadania jej charakteru naukowego - mianowicie jej uspołecznienie, ma też swoje ujemne strony, jeśli chodzi o stosunek lekarza do chorego. Jednym z paradoksów życia jest może to, że nie ma spraw idealnie dobrych czy złych, że dobre ma cień złego, a złe -dobrego. Nie znaczy to, by z powodu "złego" cienia wstrzymywać naukowy postęp medycyny czy proces jej uspołecznienia. Procesu tego zresztą powstrzymać się nie da; jest on, jak się zdaje, związany nie tylko z procesem socjalizacji społeczeństw, lecz z samą strukturą współczesnej medycyny, która staje się coraz bardziej skomplikowana, techniczna i tym samym koszta leczenia przekraczają znacznie możliwo-x ści finansowe przeciętnego chorego; z konieczności więc ciężar ekonomiczny
lecznictwa spada na państwo.
Z dodatnich stron uspołecznienia medycyny, jeśli chodzi o stosunek do chorego, na pierwszym miejscu należałoby wymienić zniesienie momentu ekonomicznego, atmosfery kupieckiej, jaka z konieczności wytwarzała się między lekarzem a chorym przy pieniężnym wzmocnieniu ich wzajemnego stosunku. Wprawdzie można spotkać się ze zdaniem, że chory dopiero wtedy docenia poradę lekarską, gdy dobrze za nią zapłaci, twierdzenie to jest jednak tylko pozornie słuszne. Rzeczywiście, każdy chory chce jakby związać lekarza z sobą; nie mając innego sposobu, czyni to za pomocą pieniędzy lub prezentów. Chory sądzi, że za pomocą pieniędzy wzmocni wzajemny stosunek, zdobędzie sobie troskę i uczucie lekarza. Jest to więc w pewnym sensie postępowanie analogiczne do starań starzejącego i :J się pana, który za pomocą pieniędzy czy prezentów chce zdobyć uczucia swojej
I Jj młodej bogdanki. Do wyjątków jednak należy prawdziwość i trwałość kupionych
'' uczuć.
Chory za pieniądze kupuje usługi lekarza, ale usługi to nie tylko wiedza fachowa, ale cała postawa psychiczna, stosunek emocjonalny do chorego; właściwiej byłoby rzec, że kupuje lekarza. Możliwe, że tego typu układ stosunku lekarz--chory jest reliktem z czasów, gdy lekarz był niewolnikiem swego pana. i Lekarz z kolei żyje pod wrażeniem, że jego wiedza, troska o chorego, czasem
j i olbrzymi wysiłek umysłowy i emocjonalny zostały kupione. Obniża to poczucie
202
jego własnej wartości i szacunku do samego siebie, bo cała jego wartość może być przeliczona na pieniądze. Te. obniżkę własnej wartości nierzadko kompensuje przesadną pewnością siebie, podkreślaniem swego autorytetu, a nawet traktowaniem z góry swego pacjenta.
Tak wiąc autorytet, który ma się rzekomo wytwarzać w układzie pieniężnym stosunku lekarza do chorego, jest autorytetem sztucznym, maskującym wzajemny brak prawdziwego szacunku człowieka do człowieka. W stosunku tym jedna ze stron uważa drugą za kupionego speca, coś w rodzaju mózgu elektronowego do stawiania rozpoznania i leczenia, druga zaś kompensuje swoje poniżenie traktowaniem chorego z wysokości autorytetu naukowego. W obu więc wypadkach jeden z najpiękniejszych związków istniejących w międzyludzkich stosunkach, jakim jest związek lekarza z chorym, zostaje zniekształcony w stosunek podmiotu do przedmiotu.
Uspołecznienie medycyny uwalnia lekarza od ekonomicznej zależności ze strony chorego i oczyszcza tym samym atmosferę stosunku tych dwóch osób. Jest jednak pewne "ale". Lekarz, uwolniwszy się od płatnej służby u chorego, staje się z kolei płatnym sługą społeczeństwa, ściślej mówiąc, jego politycznej organizacji, tj. państwa. Grozi mu niebezpieczeństwo zamienienia się w urzędnika, pociągające za sobą traktowanie chorego w sposób biurokratyczny, tak jak traktuje się "stronę" w urzędzie. Sam, czując się kółkiem w wielkiej machinie społecznej, może też uważać swego chorego za takie "kółko", zarówno więc "unaukowienie" medycyny, jak i jej uspołecznienie noszą w sobie groźne możliwości odhumanizowania stosunku lekarza do chorego.
Poza tym oba te prądy zmniejszają w pewnym sensie poczucie odpowiedzialności i liczenia na własne siły. Lekarz przestaje sobie dowierzać, szuka oparcia w skomplikowanej aparaturze technicznej, w rzeszy specjalistów i w aparacie organizacyjnym służby zdrowia. Wobec chorego nie bierze już pełnej odpowiedzialności na siebie i gestem kelnera odsyła go do "kolegi".
Spróbujmy wczuć się w drugiego partnera i wyobrazić sobie, jak współczesna medycyna przedstawia się w oczach chorego. Z prasy i popularnej literatury ma on może nawet nieco przesadne wyobrażenie o jej możliwościach. Autorytet nauki, a w szczególności nauk lekarskich, jest bowiem jednym z niewielu autorytetów, które wyszły cało, a nawet wzmocnione, z wielkiej ich klęski, jaką ze sobą przyniosła ostatnia wojna.
Oto najbanalniejszy przykład: chory czuje się znękany, znużony, ma bóle głowy, bicia serca, stracił apetyt, nie może wydajnie pracować, wszystko zapomina, wszystko go drażni. Ponieważ od dłuższego czasu czuje się źle, szuka ratunku we wspaniałej współczesnej medycynie. Staje w kolejce, cierpliwie czeka na otrzymanie
203
bloczka, a potem na lekarza. Choć ma już dość "ogonków" w codziennym życiu, rozumie jednak, że trzeba poczekać, że lekarze są przepracowani, że medycyna jest czymś wielkim, prawie świętym. Wreszcie dostaje się do lekarza. Ten niecierpliwie wysłuchuje skarg; wydają mu się banalne; w poczekalni czeka jeszcze tłum chorych i może nawet podejrzewa, że chory trochę przesadza, chcąc uzyskać zwolnienie. Na wszelki wypadek, by nie popełnić najstraszniejszego błędu, tj. nie przeoczyć jakiejś sprawy organicznej, kieruje chorego na różne badania dodatkowe. Znów kolejki i znów czekanie, tym razem na wyrok, czy się jest chorym, czy zdrowym. Magia cyfr i różnych znaków, z których każdy "coś" oznacza. Gdy znajdzie się ponownie u lekarza, ten znów przerzuca plik badań dodatkowych, jak sędzia akta sprawy i wydaje wyrok: "Pan jest właściwie zupełnie zdrowy, może trochę przemęczony, to tylko nerwy" lub: "Może jeszcze skieruję pana do specjalisty". Specjalista jest trochę oburzony na lekarza, że przysyła mu takie "banalne przypadki". Specjalista jest przecież apostołem współczesnej naukowej medycyny, która nie zajmuje się błahostkami, ale wielkimi sprawami, jak operacjami serca, mózgu, hibernacją, prawie wskrzeszeniem zmarłych. Załatwia szybko chorego, przedłuża ewentualnie zwolnienie, zapisuje lekarstwo. A chory nadal jest chory. Czuje się pokrzywdzony, nikt nie zrozumiał jego choroby, nawet wspaniała medycyna nie może mu pomóc w cierpieniu.
Może przykład ten jest przejaskrawiony, ale wydaje się faktem, że medycyna współczesna nieraz zawodzi, szczególnie w tak zwanych banalnych sprawach.
Nikt nie powstrzyma rozwoju medycyny w kierunku jej coraz bardziej naukowego ukształtowania i jak najszerszego uspołecznienia, gdyż tylko na tej drodze istnieją możliwości jej dalszego rozwoju. Trzeba by jednak zastanowić się nad stosunkiem lekarza do chorego w tej nowej, naukowej i uspołecznionej, medycynie oraz nad tym, jak ma się kształtować nie tylko wiedza, ale i charakter lekarza, gdyż z wielu leków lek ten, lekarz - zdaniem, zdaje się słusznym, Balinta - często jest najważniejszy.
Potrzebna byłaby szeroko zakrojona dyskusja na ten temat kierowników różnych katedr medycyny, lekarzy praktyków, młodych lekarzy i studentów medycyny, a także przedstawicieli aparatu organizacyjnego służby zdrowia. Należałoby, jak się zdaje, przedyskutować takie zagadnienia, jak reorganizacja studiów lekarskich, specjalizacja, odbiurokratyzowanie służby zdrowia. Choć program studiów jest obecnie bardzo szeroki i student jest przeciążony zbyt wielką i często niestrawną masą wiadomości z różnych dziedzin nauk lekarskich, to jednak wobec najprostszych zagadnień codziennego życia lekarskiego staje on często bezradny. Od pierwszego roku medycyny student powinien być przyzwyczajony do całościowego obejmowania zagadnień. Omawiając na przykład narząd krążenia, należałoby koor-
204
dynować wykłady na ten temat z anatomii, fizjologii i biochemii. Omawiając chorobę wrzodową, łączyć wykład patologa z wykładem internisty, chirurga czy nawet psychiatry. Studenta należałoby od pierwszych lat studiów klinicznych wdrażać w samodzielne prowadzenie chorego, nadzorowane tylko przez starszego lekarza. Należałoby uczyć patrzenia na chorego jak na chorego człowieka, a nie na chory narząd, chore ciało czy chorą dusze.. W każdym zetknięciu z chorym powinien być uwzględniony aspekt psychologiczny, a nie tylko somatyczny.
Należałoby się zastanowić, czy daleko posunięta specjalizacja, która jest bez wątpienia konieczna w pracy naukowej, jest równie konieczna w dydaktyce. Czy nie można byłoby zredukować wykładanych przedmiotów do najbardziej podstawowych. Czy nacisk szkolenia lekarskiego nie powinien być przesunięty z tego, co jest rewelacyjne i bardzo rzadkie, na to, co jest codzienne i "banalne". Czasem "banalne" sprawy mogą się stać rewelacyjne; w dużej mierze zależy to od sposobu przedstawienia. Dalej. Czy ma sens produkowanie coraz większych zastępów specjalistów. Czy nie stworzyć, choć brzmi to może paradoksalnie, specjalizacji "omnibusowej" lekarza ogólnie praktykującego. Jak zredukować "papierkową" robotę, która pochłania mnóstwo czasu i obrzydza życie zarówno lekarzom, jak i pielęgniarkom. Jak ustabilizować opiekę lekarską, w tym znaczeniu, by możliwie ten sam lekarz i ta sama pielęgniarka przez dłuższy czas mogli opiekować się chorym, by nie wędrował on od Annasza do Kajfasza. Jak zachować tajemnicę lekarską - itd. Zagadnień jest wiele i nie na wszystkie pytania można od razu odpowiedzieć, nie powinno to jednak zniechęcać do dyskusji.

�ffti
Studia lekarskie
We współczesnej socjologii używa sie. pojęcia społeczeństw in-directed i other-directed. W grupach społecznych pierwszego typu normy zachowania się, wartości itp. uległy internalizacji, stały się nawykami, przepisy są tylko zewnętrznym wyrazem tego, co każdy czuje i do czego jest od dawna przyzwyczajony. W społeczeństwach drugiego typu proces internalizacji nie dokonał się, normy zachowania się są odczuwane jako narzucone z zewnątrz, postępuje się nie według własnej, ale według cudzej woli, stąd częste nastawienie negatywne do obowiązujących przepisów.
W grupie społecznej, jaką jest szkoła niższa, średnia czy wyższa, klimat emocjonalny jest jednym z zasadniczych warunków prawidłowego przebiegu procesów wychowania. Dlatego, jak się zdaje, zasadniczym warunkiem mądrej reorganizacji studiów jest uwzględnienie możliwie szerokiego marginesu swobody dla tradycji i specyfiki poszczególnych uczelni, a nie krępowanie ich rozwoju sztywnymi normami.
Od czasów Hipokratesa, a prawdopodobnie od jeszcze dawniejszych, głównym zadaniem każdej szkoły lekarskiej było wychowanie dobrego lekarza. U nas ten zasadniczy cel został rozszczepiony na trzy zadania: dydaktyczne, naukowe i usługowe. Jakby wbrew podstawowej zasadzie dialektyki o łączności zjawisk, a przede wszystkim wbrew zdrowemu rozsądkowi, zaczęto pracę lekarzy zatrudnionych w akademiach medycznych rozpatrywać pod kątem tych trzech zadań; dochodziło nawet do tego, że odpowiednio dzielono godziny pracy: kilka godzin na usługi, kilka na dydaktykę i kilka dla dobra polskiej nauki, tak jakby w praktyce, zwłaszcza klinicznej, dało się te trzy funkcje oddzielić od siebie.
Nie wiadomo, w czyjej głowie zrodził się projekt trzywarstwowego ustawienia pracy w szkołach lekarskich; w każdym razie może on służyć za klasyczny przykład, w jakim-stopniu przepis płynący z zewnątrz destrukcyjnie wpływa na rozwój grupy społecznej, w konkretnym przypadku - akademii medycznej, zamieniając ją ze społeczności in-directed w other-directed.
207
Każdy podział pociąga za sobą klasyfikację wartościującą. W przypadku szkf lekarskich walor obniżał się, w miarą jak schodziło się z zajęć naukowych poprzl dydaktyczne do usługowych. W dyscyplinach klinicznych objawiało się to lekceważącym stosunkiem do zajęć czysto usługowych, które w swej istocie są najważniejszą i najzaszczytniejszą funkcją lekarską, bo bezpośrednią opieką nad chorym człowiekiem.
Każdy młody lekarz marzył o tym, by dojść do najwyższego szczebla opisanej drabiny, tj. do pracy naukowej. Odpowiednie przepisy (osławione rotacje) zmieniały marzenia w konieczność życiową. Praca dydaktyczna i praca usługowa dewaluowały się, w miarę jak praca naukowa stawała się miernikiem wartości pracownika it;'i akademii medycznej. Liczba publikacji naukowych z każdym rokiem gwałtownie
wzrastała, ciesząc tych, dla których ilość zadrukowanego papieru jest wyrazem "aktywności naukowej" i miernikiem wartości dorobku naukowego. Tak więc w ocenie pracownika naukowego decydowała nieraz nie jakość, ale ilość publikacji.
Sztywne terminy związane z "rotacją" zmuszały nieraz pracowników nauki do pospiesznej, a więc zwykle mniej wartościowej pracy, i stwarzały w zakładzie nerwową atmosferę pośpiechu, w niektórych przypadkach prowadząc do ciężkich nerwic doktoranckich i habilitacyjnych. W tym wyścigu do szczebla naukowego niewiele zostawało czasu na pracę dydaktyczną i usługową, traktowaną nieraz jako zło konieczne.
Kierownicy zakładów byli postawieni wobec konieczności "wyrotowania" nieraz najbardziej wartościowych pracowników dlatego tylko, że na czas nie zrobili pracy doktorskiej czy habilitacyjnej, a często nie wykonali jej tylko dlatego, że cały swój wysiłek włożyli w pracę dydaktyczną czy usługową. Wielu z nich nie mogło znaleźć pracy odpowiadającej ich wiedzy i doświadczeniu lekarskiemu, co stanowiło dla nich źródło rozgoryczenia, a dla lekarskich kadr służby zdrowia - wielką stratę. Byli to ludzie, którzy niejednokrotnie w najtrudniejszym okresie, bo bezpośrednio po zniszczeniach ostatniej wojny, z dużym poświęceniem się oraz poświęceniem swoich naukowych ambicji tworzyli podwaliny szkolnictwa lekarskiego. Odeszli z akademii medycznych bez słowa podziękowania jako ci, którzy "nie rokują nadziei naukowych".
Klinika czy zakład teoretyczny nie mogą się składać jedynie z "naukowców". Praca naukowa jest tylko uwieńczeniem zbiorowego wysiłku całej grupy ludzi wchodzących w skład danej instytucji. W medycynie nie może ona powstać bez twardego gruntu "czarnej" roboty usługowej i dydaktycznej. Zresztą jeśli się jest wiernym przysiędze Hipokratesa, to praca naukowa nie jest celem, ale tylko środkiem do celu, którym właśnie jest praca usługowa - leczenie chorego.
Ten, kto w zawodzie lekarskim może pozwolić sobie na pisanie prac naukowych,
208
do pewnego stopnia pasożytuje na pracy innych, którzy bez reszty pochłonięci są "czarną" robotą i z których doświadczeń świadomie czy podświadomie korzysta.
W medycynie - zwłaszcza jeśli chodzi o dyscypliny kliniczne - nie można być naukowcem nie będąc dobrym lekarzem. Można śmiało twierdzenie to odwrócić: dobry lekarz będzie na pewno dobrym dydaktykiem i dobrym naukowcem. "Wyro-towanie" wielu asystentów klinicznych, dobrych lekarzy, było więc wielką pomyłką wynikłą z dobrych intencji odgórnego naprawiania zła za pomocą sztywnych przepisów. Intencja była bezsprzecznie dobra, chodziło o zrobienie wolnego miejsca młodym. Tymczasem osiągnięto całkiem przeciwny skutek: kliniki i zakłady teoretyczne stały się jeszcze bardziej zamkniętymi "sanktuariami" wiedzy lekarskiej i kończący studia ma obecnie minimalne szansę dostania się do nich, już nie tylko jako asystent, ale nawet jako stażysta. Przeniesienie całego ciężaru wartościującego, i tym samym ambicjonalnego, na wyższy szczebel drabiny zachwiało równowagę całej instytucji, stworzyło z niej zamknięty klan "naukowców" drżących na samą myśl o strąceniu z najwyższego szczebla drabiny na szczebel pracy usługowej.
Wyjście z impasu nie jest tu sprawą prostą, ale pierwszym krokiem, jak się zdaje, powinno być zniesienie trójwarstwowego modelu pracy w akademiach medycznych i powrót do starego, hipokratesowskiego wzoru szkoły, w której wychowuje się dobrych lekarzy.
Odpowiedzialnym za wychowanie jest kierownik kliniki czy zakładu teoretycznego; jeśli został mianowany kierownikiem, powinien mieć na tyle kredytu zaufania, że jemu zostawiłoby się pewną swobodę w metodzie szkolenia i próbach jej reorganizacji oraz w doborze ludzi bezpośrednio z nim współpracujących. Miernikiem kwalifikującym nie powinna być tylko ilość opublikowanych prac.
Jednym z najtrudniejszych zagadnień, z którym się borykają wszystkie szkoły lekarskie w świecie, jest sprawa, w jaki sposób z olbrzymiej masy wiedzy lekarskiej wybrać te wiadomości, które są niezbędne do wykształcenia dobrego lekarza. Sprawa jest wysoce skomplikowana, jeśli wziąć pod uwagę gwałtowny rozwój nauk lekarskich w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat. Dzisiejszy student medycyny ma do opanowania materiał kilka czy nawet kilkanaście razy większy niż jego kolega sprzed 20 lub 30 lat.
Nasuwa się w związku z tym pytanie, czy w ogóle nie przesunąć ciężaru uczenia z "co" na "jak". Studia lekarskie były zawsze uważane za studia "pamięciowe", od pierwszego roku studiów trzeba było wiele mniej lub więcej potrzebnych wiadomości wtłoczyć do głowy, przynajmniej do czasu zdania egzaminu (potem można je było równie szybko wyrzucić). Wobec tego, że we współczesnej medycynie ilość wiadomości wzrosła i będzie nadal wzrastać znacznie poza pojemność przeciętnego umysłu ludzkiego, należałoby się zastanowić, czy nie ograniczyć ich do
- Anus mundi
podstawowego i koniecznego minimum, a większy nacisk położyć na uczenie myślenia lekarskiego, tj. sposobu korzystania z własnych i cudzych obserwacji, tworzenia z nich całościowego obrazu. Bo, niestety, rozbicie medycyny na coraz węższe specjalności spowodowało, że sztuka całościowego, integrującego spojrzenia na chorego staje sią coraz rzadsza, patrzy się na pacjenta pod kątem swojej specjalności, co nie zawsze wychodzi mu na dobre.
Dyskutuje sią nad bardziej problemowym prowadzeniem wykładów i ćwiczeń, tak by poszczególne zagadnienie omawiało jednocześnie kilku specjalistów z różnych gałęzi medycyny (np. zawał serca - anatom, fizjolog, biochemik, patolog, internista, psychiatra itp).
Jak wiadomo, człowiek uczy sią najwięcej w działaniu. Bierne przyjmowanie tego, co ktoś drugi podaje, nigdy nie daje tyle, ile sią zyskuje, gdy samemu rozwiązuje sią dany problem. Jeśli ma sią ciężar nauczania przesunąć z "co" na . "jak", to student powinien od pierwszych lat być wdrażany do aktywnego i samodzielnego rozwiązywania zagadnień, z którymi sią styka. Należałoby w tym celu zmniejszyć ilość wykładów, a zwiększyć ilość ćwiczeń i seminariów. Ćwiczenia w klinikach, tam, gdzie student styka sią bezpośrednio z chorym, powinny być tak prowadzone, by każdy student "miał" swojego chorego, badał go, obserwował, proponował leczenie, oczywiście pod okiem starszego lekarza. Ćwiczenia, w których kilku czy kilkunastu studentów bada jednego chorego, są parodią ćwiczeń.
Oczywiście, baza szpitala klinicznego jest za mała, by w ten sposób móc prowadzić ćwiczenia; należałoby sią zastanowić, czy nie rozszerzyć jej na inne szpitale, gdyż na pewno student więcej nauczy sią pracując pod okiem doświadczonego lekarza praktyka, niż słuchając w gromadzie studentów na ćwiczeniach wykładu asystenta, który w ten sposób ćwiczy sią do swojej przyszłej roli profesora.
Proponowane uszczuplenie zakresu poszczególnych przedmiotów typowo pamięciowych - a więc obejmujących nieraz rzadko potrzebne wiadomości, które można w razie potrzeby znaleźć na półce bibliotecznej - powinno się wiązać z położeniem większego nacisku na zagadnienia wdrażające do pracy samodzielnej. Tak więc większą wagę należałoby wiązać np. z odpowiednio zmodernizowaną propedeutyką medycyny, w której obrębie student nabywałby m.in. sprawności w korzystaniu z bibliografii lekarskiej, uczyłby się umiejętnego poruszania w olbrzymim gąszczu piśmiennictwa, a co najważniejsze, ćwiczyłby sią w opanowywaniu tajników metodologii medycyny, dziedziny zaniedbanej na rzecz kultu pamięciowego opanowywania wiadomości szczegółowych.
Kształcenie lekarza nie kończy się na dyplomie. Można by powiedzieć, że tu dopiero zaczyna się drugi, ważniejszy i znacznie trudniejszy akt szkolenia polegający na bezpośrednim zetknięciu sią z problemami lekarskimi i na próbach samodzie-
210
i^Ę
Inego ich rozwiązywania. Tu obowiązuje również ogólne prawo rozwoju: lekarz, jeśli nie chce skostnieć, musi stale się rozwijać. Zadanie to niełatwe wobec szalenie szybkiego rozwoju medycyny i wciąż zmieniających sią poglądów naukowych. Każdy lekarz musi tu mieć zapewnioną pomoc szkoły lekarskiej, z której wyszedł, czy też innej, by zawsze móc doszkolić się w wybranym przez siebie zakładzie lub klinice. Instytut Doskonalenia Kadr Lekarskich nie jest w stanie sprostać zadaniu i powinien znaleźć pomoc we wszystkich akademiach medycznych. Wydziały zdrowia w swoim własnym interesie powinny ułatwiać lekarzom, zwłaszcza młodym, tego rodzaju przeszkolenie.
Szczególnie łatwy dostąp do zakładów teoretycznych i klinik należy sią studentom i młodym lekarzom, gdyż oni najwięcej kształcenia potrzebują i najwięcej mogą z niego skorzystać. W czasie studiów pomocą mogłyby być kółka naukowe, a po studiach stypendia czy staże specjalistyczne (oprócz obowiązujących stażów przeddyplomowych i podyplomowych). Wobec współczesnego skomplikowania wiedzy lekarskiej, po otrzymaniu dyplomu nie jest sią jeszcze zdolnym do samodzielnej pracy lekarskiej i trzeba przynajmniej kilkuletniej pracy pod kierunkiem kogoś doświadczonego, by się czuć choć trochę pewnym w swoim zawodzie. Wysyłanie młodych lekarzy na samodzielne placówki, np. we wsiach lub miasteczkach, jest dużym ryzykiem nie tylko w stosunku do chorych, ale i do samych lekarzy, może ich bowiem wypaczyć na całe życie.
System "otwartej" szkoły lekarskiej, z którą nie zrywa się kontaktu po ukończeniu studiów i do której można sią zawsze w razie potrzeby zwrócić o pomoc i wskazówkę, może sią też przyczynić do rozszerzenia platformy pracy badawczej i do rozwiania atmosfery "klanu naukowego". Badania-naukowe (często bardzo ciekawe ze względu na różnorodność i bogactwo obserwacji) dałoby się prowadzić nie tylko w obrębie akademii medycznych czy instytutów naukowych, lecz także w "terenie", dzięki czemu do "szczebla naukowego" zostałoby dopuszczonych więcej lekarzy.
Przedstawione uwagi mają charakter dyskusyjny, stąd też skrajność niektórych sformułowań. Nie pretendują one do proponowania idealnego modelu systemu studiów. Chodzi jedynie o zwrócenie uwagi na niektóre ważniejsze zagadnienia wymagające szczerej i gruntownej dyskusji zarówno w poszczególnych ośrodkach akademickich, jak też wśród osób mających wpływ na organizację służby zdrowia i studiów lekarskich.
f.
*>'* ' ,
%-;^ Ś
Ś> '
itf ' ,A .=" .' J;t
Społeczność terapeutyczna
"Walka o otwarte drzwi" w psychiatrii zaczęła się, jak wiadomo, w Anglii bezpośrednio po ostatniej wojnie. Sami Anglicy podkreślają, że nie jest to nowy pomysł; jako przykład społeczności terapeutycznej podają małe szpitale z pierwszej połowy XIX wieku, w których lekarze żyli razem z chorymi, z nimi wiele czasu spędzali, wspólnie spożywali posiłki itd. W drugiej połowie XIX wieku przyjął się model wielkich szpitali psychiatrycznych, w których ten duch wspólnoty był już niemożliwy do utrzymania. Ta zmiana w stylu organizacji szpitalnictwa psychiatrycznego zbiega się w czasie z rozkwitem naukowości w psychiatrii - w postaci poglądów genetycznych i organicznych oraz logicznych konstrukcji psychologicznych, które bez reszty starały się wyjaśnić etiologię zaburzeń psychicznych.
Będąc przed kilkunastu laty na stypendium Ministerstwa Zdrowia przez dwa miesiące w Anglii, miałem okazję podziwiać wiele oryginalnych inicjatyw i sposobów realizacji walki o "otwarte drzwi". Mój zachwyt zachwiało nieco pewne drobne wydarzenie. Raz, czekając w pokoju lekarskim na rozpoczęcie omawiania chorych, poprosiłem do środka dwoje młodych ludzi, którzy czekali na korytarzu; sądziłem, że są tu nowymi lekarzami i czują się zagubieni. Dopiero po chwili, gdy weszli inni lekarze, po ich zdumionych i trochę oburzonych minach zorientowałem się, że popełniłem gafę, biorąc pacjentów za lekarzy. Możliwe, że moja interpretacja tego drobnego zdarzenia była fałszywa, ale w tym momencie zdałem sobie sprawę, że przy najwspanialej prowadzonej walce o drzwi otwarte w psychiatrii mogą one nadal pozostawać zamknięte, gdyż przepaść oddzielająca lekarza od chorego jest nie do przebycia.
istnieje w człowieku dziwna skłonność do wyłączania tych, którzy są inni (varii). Wystarczy inny kształt nosa, inny odcień skóry, inne formy towarzyskie, inny krój munduru itp., aby znaleźć się poza kręgiem heraklitowskiego wspólnego świata - koinos kosmos. Tendencja ta istnieje też w świecie zwierzęcym. Gdy wśród wróbli wylęgnie się albinos, zostaje przez nie zadziobany. Możliwe, że do
213
wytworzenia społecznej wspólnoty konieczne jest powstanie granicy oddzielającej "wspólne" od "innego". Agresja wobec tego, co inne, broni przed skażeniem tożsamości wspólnoty. Analogicznie każdy żywy ustrój broni się gwałtownie przed inwazją obcej struktury biochemicznej; szok anafilaktyczny jest przykładem takiej reakcji. Tworzenie się granicy jest zjawiskiem powszechnym w przyrodzie ożywionej; nawet w obrąbie tego samego ustroju komórki o podobnej funkcji i morfologicznej budowie oddzielają się od innych granicami tkanki łącznej. W każdej socjologii ludzkiej, zwierzęcej i roślinnej problem tworzenia się grupy i granicy między grupami jest zagadnieniem osiowym. Co się tyczy człowieka, nie trzeba chyba podkreślać, czym w jego historii są granice, iie krwi przez nie wylano i ile cierpień zadano.
Psychiatra w swoim stosunku do chorego ma do pokonania dwie granice: jedną, która oddziela lekarza od chorego, i drugą, która oddziela zdrowego od chorego psychicznie.
"Zamknięte drzwi", oddzielające "ludzi w bieli" od chorych, istniały zawsze. Lekarz zarówno w tych czasach, gdy medycyna była głównie magią, jak i w tych, w których staje się nauką, pozostał dla chorego człowiekiem posiadającym magiczną władzę nad jego zdrowiem i życiem. Ten element wiary w magiczną moc ludzi medycyny nie jest bez znaczenia w terapii niezależnie od tego, czy opiera się ona na przesłankach naukowych, czy tylko na przesądach. Dla jego utrzymania konieczne jest ze strony lekarzy zachowanie pewnego dystansu i izolacji. Gdyby drzwi całko-, wicie otwarto i chorzy zobaczyliby wszystko, co dzieje się za kulisami teatru
' medycyny, wiara ich na pewno by osłabła, a to z kolei niekorzystnie wpłynęłoby
na wyniki leczenia.
Mimo dystansu kontakt lekarza z chorym może być bliski; często chory nazywa lekarza ojcem, a więc przyrównuje go do osoby sobie najbliższej. Między światem dziecka a światem rodziców istnieje też granica; wiele spraw rodziców jest dla dziecka tajemnicą, i na odwrót.
Istotny dla wyników terapii element wiary w magiczną moc lekarza nie odgrywa w psychiatrii tak dużej roli, a niekiedy bywa wręcz szkodliwy. Nie jest on bez znaczenia w nerwicach i chorobach psychosomatycznych, natomiast w psychozach istnieje już dostatecznie sporo elementów magicznych na skutek oderwania się od rzeczywistości, by dodanie jeszcze jednego miało przynieść jakiekolwiek korzyści. Element zbliżenia do chorego, dozwalający uzyskać jego powrót do rzeczywistości, jest znacznie ważniejszy w psychiatrii niż element wiary w magiczną moc lekarza. Władza nad zdrowiem i życiem chorego - jak każda władza - stwarza dystans, który psychiatra musi pokonać, gdyż dla jego chorego najważniejsze jest, by lekarz stał się kimś bliskim, o kogo chory może się pewnie oprzeć.
214 ;
M
Druga bariera jest znacznie trudniejsza do przełamania, gdyż jest ona wyrazem tkwiących głąboko w człowieku tendencji do ostracyzmu - odrzucania tego, co inne. Psychiatrzy, jak wiadomo, dzielili się i dzielą na tych, którzy przyjmują granicą między normą a patologią, i na tych, którzy uważają, że różnice między zdrowymi a chorymi psychicznie mają charakter tylko ilościowy. Wiele argumentów przemawia za jednym, jak i za drugim stanowiskiem, ale - jak dotychczas -żadnego z nich nie da się udowodnić. I w końcu przyjęcie jednego lub drugiego stanowiska jest kwestią wiary, co - jak w każdej wierze - wiąże się z silnym ładunkiem emocjonalnym. Jest to może jedna z najważniejszych decyzji psychiatry: czy chorego chce on widzieć jako dziw ludzkiej natury, czy jako odbicie własnych, nieraz w pełni nie uświadomionych przeżyć, a w świecie chorego wyolbrzymionych. Zagadnienie, o którym mowa Jaspers ujął w znanej dychotomii: verstehende i erklarende Psychologie. To, co nie mieści się w skali przeżyć badającego, próbuje się wytłumaczyć w sposób niepsychologiczny, a więc dziś w sposób biologiczny, a dawniej - demonologiczny. Tak jakby najbardziej zrozumiałe zjawiska psychologiczne nie miały jednocześnie swego wytłumaczenia biologicznego.
Co się tyczy stosunku do chorego, to teoretyczny stosunek do zagadnienia granicy między normą a patologią nie jest tak ważny, jak stosunek emocjonalny, chęć wejścia w świat przeżyć chorego i zdolność wysiłku, jakie zbliżenie się do chorego i zrozumienie go wymagają. Chęć zrozumienia łączy się zawsze z chęcią zbliżenia i - vice versa - nie można niczego poznać z dystansu. Pies, który jest naszym przyjacielem, jest dla nas zrozumiały, jego psychologia mieści się w obrębie Jaspersowskiej versłehende Psychologie. Dystans natomiast łączy się z chęcią podporządkowania sobie otoczenia; dowódca przed wydaniem rozkazu musi oddalić się od grupy swych podwładnych. Dla psychiatry, który stoi na stanowisku ostrej granicy między normą a patologią, najważniejsze jest, by chory jak najszybciej wrócił do normy, by znikły w nim te struktury, które poza normę wybiegają. Jest to dążenie słuszne i zgodne z duchem lekarskim, niemniej jednak nie może się ono łączyć z poczuciem dystansu do tego, co nienormalne. Emocjonalnie jest to sprawa dość skomplikowana, bo chęć zniszczenia łączy się z reguły z uczuciami negatywnymi, które nas oddalają od otoczenia. Chodzi o to, by-z brudną wodą nie wylać niemowlęcia. W nadmiarze terapeutycznego zapału, niszcząc patologiczne formy przeżywania i zachowania się, można zniszczyć też chorego.
Zbliżenie, które jest pierwszym warunkiem właściwego stosunku do chorego, nie jest zadaniem łatwym. Wymaga ono dużego wysiłku emocjonalnego i intelektualnego lekarza, a jednocześnie naraża go na stałe frustracje zarówno w sferze' poznania, jak i działania.
Zbliżenie do chorego oznacza wysiłek, by wejść w jego świat, przyjmować
215
jego uczucia niezależne od ich znaku, nie zajmować stanowiska potępiającego, mimo że miałoby się na to ochotę, służyć mu zawsze pomocą, zdając sobie jednocześnie sprawę, że pomoc ta może być bezskuteczna. Przeżycia chorego trafiają często we własne, nie zawsze w pełni uświadomione problemy. Poznaje się chorego przez siebie, dlatego nie można nauczyć się psychiatrii z najlepszych nawet książek i wykładów. To wzbogacenie wiedzy o samym sobie dzięki poznawaniu chorego jest bezsprzecznie fascynującym aspektem psychiatrii, niemniej jednak bardzo męczącym. Każdy bowiem tylko do pewnego stopnia wiedzę o sobie toleruje. Chorzy psychiatryczni są bardzo wyczuleni na maskę, łatwo wyczuwają nieszczerość. Psychiatra jednak jest też człowiekiem i chory może go drażnić uporczywością objawów opornych na największe nawet wysiłki terapeutyczne, swym zachowanie się, zwłaszcza histerycznym, utrwalonymi postawami emocjonalnymi itd. Trze| dużej tolerancji, by wyjść z postawy osądzającej, do której każdy człowiek bardzo jest skłonny, i akceptować chorego takim, jaki jest.
Poznanie psychiatryczne jest bardzo probabilistyczne. Czasem wydaje się, już uchwyciliśmy sedno sprawy, a przy następnym spotkaniu z chorym cal koncepcja okazuje się fałszywa. Nie jesteśmy też w stanie ocenić efektów naszego leczenia. Uważamy, że poprawa jest wynikiem naszej psychoterapii, wstrząsów elektrycznych, insuliny, neuroleptyków, a w rzeczywistości w znacznie większym stopniu może ona zależeć od serdecznego stosunku pielęgniarki, więzi przyjaźni zadzierzgniętych na oddziale, flirtu itp.
Tendencja twórcza tkwiąca w każdym człowieku wymaga, by można swe dzieło przynajmniej samemu z mniejszym lub lepszym zadowoleniem oglądać. Psychiatra jest tu skazany na frustrację. Co jest jego dziełem? Czy może powiedzieć, że poznał człowieka lub że naprawdę mu pomógł? Obiektywność dzieła rozpływa się w subiektywnych ocenach i nie pomagają nawet najbardziej naukowe rygory, które wartość wysiłku poznawczego i terapeutycznego mają uściślić.
Dlatego stosunek psychiatry do chorego można określić jako ambiwalentny. Chory go pociąga - stosunki z ludźmi tzw. normalnymi nużą go swoją powierzchownością i obłudą, pociąga go dynamika świata chorych; chory go odpycha, gdyż czuje się zagubiony w tym świecie wielkich uczuć, tragedii, tajemnic, bezradny w swoich wysiłkach; czuje, że tępieje na ludzkie cierpienia, że staje się podobny do strażnika w galerii sztuki, który obojętnie patrzy na największe dzieło człowieka. Ucieka przed chorym w bezpieczniejszy, jak mu się zdaje, teren prac organizacyjnych, teorii, prac naukowych biochemicznych, fizjologicznych, statystycznych, gdzie kontakt z chorym zredukowany jest do minimum. Przed tajemnicą, jaką jest człowiek, bronią go etykiety diagnostyczne, gotowe schematy historii życia, gotowe koncepcje
216
etiologiczne rozmaitej natury i wartości, fachowy język, pełen tajemniczych słów greckich, łacińskich, a ostatnio angielskich, który stwarza atmosferę, naukowości.
Profesor Eugeniusz Minkowski kiedyś pocieszał nas - przypuszczam, że szczerze - iż powinniśmy się wyzbyć kompleksu niższości w stosunku do psychiatrii zachodniej, gdyż w bardzo prymitywnych i nędznych nawet warunkach zewnętrznych chory może czuć się lepiej i szybciej powracać do zdrowia niż w najbardziej nowocześnie urządzonych szpitalach. Do tego samego wniosku doszedł też komitet ekspertów World Health Organization od zdrowia psychicznego. Zdaniem komitetu, "najważniejszym czynnikiem terapeutycznym w szpitalu psychiatrycznym jest nieokreślony element, który by można określić jako atmosferę szpitala".
"Klimat", "atmosfera", genius loci są to pojęcia, choć często używane, trudne jednak do zdefiniowania. Nieraz wystarczy wejść do czyjegoś domu, lokalu rozrywkowego, szkoły, miejsca pracy itp., by z miejsca powiedzieć, że tu jest atmosfera miła lub niemiła. Trudno jednak sprecyzować, od czego to uczucie jest zależne. 0 miłej atmosferze mówi się wówczas, gdy dane miejsce działa przyciągające gdy czujemy się w nim swobodnie, ciepło, serdecznie, gdy nie obawiamy się w nim krytyki, potępienia, złośliwości, gdy się w nim nie nudzimy, ale czujemy się potrzebni, aprobowani, w jakiejś mierze ważni.
Przeciwne cechy ma środowisko o klimacie przykrym. Od takiego środowiska chce się uciec; przebywanie w nim męczy, nudzi i drażni, gdyż trzeba wysiłkiem woli powstrzymać się od tendencji ucieczkowych lub agresywnych.
Atmosfera więc lub klimat jakiegoś środowiska byłyby jakby całością związków uczuciowych w nim panujących, które każdy wchodzący w dane środowisko odbiera całościowo jako sifę przyciągającą lub odpychającą.
intrygującą cechą klimatu czy atmosfery, którą najlepiej oddaje pojęcie genius loci, jest swoista nieśmiertelność. Zmieniają się ludzie tworzący dane środowisko, a klimat się utrzymuje tak, jakby był związany z miejscem, a nie z ludźmi, co oczywiście byłoby absurdem (stąd zresztą wywodzi się nazwa genius loci). W ten sposób dom, szkoła, miejsce pracy, szpital itd. mają swoją atmosferę, mimo że lokatorzy się zmieniają. Nie wiem, jak socjologowie tłumaczą to zjawisko, ale można by przyjąć, że struktury socjologiczne są trwalsze niż jednostkowe (psychologiczne). Struktury te w pewnej przynajmniej mierze wyznaczają stosunek emocjonalny członków grupy do siebie/toteż wchodząc w nią, dostrajają się oni mimo woli do określonego klimatu uczuciowego.
Oddział psychiatryczny można traktować jako małą grupę, tj. taką, w której dominują kontakty bezpośrednie {face-ło-face), rozpadającą się na cztery podgrupy: lekarzy, pielęgniarek, salowych i chorych. W grupie tej istnieje określona hierarchia władzy, która układa się według przedstawionej kolejności. Chorzy powinni stanowić
217
podgrupą najważniejszą, gdyż dzięki nim członkowie pozostałych podgrup znajdują zatrudnienie i w jakimś sensie cel swej aktywności, w rzeczywistości jednak zajmują pozycje, najniższą w hierarchii władzy. Trudno nawet wyobrazić sobie, by było inaczej, by chorzy zaczęli rządzić członkami innych podgrup. Istnieją samorządy chorych i wiele się robi, by różnice we wspomnianej hierarchii zniwelować, niemniej jednak przy pozornym zatarciu stopni władzy chorzy pozostają raczej tymi, którymi sią kieruje, niż tymi, którzy kierują innymi.
W życiu społecznym nie tylko ludzi, lecz także zwierząt obserwuje się hierarchią władzy. Wyższa rangą społeczną kura dziobie kurę o niższej randze, co ta pokornie znosi i z kolei agresję wyładowuje na niższej od siebie. Za przegraną bitwę jest
11 w końcu winien żołnierz na prawym skrzydle. Jest to tzw. pecking-order, porządek
dziobania. Lecz nie tylko agresja wyładowuje się zgodnie ze szczeblami hierarchii.
,,, . Również naśladownictwo społeczne zwykle rozchodzi się w grupie wedle tego
samego porządku. W omawianej tu grupie społecznej lekarze znajdują się najwyżej w hierarchii i dlatego ich stosunek do chorego jest sprawą tak ważną.
O jednolitości grupy decyduje zdolność posługiwania się zaimkiem "my", tzw. "we" feelling. Jeśli w obrębie grupy wytworzy się granica, dzieląca jej członków na "my" i "oni", wówczas z jednej tworzą się dwie grupy. Przedstawiony na
Ijji. wstępie problem granicy między normą a patologią nie ma tylko znaczenia teore-
tycznego. By mogła się wytworzyć społeczność terapeutyczna, ludzie w bieli i ludzie w pidżamach muszą być złączeni zaimkiem "my". Gdy ci ostatni pozostają mii, wówczas tworzą oni odrębną grupę, wprawdzie najliczniejszą, ale najniżej stojącą w społecznej hierarchii, bo oznaczoną przymiotnikiem nienormalności.
Ludzie w bieli dzielą się, jak wspomniano, na trzy podgrupy. Każda z nich ma inny status społeczny oraz ekonomiczny i zajmuje inną pozycję w hierarchii instytucji (szpitala czy oddziału psychiatrycznego). Dziwnym trafem, im wyżej jest w hierarchii, tym częstość-.kontaktów z chorymi maleje. Najwięcej przebywają z chorymi salowi, a najmniej szef instytucji. Sprawa dotyczy oczywiście ilości, a nie jakości kontaktu, gdyż inny charakter ma kontakt lekarza z chorym, inny - pielęgniarki, a inny wreszcie - salowej. Sytuacja ta dla chorych nie jest korzystna, gdyż najwięcej z nimi się stykają ci, którzy z racji swej niskiej pozycji społecznej, niskich poborów, mogą czuć się pokrzywdzeni, a w myśl wspomnianego pecking--order swoją agresję wyładować mogą tylko na chorych, gdyż jedynie oni stoją od nich niżej w hierarchii szpitalnej. Ze tak na ogół się nie dzieje, to należy chyba przypisać przysłowiowej słowiańskiej miękkości, objawiającej się czułością i serdecznością dla słabszych. Niemniej jednak powinno się więcej myśleć nad poprawieniem sytuacji tej najniższej podgrupy spośród personelu. Zdaje się, że stosowany od kilku lat zwyczaj praktyk pierwszych lat medycyny w roli salowych w pewnym
218
stopniu przyczynia się do podwyższenia pozycji tej podgrupy. Poza tym należałoby więcej niż dotychczas czasu poświęcić szkoleniu fachowemu, zwłaszcza że osoby pełniące funkcje salowych zwykle żadnego nie posiadają.
Jednym z osiowych problemów pacjenta psychiatrycznego jest jego izolacja uczuciowa od otoczenia. Przybiera ona różne formy, ale zawsze u chorego wyzwala wzmożoną potrzebę uczucia, ciepłej atmosfery, macierzyńskiej niemal opieki. Szczególnie ostro problem ten występuje w schizofrenii, i zdaniem wielu autorów, ciepły stosunek uczuciowy jest najważniejszym czynnikiem terapeutycznym w tej chorobie. Osobą, która w głównej mierze zaspokaja głód uczuciowy chorego, jest pielęgniarka. Wynika to może z pewnych cech osobowości, predysponujących do zawodu pielęgniarskiego, który jest bardziej powołaniem niż zawodem. W ocenie wyników metod zarówno psychologicznych, jak somatycznych zbyt mało podkreśla się znaczenie opieki pielęgniarskiej. Praca pielęgniarek dokonuje się w cieniu, gdyż całe światło jest skoncentrowane na pracy lekarzy. Ale to na nich spoczywa ciężar bezpośredniej opieki nad chorym, one muszą opanować bardzo trudną sztukę psychoterapii improwizowanej, tj. umiejętności rozwiązywania konfliktów, zmniejszenia napięcia chorego, przełamania jego oporu, wywołania uśmiechu na twarzy, sztuki, o której mało się pisze w podręcznikach psychoterapii, a która na pewno nieraz jest trudniejsza niż to, co oficjalnie nazywa się psychoterapią. Na tych oddziałach, gdzie pielęgniarki przebywają raczej stale, a lekarze się zmieniają, one są osobami centralnymi, tj. tymi, które stwarzają klimat oddziału.
Co się tyczy podgrupy lekarzy, istotne znaczenie ma fakt, że zajmują oni pozycję naczelną w strukturze hierarchicznej społeczności psychiatrycznej i że skutkiem tego ich sposoby myślenia i zachowania się rezonują, często z dużym wzmocnieniem, w podgrupach niższych. Dotyczy to szczególnie lekarzy starszych i tzw. kierownictwa. Znany jest fakt, zresztą opisywany w sposób naukowy, że konflikty lekarzy między sobą, a także konflikty między lekarzami a pielęgniarkami odbijają się na stanie psychicznym chorych, że chorzy w pewnym stopniu spełniają pokładane w nich nadzieje, że zachowują się tak, jak się tego po nich spodziewa; jeśli nie wierzy się w możliwość poprawy ich stanu, często rzeczywiście stan nie poprawia się. Klimat panujący wśród lekarzy przenika do innych podgrup, a szczególnie do podgrupy chorych.
W przeciwieństwie do podgrup składających się z personelu podgrupa chorych jest niestała, jej członkowie ciągle się zmieniają. Dla socjologa grupa ta może być interesująca dzięki temu, że permanentnie znajduje się in statu nascendi. Więź prupowa między chorymi - mimo stosunkowo krótkiego ich pobytu w szpitalu -wytwarza się na ogół łatwo. U jednych chorych jest silniejsza, u innych słabsza; są i tacy, którzy przez cały czas pobytu izolują się od reszty. Jak się zdaje, siła
219
więzi grupowej wyraźnie koreluje z wynikami leczenia i odgrywa w terapii istotną rolą. Miądzy chorymi tworzą sią sympatie, antypatie, swoisty styl obcowania ze sobą i z personelem, krążą plotki, a nieraz bardzo trafne obserwacje na temat personelu itd. Czasem przyjaźnie zawarte na oddziale utrzymują sią latami; zdarzają sią też miłości, a nawet małżeństwa. Życie społeczne chorych jest więc dość bogate, tylko nie zawsze dostąpne obserwacji lekarzy. Chory niekiedy zupełnie inaczej przedstawia sią w czasie rozmowy z lekarzem czy w godzinach przedpołudniowych, w których życie ogniskuje sią wokół zająć lekarskich, niż w godzinach popołudniowych w klubie lub w świetlicy. Poznanie chorego od strony jego życia społecznego na oddziale rozszerza horyzont psychiatryczny. Nierzadko psychiatra jest zdumiony, że tak mało wie o swoim chorym. Katatoniczne zahamowanie znika w czasie tańca w klubie, schizofreniczny autyzm przekształca sią w żywe przejęcie sią cierpieniem drugiego chorego, a skłonność do kradzieży, za którą obserwowanego niejednokrotnie już sądownie karano, zamienia sią w przesadną uczciwość w prowadzeniu bufetu klubowego.
Nie bez znaczenia jest wzajemne psychoterapeutyczne oddziaływanie chorych na siebie; oczywiście zdarza sią, że może ono mieć znak ujemny, ale to samo jednak zdarza sią doświadczonym nawet psychiatrom. Chorzy wprowadzają nowicjuszów w życie oddziałowe, starają sią pocieszyć załamanych, opowiadają o własnych konfliktach i wysłuchują cudzych opowiadań, cenią dobry żart i zmysł humoru, uczą sią nie traktować swych problemów zbyt serio. Może przesadą jest twierdzenie, że chorzy leczą sią sami i że nie trzeba im tylko w tym przeszkadzać. Bezsprzecznie jednak przy właściwej atmosferze oddziału psychiatrycznego wzajemne oddziaływanie chorych na siebie odgrywa bardzo ważną rolą terapeutyczną.
Wciąż jeszcze bardzo mało wiemy, co dzieje sią z chorymi na oddziale, dysponujemy tylko drobnymi migawkami, do lepszego poznania życia społecznego chorych przydatna byłaby pomoc socjologa. Z drugiej strony jednak życie to powinno zachować pewną intymność, która jest warunkiem jego spontaniczności. Zbytnia ingerencja poznawcza łączy sią z reguły ze zbytnią ingerencją w sensie oddziaływania, a to z kolei przekreśla spontaniczność. Psychoterapia grupowa, terapia zajęciowa, artystyczna, zabawowa, samorząd chorych itd. są to formy oddziaływania personelu na społeczność chorych, a jednocześnie sposoby lepszego jej poznania. Żadna z nich jednak nie spełni swej roli przy niewłaściwej atmosferze oddziału.
W socjologii małych grup rozróżnia sią grupy oficjalne, w których wartość członka grupy ocenia sią wedle jego przydatności dla celów grupy, np. umiejętność określonej czynności w grupie ludzi wspólnie pracujących, i grupy nieoficjalne albo rozrywkowe, w których miarą wartości członka grupy jest to, jakim on jest
220
człowiekiem, a nie, jaką role. w grupie spełnia. Drugi typ grupy uwzględnia pełniejszy obraz człowieka niż pierwszy typ, w którym liczą się tylko pewne jego cechy korzystne dla zadań grupy. Dlatego też społeczność terapeutyczna raczej powinna odpowiadać modelowi grupy rozrywkowej. Poza tym dla zabawy charakterystyczna jest postawa "na niby"; właściwie nic w niej nie dzieje się naprawdę., najpoważniejsze sytuacje życiowe mogą być w niej przedstawione właśnie dzięki temu, że nie są prawdziwe. Dlatego zabawa jest najlepszą szkołą życia dziecka. Również dla chorego psychiatrycznego jest ona najłatwiejszą formą powrotu do rzeczywistości; może on w grupie zabawowej wypróbować różne formy zachowania się, co byłoby niemożliwe w grupie formalnej, w której wszystko traktuje się na serio.
Wprowadzenie modelu grupy rozrywkowej w Polsce nie jest sprawą trudną, gdyż spotyka się go często tam, gdzie powinien panować raczej model grupy oficjalnej. Przysłowiowe kumoterstwo jest właśnie ujemnym objawem tych perso-nalistycznych polskich tendencji. Największa trudność, jak się zdaje, polega na pogodzeniu modelu grupy oficjalnej z modelem grupy rozrywkowej. Chorzy wymagają drugiego modelu,, bo to daje im największe pole swobody, stwarza atmosferę tolerancji, pozwala im lepiej poznać siebie przez poznanie współtowarzyszy, zmniejsza napięcie związane z obawą przed ujemną oceną otoczenia. Natomiast personel wymaga raczej pierwszego modelu, bo trudno traktować swoją pracę jako zabawę. Muszą istnieć określone obowiązki i rygory. Ceni się tu człowieka wedle jego pracy, a nie wedle jego cech osobowościowych, choć one w psychiatrii odgrywają bardzo ważną rolę. Społeczność terapeutyczna wymaga jednak ścisłego związania wszystkich podgrup w jedną grupę, zmniejszenia do minimum dystansu między personelem a chorymi. Nie można więc uniknąć wzajemnego przenikania się dwóch modeli grup. Może przeważyć pierwszy (grupa oficjalna), co niekorzystnie odbije się na podgrupie chorych; zacznie się np. stosować wobec nich zbyt ścisłe rygory i gotowe formy pracy, rozrywki itp., lub może przeważyć drugi model (grupa rozrywkowa), co niekorzystnie wpłynie na dyscyplinę pracy, poczucie obowiązku itp. w podgrupach zaliczających się do personelu.
Poza tym nie należy zapominać też o tym, że wszelkie próby zbytniego nacisku, zbyt surowej dyscypliny itp. w myśl wspomnianego "porządku dziobania" skupiają się w końcu na chorych. Jedynie wyrobione poczucie odpowiedzialności może scalić oba przeciwstawne modele grupowego zachowania się. Zwłaszcza w psychiatrii jest ono ważne, gdyż w żadnej innej dziedzinie medycyny nie jest tak trudne, a często w ogóle nie można obiektywnie ocenić wkładu pracy włożonego w chorego.
Zrozumienie zagadnień społeczności terapeutycznej wymaga jeszcze wielu obserwacji i badań; pomoc socjologów wydaje się tu konieczna.
Pielęgniarka psychiatryczna
W miarę zdobywania doświadczenia przez pielęgniarką psychiatryczną zwiększają się zawodowe trudności i wątpliwości, które zasługują na rozważenie w aspektach diagnostyczno-leczniczym, organizacyjnym i psychoterapeutycznym.
Nie można roli pielęgniarki psychiatrycznej oddzielić od jej roli pielęgniarki, roli wspólnej dla wszystkich działów medycyny klinicznej. Podobnie zresztą nie można oddzielić roli psychiatry od jego roli lekarza. Specjalizacja nie powinna przekreślać ani osłabiać ogólnej, roli lekarza czy pielęgniarki. Najpierw jest się lekarzem czy pielęgniarką, a potem dopiero specjalistą psychiatrą czy pielęgniarką psychiatryczną.
Dlatego przed omówieniem swoistości roli pielęgniarki psychiatrycznej należy jako tło naszkicować zasadnicze czynności związane z rolą pielęgniarki. Można je podzielić formalnie na trzy grupy zadań: 1 - diagnostyczno-terapeutycznych; 2 -organizacyjnych; 3 - psychoterapeutycznych.
Zadania diagnostyczno-terapeutyczne obejmują te wszystkie czynności pielęgniarskie, które są rozszerzeniem i kontynuacją aktywności lekarskiej. Pielęgniarka dzięki nim jest przysłowiową "prawą ręką lekarza". Prócz różnorakich zabiegów, których rodzaj zależy od specjalności, należą tu takie obowiązki, jak: stała obserwacja chorego, dbanie o jego higienę osobistą i podstawowe czynności fizjologiczne, a przede wszystkim o jego samopoczucie, sygnalizowanie lekarzowi wszelkich niepokojących objawów itp.
Chory w kontakcie ze służbą zdrowia powinien czuć się bezpieczny i mieć poczucie należytej opieki. Do tego konieczna jest określona organizacja opieki zarówno ambulatoryjnej, jak i szpitalnej. Jej główny ciężar spada na pielęgniarkę. Gdyż przede wszystkim ona musi dbać o to, by chory zbyt długo nie czekał na pomoc lekarską, by miał czyste łóżko, by urządzenia sanitarne były w porządku, by miał świeżą bieliznę, by dostawał posiłki odpowiednio przyrządzone i o właściwej porze, ona musi starać się o zachowanie rytmu dnia chorego, przestrzegać pory wizyt lekarskich, zabiegów, odwiedzin krewnych i znajomych itd.
223
Rola psychoterapeutyczna pielęgniarki jest często spełniana przez nią bez uświadomienia sobie tej funkcji, co może nawet korzystnie wpływa na wynik tej swoistej psychoterapii. Spontaniczną życzliwością, uśmiechem, stanowczością, gdy jest ona potrzebna itp., pielęgniarka niejednokrotnie rozładowuje niepokój i wewnętrzne napięcie chorego, poprawia jego nastrój, dodaje wiary w skutki leczenia.
Opisane trzy kierunki aktywności pielęgniarskiej nie oddają tego, co stanowi jej istotę. W każdej chorobie można obserwować zjawisko regresji. Chory czuje się po trosze jak dziecko, słaby, bezradny, szuka opieki. Nierzadko chorzy nazywają lekarza "ojcem", jest to chyba najpiękniejsza dla niego pochwała. Natomiast pielęgniarka jest dla chorego jakby matką. Ona nim się bezpośrednio opiekuje, pociesza go, stara się zmniejszyć jego cierpienia, spełnić jego życzenia itp. I ta macierzyńskość jest, jak się zdaje, istotą zawodu pielęgniarskiego i dzięki niej właśnie specjalność ta jest bardziej powołaniem niż zawodem.
Rola pielęgniarki psychiatrycznej w zasadzie nie odbiega od roli każdej innej pielęgniarki, tylko szczegółowe zadania są silniej akcentowane. Do nich należą przede wszystkim: swoista macierzyńskość i podejście psychoterapeutyczne, a na dalszym planie - czynności organizacyjne. Natomiast same zabiegi w porównaniu z innymi specjalizacjami w pielęgniarstwie psychiatrycznym odgrywają drugorzędną rolę.
Podobnie jak psychiatra, pielęgniarka psychiatryczna może w swej pracy czuć się sfrustrowana, iż "za mało działa". Bezsprzecznie, w innych dyscyplinach lekarskich istnieje możliwość większej aktywności. I lekarz czy pielęgniarka mogą bezpośrednio obserwować wyniki swego działania. W psychoterapii efekty te są zazwyczaj nieokreślone. Często nie wiemy, czy naszym postępowaniem pomogliśmy choremu, czy mu zaszkodziliśmy, czy nasze słowa pocieszyły go, czy odniosły skutek wręcz przeciwny. Związki przyczynowe są tu bardzo powikłane i trudne do rozszyfrowania.
Pawłów dzielił czynności układu nerwowego na te, które są związane z pobudzeniem, i te, które polegają na hamowaniu. Podział przyjął się we współczesnej neurofizjologii i neurochemii. Czynności związane z hamowaniem są delikatniejsze od związanych z pobudzeniem i przy uszkodzeniu środkowego układu nerwowego funkcje hamulcowe najpierw ulegają upośledzeniu. Trzymając się tego klasycznego podziału można by przyjąć, że zawód psychiatry czy pielęgniarki psychiatrycznej wymaga większej aktywności funkcji hamulcowych niż pobudzeniowych. Czasem znacznie trudniej jest zahamować swoje reakcje i spokojnie zastanowić się nad całą sytuacją, niż wystąpić w niej aktywnie, zwłaszcza gdy ma się z góry podane modele tejże aktywności.
Psychiatra zajmuje się chorym człowiekiem jako całością psychofizyczną, nie
224
koncentruje się - jak inne działy medycyny klinicznej - na określonych układach bądź narządach ustroju. W związku z tym mnogość sytuacji, z jakimi zawodowo styka sią psychiatra czy pielęgniarka psychiatryczna, jest, praktycznie biorąc, nieskończona i nie sposób z góry podać określonego modelu zachowania się w stosunku do chorego. Nawet po wielu latach praktyki psychiatrycznej widzi sią swoje błędy, pomyłki, w wielu wypadkach nie wiadomo, jak postąpić.
Doświadczenie psychiatryczne uczy, że im więcej się działa, im gwałtowniej chce się zmienić sposoby zachowania się i przeżywania chorego, tym więcej mu sią szkodzi. Każdy człowiek, a prawdopodobnie też i każde zwierzą, ma szacunek dla własnej wolności i indywidualności. Każda żywa istota jest bowiem jednostką niepowtarzalną. Indywidualność jest zasadniczą cechą przyrody ożywionej, a z nią wiąże się integralnie poczucie wolności. Słusznie też Pawłów odruch wolności zaliczył do odruchów bezwarunkowych.
Jeśli więc człowieka, który na skutek różnorodnych przyczyn, biologicznych, psychologicznych i socjologicznych, stracił tzw. równowagą psychiczną i znalazł sią na krawądzi ludzi tzw. zdrowych psychicznie lub poza ten krąg został wyrzucony, mamy przywrócić do pierwotnej równowagi, nie możemy tego czynić na siłę, lecz tak wpływać na chorego, by on sam znalazł lepszą niż dotychczas "drogą" życia i wrócił do społeczności ludzi tzw. zdrowych psychicznie. Z im większą determinacją lekarz czy pielęgniarka starają sią chorego przywrócić normalnemu światu, tym większy stawia on opór i tym wyniki leczenia są gorsze.
Leczenie psychiatryczne, podobnie jak i etiologia, obejmuje trzy wielkie płaszczyzny: biologiczną, psychologiczną i socjologiczną. Mimo intensywnych wysiłków badawczych w tych trzech zakresach często nie wiemy, na czym polega nasze działanie. Dotychczas nie znamy dokładnie działania leków psychotropowych ani wstrząsów elektrycznych i zapaści insulinowych; dotychczas istnieją nieraz zagorzałe spory, co naprawdę działa w psychoterapii; oddziaływanie socjologiczne składa sią z tylu czynników, że trudno ustalić ich dynamikę terapeutyczną. W psychiatrii wciąż jeszcze błądzi się po omacku i pozostaje ona daleko w tyle pod wzglądem naukowości w porównaniu z innymi dyscyplinami lekarskimi.
Wprawdzie w psychiatrii, podobnie jak w innych działach medycyny klinicznej, rozdziela się postępowanie diagnostyczne od leczniczego, ale w rzeczywistości taki rozdział jest niemożliwy. Nie można drugiego człowieka obserwować, nie działając na niego. Staramy sią, by działanie to zawsze miało znak dodatni, niestety nie zawsze to się udaje.
Pielęgniarka psychiatryczna styka się z chorym przez znacznie dłuższy czas niż lekarz. Widzi go też w różnych sytuacjach dnia codziennego, w których lekarz nie bierze udziału lub jego udział jest minimalny. Widzi go w nocy, w ciągu dnia,
15 - Anus mundi � � Ś 225
w czasie spożywania posiłków, mycia się, spędzania wolnego czasu na oddziale itp. Jej obserwacje nierzadko mogą rozszerzyć w znacznym stopniu obraz chorego, jaki psychiatra wytworzył w sobie w czasie badania. Dlatego przy omawianiu problemów dotyczących chorych pielęgniarka zawsze powinna być obecna i nie wstydzić się swego zdania.
W diagnostyce psychiatrycznej obserwacje pielęgniarki są zapewne cenniejsze niż w innych działach medycyny, gdyż często różne drobne wydarzenia, szczegóły dotyczące zachowania się chorego w stosunku do innych chorych lub personelu, jego reakcje uczuciowe itp. mogą nieraz znacznie zmodyfikować postawione przez psychiatrę rozpoznanie.
Diagnostyka psychiatryczna ma charakter dynamiczny, to znaczy obraz chorego zmienia się w miarę lepszego i częstszego z nim kontaktu. I nigdy nasze poznanie nie jest ostateczne. Badany przez nas człowiek wciąż ukazuje jakby nowe oblicze. Zdarza się, że lekarz, którego kontakty z chorym są rzadsze niż pielęgniarki i który bardziej od niej jest obciążony balastem psychiatrycznej klasyfikacji, zatrzymuje się na jednym sposobie widzenia swego chorego. Spojrzenie pielęgniarki jest zwykle bardziej dynamiczne choćby z tej racji, że widzi ona chorego w różnych sytuacjach i dzięki temu może nieraz "odświeżyć" ocenę psychiatry.
Nie uda się nam poznać chorego, gdy nasze oddziaływanie na niego będzie ujemne. Chory wówczas zamknie się w sobie, będzie nas unikał lub narzuconą sobie maską będzie się bronił przed bardziej bezpośrednim kontaktem. Mówimy wówczas o "złym kontakcie" z chorym. W takim wypadku należy zawsze skontrolować własną postawą uczuciową wobec chorego, czy przypadkiem, nie jest ona negatywna i czy "zły kontakt" nie jest po prostu reakcją chorego na nasze nastawienie uczuciowe.
Chorzy psychiatryczni, podobnie jak dzieci, są bardzo wrażliwi na prawdziwe nastawienie uczuciowe do nich. Z miejsca wyczuwają fałsz i maskę. Nieraz dziecko badawczo.przygląda się drugiej osobie, nim się odezwie lub zacznie się z nią bawić; chce jakby poznać, co w tym człowieku się kryje. W psychiatrii życzliwość w stosunku do chorych musi być autentyczna, a nie sztuczna. Maskowanie się i fałsz są przez chorych, zwłaszcza psychotycznych, od razu wykrywane i powodują, że chorzy zamykają się w sobie i tracą zaufanie do lekarza czy pielęgniarki.
Szczerość nie oznacza, że psychiatra czy pielęgniarka psychiatryczna mają choremu pokazywać złe humory. Musi się nad nimi zapanować. Chorzy psychiatryczni, a zwłaszcza chorzy nerwicowi, często denerwują otoczenie swoimi pretensjami, poczuciem krzywdy, tłumioną agresją, histeryczną teatralnością itp. Gdy jednak lepiej ich poznamy i zrozumiemy, irytacja z reguły ustępuje, w myśl powiedzenia, że zrozumieć, to znaczy przebaczyć. Hamowanie odruchowych reakcji
226
emocjonalnych i swoistej dla człowieka skłonności do sądzenia bliźnich wymaga dużego wysiłku i wewnętrznej dyscypliny. Jak zaznaczono, czynności hamowania są delikatniejsze od czynności pobudzenia w układzie nerwowym, f dlatego praca w dziedzinie psychiatrii bywa nieraz bardziej wyczerpująca niż w innych, bardziej aktywnych działach medycyny.
Przebywanie z chorymi psychiatrycznymi uczy człowieka głębszego spojrzenia na życie i na ludzką naturą; poznając innych, lepiej poznaje się siebie. Przeżycia chorych bowiem, choćby nawet najbardziej zaskakujące, w rzeczywistości są tylko wyolbrzymionymi przeżyciami każdego człowieka.
Na pielęgniarce psychiatrycznej spoczywa wiele obowiązków organizacyjnych, których ilość jest większa, a charakter odmienny niż w innych działach medycyny klinicznej. W lecznictwie otwartym do obowiązków tych można zaliczyć, poza normalnymi zajęciami pielęgniarskimi, wizyty domowe i zbieranie wywiadów środowiskowych, pomoc w organizowaniu pracy świetlicowej (różnorodnych klubów dla pacjentów). Praca taka wymaga dużego taktu i wnikliwości psychologicznej. Pielęgniarka musi zorientować się np. w atmosferze domu czy pracy, w głównych czynnikach konfliktowych, musi umieć pobudzić chorych do rozrywek, pracy, dyskusji w czasie zajęć świetlicowych itp.
W lecznictwie zamkniętym pielęgniarka jest odpowiedzialna za rytm dnia swoich chorych. Chodzi tu o to, by chorzy się nie nudziii, by na oddziale nie zapanował chaos lub, przeciwnie, sztuczna dyscyplina przypominająca bardziej więzienie niż oddział psychiatryczny. Rytm dnia - to właśnie rozplanowanie aktywności chorego na oddziale, nie tylko jego pór odpoczynku, posiłków, zabiegów, lecz też wizyt lekarskich, godzin psychoterapii indywidualnej i grupowej, terapii zajęciowej, rozrywek itd. Program dnia chorego musi być oczywiście planowany razem z leczącym psychiatrą, ale jego wykonawcą musi być pielęgniarka. Ona bowiem tkwi bardziej w codziennym życiu chorych niż lekarz, który często nie zna wszystkich powszednich kłopotów i radości swych pacjentów.
Poza tym pielęgniarka jest bardziej związana z oddziałem niż lekarz i dlatego ona przede wszystkim jest odpowiedzialna za porządek dnia. Lekarze muszą podporządkować się ustalonemu programowi zajęć - o określonej porze robić wizyty, zabiegi, mieć określone godziny psychoterapii indywidualnej i grupowej itp. Zakłócenia tego porządku wywołują chaos w pracy personelu, jedni czekają na drugich i tracą czas, a czekanie zawsze znacznie bardziej męczy niż efektywna praca.
Zorganizowanie życia na oddziale nie jest zadaniem łatwym. Chorzy mają dużo wolnego czasu i często nudzą się. Zostawieni sami sobie, zaczynają nieraz organizować "drugie życie", które wymyka się spod kontroli personelu i niejednokrotnie przyjmuje formy żywiołowe, nie zawsze korzystne dla zdrowia chorych. Tworzą się
227
kliki, chorzy agresywni mogą zdominować słabszych, bardziej przedsiębiorczy pacjenci organizują biesiadki alkoholowe, niekiedy dochodzi nawet do ekscesów seksualnych.
Pozostawienie chorym maksymalnej, ale kontrolowanej swobody jest sprawą zasadniczą dla wytworzenia właściwej atmosfery oddziału psychiatrycznego. Atmos-< fera ta odgrywa decydującą rolą w leczeniu psychiatrycznym. Swoboda nie jest
równoznaczna z chaosem i pozostawieniem chorych jako społecznej grupy ich własnemu losowi. Personel -zarówno lekarski, jak i pielęgniarski (także psychologowie i socjolodzy) - musi brać aktywny udział w tworzeniu się społeczności terapeutycznej.
Istotnym czynnikiem w tworzeniu się społeczności terapeutycznej jest terapia zajęciowa. Nie chodzi tu o organizowanie efektywnych na zewnątrz warsztatów pracy. Zajęcia mogą być bardzo skromne, byle tylko interesowały chorych. Najlepiej, gdy wiążą się one z aktualnymi potrzebami oddziału, np. upiększenie sal czy klubu, naprawa zepsutych mebli, uporządkowanie ogrodu czy boiska sportowego, przyrządzanie ciastek czy innych "smakołyków" dla bufetu klubowego, urządzanie imprez rozrywkowych, wystaw twórczości plastycznej chorych, wieczorków literackich itp.
Oczywiście, dużo zależy od pomysłowości personelu. Ale ważniejsze jest, by umieć korzystać z pomysłowości chorych, a gdy wykazują oni określone zainteresowania, zachęcić ich do aktywności. Pielęgniarka powinna skoncentrować swoją uwagę przede wszystkim na tych chorych, którzy są mało aktywni, nieśmiali i wycofują się z życia grupowego. Gdy nimi się więcej zajmie, wciągnie ich w ten sposób do życia grupowego.
Przez pojęcie psychoterapii wielu psychiatrów rozumie co innego i zdarza się, że za psychoterapię psychiatra uważa tylko to, co sam robi. Przyjmując jednak najszerszą definicję psychoterapii, tzn. że jest ona oddziaływaniem psychicznym o znaku dodatnim dla chorego, należy uznać, że element psychoterapeutyczny jest integralną składową roli każdego lekarza i każdej pielęgniarki, niezależnie od ich specjalności. W psychiatrii element ten wysuwa się na plan pierwszy. I jeśli w 1 Ś ' innych dyscyplinach lekarskich bywa on często nieuświadomiony, tutaj powinien
1' być przynajmniej częściowo świadomie kierowany.
Psychoterapia pielęgniarki psychiatrycznej jest zwykle dorywcza i improwizowana. Stara się ona poprawić nastrój chorego, zmniejszyć jego rozdrażnienie czy zły humor, wciągnąć go do życia na oddziale, zmniejszyć jego opór w stosunku do lekarza i leczenia. Czasem wystarczy uśmiech, żart, drobny gest, niekiedy znów trzeba dłużej z chorym porozmawiać. Każdy chory wymaga innego podejścia i na tym polega doświadczenie psychiatryczne zarówno lekarza, jak i pielęgniarki, by umieć do chorego znaleźć właściwą drogę. Trzeba z miejsca zorientować się,
228
przynajmniej z grubsza, w tym, jaki to jest człowiek, jakie są jego węzłowe problemy. Zwykle robi się to intuicyjnie, ale pod intuicją kryje się duże doświadczenie psychiatryczne.
Najważniejsza jednak w psychoterapii jest właściwa postawa uczuciowa, to, co chorzy określają słowem "ojciec" w odniesieniu do lekarza, i to, co odczuwają oni jako potrzebę macierzyńskiej opieki w odniesieniu do pielęgniarki. Trzeba po prostu lubić swoich chorych i czuć się za nich odpowiedzialnym. Jeśli ma się właściwą postawę uczuciową wobec chorych, to bardziej skomplikowane i często dyskusyjne formy psychoterapeutycznego oddziaływania wykształcą się z czasem prawie spontanicznie.
Przez stały kontakt z chorymi pogłębia się nasza wiedza o naturze ludzkiej i dzięki temu łatwiej jest nam odpowiednio na drugiego człowieka oddziałać. Lepiej też poznajemy siebie, co w psychoterapii jest sprawą niemałej wagi, gdyż w tak bezpośrednim obcowaniu, jakim jest kontakt psychoterapeutyczny, widzimy drugiego człowieka przez pryzmat swoich najbardziej osobistych przeżyć i stale musimy korygować własne reakcje oraz postawy uczuciowe.
Oddziaływanie psychiczne na chorego, czyli psychoterapia, stawia nas wobec -wielu zagadnień lekarskich, które wciąż są jeszcze dla nas tajemnicze. Wiadomo, że oddziaływanie to może wpłynąć korzystnie nie tylko na stan psychiczny, ale też fizyczny chorego. We współczesnej medycynie dąży się do sprowadzenia zjawisk zachodzących w człowieku do poziomu biochemicznego, a w niedalekiej przyszłości nawet do mikrofizycznego, zapominając nieraz o najwyższym poziomie integracyj- � nym, tj. o życiu psychicznym człowieka, które może wpłynąć na poziomy niższe; - fizjologiczne i biochemiczne.
Zawód pielęgniarki psychiatrycznej jest zawodem trudnym, wymaga dużej cierpliwości, opanowania i stałej pracy nad sobą. Trzeba umieć rozładować umiejętnie swoje negatywne postawy uczuciowe nie tylko w stosunku do chorych, ale też do personelu. Nie trzeba chyba wyjaśniać, jak ujemnie negatywne uczucia żywione do chorych odbijają się na ich zdrowiu zarówno fizycznym, jak i psychicznym. Wiadomo też, że napięcia między personelem wpływają szkodliwie na atmosferę oddziału, a wtedy społeczność terapeutyczna zmienia się w społeczność antyterapeutyczną. Oczywiście pielęgniarki psychiatryczne są też ludźmi, a nie aniołami, i też mają swoje kłopoty, zmartwienia, konflikty. Ale kontakt z chorymi. psychiatrycznymi uczy je, a w każdym razie powinien uczyć mądrości życiowej, która między innymi polega na umiejętności rozładowywania negatywnych nastawień uczuciowych. . ......
Psychoterapia
Każdy lekarz, chcąc nie chcąc, jest lepszym lub gorszym psychoterapeutą. Wzajemny bowiem stosunek dwóch osób, z których jedna jest lekarzem, a druga pacjentem, jest z konieczności stosunkiem psychoterapeutycznym. Człowiek chory szuka pomocy i opieki u swojego lekarza; w każdej chorobie, mówiąc językiem psychoanalitycznym, w mniejszym lub większym stopniu występuje cofanie się do dzieciństwa, człowiek chory staje się bezradnym dzieckiem szukającym oparcia w osobie lekarza, który jest jakby namiastką rodziców. Od chwili pierwszego zetknięcia, między lekarzem a chorym wytwarza się więź emocjonalna. Więź ta może być pozytywna lub negatywna, słaba lub silna. Zależy to od osobowości i od zdolności psychoterapeutycznych lekarza, z których nierzadko sam nie zdaje sobie nawet sprawy. Więź emocjonalna jest podstawą każdej psychoterapii. Co do tego panuje wyjątkowa zgodność poglądów wśród specjalistów w tej dziedzinie.
Można powiedzieć bez przesady, że medycyna zaczęła się od psychoterapii. Były to zaklęcia i tajemnicze obrządki magów, budzące zgrozę maski, tańce rytualne kończące się transem hipnotycznym. Te i podobne sposoby miały za zadanie przerazić, niemal unicestwić chorego człowieka i wywołać bezgraniczną wiarę w moc czarownika. Szczytowym osiągnięciem tych metod, wprawdzie w negatywnym znaczeniu, jest opisywana przez podróżników i etnografów śmierć voodoo. Pod wpływem zaklęcia człowiek w śmiertelnym strachu padał na ziemię, wił się i w końcu umierał. Zjawisko to stało się bodźcem dla Cannona do badań nad wpływem stanów emocjonalnych na układ wegetatywny.
Obok tych budzących zgrozę metod istniały świątynie Asklepiosa, ucznia niezmordowanego konia z głową człowieka, centaura Cheirona. (Notabene Asklepios i jego córka Higiea zostali zabici przez Zeusa za to, że zbyt dobrze służyli ludzkości.) W świątyniach chory, oświadczywszy swą przynależność do kultu, poddawany był zabiegom, które określamy jako fizyko- i hydroterapeutyczne. Stosowano tam specjalną dietę, leki, w cięższych przypadkach przykładano do głowy elektryczne
231
węgorze, co mogło działać podobnie do wstrząsów elektrycznych, wykonywano nawet trepanacją czaszki, a możliwe, że również operacje kory mózgu zapożyczone z chirurgii egipskiej.
Osobiste rozmowy z filozofami lub grupowe z nimi dyskusje, przypominające tak popularną ostatnio psychoterapią grupową, miały wpłynąć na psychiką chorego. "Wśród ciszy i zmroku świątyni, po której kątach snuły się oswojone święte węże, chory zapadał w sen wróżebny. W marzeniach zjawiał się bóg i wskazywał, co należy uczynić. Nazajutrz chory opowiadał sen kapłanom, którzy go wyjaśniali1 i rozpoczynali leczenie." Freud miał więc poprzedników w wyjaśnianiu marzeń sennych dla ceiów leczniczych.
Obie metody: "unicestwienia" w poczuciu grozy i bezgranicznej wiary w moc lekarza oraz "podniesienia" przez dobre traktowanie i zrozumienie, działały leczni-czno. Można je śledzić, badając historią medycyny. Dziś również, mimo całego postępu wiedzy medycznej, spotykamy chorych "unicestwionych" przez tajemniczą, często lęk budzącą aparaturę diagnostyczną i terapeutyczną, chorych, którzy w wądrówce od jednego specjalisty do drugiego, w gęstwie badań pracownianych - stają się tylko przedmiotem, numerem, na którym wykonuje się różne badania i zabiegi. Magia cyfr, tajemniczych wskaźników, nieznanych nazw zastępuje tajemnicze zaklęcia czarodziejów. Dlatego coraz częściej w świecie lekarskim słyszy się głosy przeciw przesadnej specjalizacji, przeciw dzieleniu chorego na poszczególne narządy, przeciw leczeniu choroby zamiast chorego człowieka.
W pierwszych latach XIX w. Pinel, którego słusznie uważa się za ojca współczesnej psychiatrii, pisze Traite medico*philosophique, pierwszy systematyczny wykład psychoterapii, opartej na zdrowym rozsądku i trosce o chorego człowieka.
Dzięki Mesmerowi z początkiem XIX w. hipnoza staje się popularna w całej Europie. Świat lekarski dzieli się na dwa obozy: jedni uważają tę metodę za kuglarstwo, inni widzą w niej drogę do tajemniczych mechanizmów psychiki ludzkiej. Zjawiskami hipnotyzmu zajmuje się szkoła Charcota, która stworzyła podwaliny europejskiej neurologii i psychiatrii. Uczeń Charcota, Babiński, interesuje się sugestią, uważa ją za zasadniczy czynnik w psychoterapii. Janet pisze liczne podstawowe prace o psychoterapii nerwic, zwłaszcza histerycznych i psychasteni-cznych. On pierwszy "odkrywa" podświadomość, ale odkrycie to pozostało nie spostrzeżone i sam Janet nie przywiązywał doń większej wagi. Widocznie grunt nie był jeszcze przygotowany.
W kilkanaście lat później cała zasługa przypada Freudowi. Freud wraz z Bre-uerem w ostatnim dziesiątku lat XIX w. ogłasza przypadek dziewczyny z histerycznym porażeniem, które ustąpiło po dojściu w transie hipnotycznym do nerwicorodnego konfliktu. W ten sposób odkryto zasadnicze prawo psychoterapii, że badanie jest
232
często jednocześnie leczeniem. Odkrycie czynników wywoławczych w wielu przypadkach zmniejsza, a nawet usuwa objawy chorobowe. W odkryciu tym musi jednak brać czynny udział sam chory.
Freud, uczeń Charcota, był z wykształcenia neurologiem. Właśnie neurologii poświęcone są jego pierwsze prace.
Prawdopodobnie doświadczenie neurologa zaciążyło na jego podejściu do chorego. Uważał, że to samo podejście, co w badaniu neurologicznym,, można stosować też w psychoterapii. Chory leżąc mówi swobodnie, co tylko do głowy mu przychodzi, a lekarz, skryty przed jego wzrokiem, słucha wypowiedzi i obserwuje oddziaływanie emocjonalne, tak jak neurolog spostrzega objawy neurologiczne. Psychoterapeuta miał być tylko idealnie obiektywnym, naukowym obserwatorem. Osobowość jego nie liczyła się. W wiele lat później Freud przekonał się, że stanowisko jego było błędne, że to, co chciał wyłączyć z psychoterapii - emocjonalny stosunek do lekarza - jest najbardziej istotną częścią składową.
W ten sposób powstało pojęcie Ubertragung (transference) - "przeniesienia". Chory na osobę lekarza rzutuje swoje emocjonalne nastawienie utożsamiając go z "ważnymi osobami" ze swego życia (np. z postacią ojca lub matki). Z kolei już następcy Freuda wprowadzili pojęcie countertransference- "przeniesienia zwrotnego"; jest to zjawisko odwrotne, polegające na tym, że sam lekarz, dawny idealnie obiektywny obserwator, rzutuje swoje konflikty na chorego.
Transference i countertransference, czyli ścisły związek emocjonalny między lekarzem a chorym, jest, zdaniem wszystkich współczesnych psychoanalityków, podstawą każdej psychoterapii.
Istotę psychoterapii Freuda można by ująć jako próbę sprowadzenia wszystkich późniejszych konfliktów i skrzywień linii życiowej do wczesnego okresu dzieciństwa, który jest pokryty niepamięcią, a w którym tworzą się podstawowe mechanizmy emocjonalne. Mówiąc językiem Pawłowowskim, jest to okres tworzenia się podstawowych związków bezwarunkowo-warunkowych, które w kompleksie tworzą stereotyp dynamiczny, jako matrycę, według której kształtują się dalsze związki czasowe. W ten sposób zarówno w ujęciu psychoanalitycznym, jak i w Pawłowowskim pierwsze lata życia określają w pewnym sensie dalsze dzieje reakcji i nastawień emocjonalnych człowieka.
Zdaniem szkoły freudowskiej i większości innych szkół psychoanalitycznych, w psychoterapii należy dojść do tego, kształtującego psychikę, okresu życia. Freud i jego następcy uważali, że za pomocą metody wolnego kojarzenia i wyjaśnienia marzeń sennych można zdjąć z okresu wczesnego dzieciństwa zasłonę niepamięci i odsłonić podstawowe jego mechanizmy, jak kompleks Edypa, kompleks kastra-cyjny, poszczególne fale rozwoju: libido-oralne, analne, falliczne itd.
233
Niepsychoanalitycy mają wprawdzie poważne wątpliwości, ile w tym obrazie jest rzeczywistych przeżyć dziecka, a ile mitologii psychoanalitycznej.
Mitologią przesiąknięta jest cała psychoanaliza; można tłumaczyć to tym, że legendy i mity religijne odzwierciedlają odwieczne i podstawowe skłonności psychiki ludzkiej.
Zdaniem Massermana, współczesnego amerykańskiego psychiatry eksperymentalnego, przyjęta przez Freuda trójdzielna struktura psychiki - id, superego, ego - odzwierciedla się w najstarszych nawet wierzeniach religijnych. Wszędzie można spotkać trzy koncepcje bogów i półbogów. Mamy więc bogów ślepych, dzikich podziemnych sił i namiętności: Set - egipski bóg ciemności, Sziwa -hinduski bóg zniszczenia, z którego rodzi się nowe życie, Dionizos, Loki - staro-indyjski bóg ognia i zniszczenia, demon filistyński Belzebub. Przed nimi bronią człowieka bogowie i półbogowie związani z ludzkim życiem na ziemi i ludziom przychylni: Amon - strzegący Egiptu, Apollo, Thor - bóg staronordycki, obrońca ludzi przeciw złym mocom, Zoroaster, Budda. Wysoko nad nimi stoją bogowie wydający nieodwracalne wyroki o losach wszechświata. W człowieku budzą szacunek i grozę, nie wolno im się sprzeciwiać, gdy karzą bądź nagradzają według swego upodobania, a nie ludzkiej racji: Ra - egipski bóg słońca, Ahura Mazda -bóg dobra w religii zoroastryjskiej, Zeus, Wisznu - najwyższe bóstwo hinduizmu, bóg słońca i pogromca demonów, Odyn - skandynawski bóg wiatru, burz, śmierci, władca Walhalli.
W ten sposób, zdaniem Massermana, bogowie różnych religii reprezentują potężne siły id, opierające się na logice codziennej rzeczywistości ego, i surowe, karzące, bezlitosne superego.
Dwaj wybitni uczniowie Freuda - Adler i Jung - stali się odszczepieńcami i założycielami swoich "sekt" psychoanalitycznych. Walka między zwolennikami poszczególnych kierunków psychoanalizy toczyła się przez dziesiątki lat w sposób nieprzejednany i zaciekły. W ostatnich latach zaczynają dopiero psychoanalitycy różnych szkół szukać wspólnego języka i ze zdziwieniem stwierdzają, że przez lata walczyli z wiatrakami, że istota psychoterapii to nie teorie, o które walczyli, ale stosunek człowieka do człowieka.
Adler uważał człowieka za niepodzielną całość, która w każdym działaniu wyraża swój cel; jest to twórcza zdolność człowieka. Cele ludzkiej działalności są wytworem całej osobowości, przeszłości, teraźniejszości i dążenia do przyszłości. Mechanizmy psychologiczne działają na zasadzie oszczędności - do świadomości dociera tylko to, co jest w danej chwili potrzebne. Człowiek jest istotą społeczną; główny motyw jego działania to pragnienie przynależności do grupy społecznej. W pełnym społecznym wyżyciu się hamuje człowiek poczucie niższości. Człowiek,
234
który czuje się gorszy od innych, traci wiarę w swoje miejsce w grupie^zamiast zbliżać się do życia społecznego, ucieka od niego. Tylko w grupie człowiek może w pełni się wyżyć i "spełnić się". Gdy wskutek kompleksu niższości oddala się od grupy, czuje się nieszczęśliwy. Objawy nerwicowe są sztuczną obroną przed przyznaniem się do klęski.
Człowiek w dzieciństwie wytwarza swój "styl życia" - jest to najbardziej osobiste zrozumienie życia i ustawienie swojej osoby na jego tle. Od tego "stylu życia" zależy kierunek ludzkiej działalności i "cele" stawiane sobie w późniejszym życiu, Na kształtowanie osobowości nie tyle wpływają czynniki dziedziczne i środowiskowe, co ta najbardziej własna koncepcja siebie i życia. W psychoterapii dąży się do ustalenia "stylu życia" chorego przez zrozumienie jego dzieciństwa, a zwłaszcza sytuacji rodzinnej, wyjaśnia się choremu ukryte cele jego postępowania i wzmacnia się poczucie wiary w swoją wartość, w swój "styl życia", dzięki czemu chory może z powrotem wrócić do grupy społecznej.
Jung dzieli podświadomość na osobistą i nieosobistą, czyli kolektywną. W podświadomości osobistej grupują się wszystkie bodźce zapomniane i stłumione, które działały na człowieka od chwili urodzenia. Niektóre wartości zgrupowane w podświadomości stanowią jakby punkty krystalizacyjne o dużym ładunku emocjonalnym, które przyciągają inne pokrewne treścią, w ten sposób samoistnie wzra-stając. Są to kompleksy. Do takich kompleksów należy kompleks matki, ojca, następstwa przeżyć urazowych. Kompleksy jakby przyciągają do siebie energię: psychiczną. W końcu mogą wzrosnąć do tego stopnia, że stają się niezależne od reszty psychiki i zagrażają całości ego. Mówi się o takich ludziach, że są "opętani". Samo ego Jung uważał też za kompleks, kompleks jak najbardziej pozytywny, który jest częściowo w świadomości, który dzięki funkcji pamięci jednoczy i organizuje całe życie psychiczne dające nam najbardziej osobiste poczucie całości,., jedności i ciągłości.
Oprócz kompleksów nabytych w ciągu życia osobniczego istnieją kompleksy wrodzone, powstałe w ciągu wielowiekowej ewolucji kultur; są to kompleksy wspólne wszystkim ludziom. Motywy ich spotykamy w mitach i legendach. Powtarzanie się tych samych motywów w różnych kultach jest zbyt częste, by uważać to za przypadek. Te kolektywne kompleksy Jung nazwał "archetypami". Stanowią one treść podświadomości zbiorowej. Ta zbiorowa podświadomość szczególnie silnie występuje w dzieciństwie. Dziecko jest zagrożone zarówno z zewnątrz, jak i. od wewnątrz przez groźne kompleksy zbiorowe - "archetypy". By zbudować swoje ego, które zgrupuje funkcje psychiczne i obroni ich całość i jedność przed atakiem chaosu z zewnątrz i od wewnątrz, dziecko musi początkowo utożsamiać się ze swoimi rodzicami.
235
Popularna w Anglii Melania Klein idzie dalej i mówi o introjekcji wchłonięciu matki i ojca przez dziecko, co w pierwszej fazie z powodu ambiwalentnego nastawienia emocjonalnego do matki czy ojca - miłość, nienawiść - wywołuje wewnętrzne rozszczepienie, schizis. Fazę tę nazywa Klein schizofreniczną, uważając ją za prawidłowy okres rozwoju psychicznego we wczesnym dzieciństwie. W późniejszej fazie, "maniakalno-depresyjnej", dziecko wyrzuca na zewnątrz swoje "złe" uczucia, uważając je za nie swoje. Wiąże się z tym poczucie winy, a co za tym idzie -depresja, lub, dzięki mechanizmom hiperkompensacyjnym, nastrój wzmożony -hipomaniakalny.
Zdaniem Junga, człowiek zmuszony do stałego przystosowania się do swego otoczenia społecznego tworzy zewnętrzną nadbudowę, która składa się ze społecznie przyjętych norm zachowania się i dozwolonych reakcji emocjonalnych. Ta fasada, persona, jak ją Jung nazywa, jest też kompleksem, który często może opancerzyć życie psychiczne do tego stopnia, że uniemożliwia jego dalszy rozwój. Dla introwerty persona jest bezcennym mechanizmem obronnym przed naporem świata zewnętrznego, dla ekstrawerty stanowi pokusę, by całe życie psychiczne w niej zmieścić.
Jung, w przeciwieństwie do wielu amerykańskich psychologów i psychiatrów, nie uważał, że jak najlepsze przystosowanie nas do środowiska społecznego jest szczytowym osiągnięciem psychoterapeutycznym; w nadmiernym przystosowaniu się widział groźbę zatracenia indywidualności. Jung przewidział niebezpieczeństwo tego, co wiele lat później psycholog amerykański Fromm określił jako marketing personality - "osobowość rynkową". Jest to typ człowieka, który ceni siebie wyłącznie według tego, jak cenią go inni, i dlatego stara się być takim, jakim chce ,; go widzieć otoczenie. Zdaniem Fromma, ten typ osobowości jest wytworem współ-
1 I czesnych kultur kapitalistycznych.
Według Junga każda cecha lub uczucie, które jaskrawo uwydatnia się w naszej świadomości, ma swą odwrotną stronę medalu - swój "cień" w podświadomości. I tak miłość w świadomości ma swój "cień" nienawiści w podświadomości. Najbardziej "męski" mężczyzna ma w podświadomości "cień" kobiecości anima, a kobieta "cień" męskości animus. Jest to wyrównawczy mechanizm podświadomości. O ile "cień" jest dostatecznie zintegrowany przez ego, przyczynia się do równowagi i harmonii psychicznej; gdy wymyka się spod kontroli ego, staje się kompleksem, który może zagrozić całości psychiki. W nerwicy Jung widział przede wszystkim celowe urządzenie przyrody. Istotą przyrody jest wzrost, rozwój. Nerwica jest bolesnym sygnałem, że rozwój psychiki został zatrzymany, a nawet spaczony.
Wbrew opinii większości psychiatrów o bezowocności psychoterapii u osób starszych, Jung raczej chętnie podejmował się leczenia starszych - tych, którzy przeszli już burze młodości, osiągnęli stabilizację i nagle zobaczyli przed sobą
236
pustką. Uważał, że w pierwszej połowie życia człowiek walczy o swą pozycję w świecie zewnętrznym - ego wzrasta i krystalizuje się w walce z chaosem zewnętrznych i wewnętrznych bodźców. Natomiast w drugiej połowie życia, gdy już pozycja w świecie została zdobyta, gdy życie psychiczne ulega zrównoważeniu - przed człowiekiem staje zadanie zbadania swego wewnętrznego świata, znalezienia centrum osobowości, które Jung określa: samym sobą. Celem życia według Junga jest badanie i rozszerzanie własnej świadomości. Chińczyny nazywają to tao, czyli droga.
Poglądy te sprawiły, że Jung wśród psychoanalityków zdobył sobie opinię mistyka.
Szkoła socjopsychiatryczna lub "kulturowa" {cultural school) powstała w latach międzywojennych w Ameryce. Jej twórcą jest psychiatra amerykański Sullivan, a częściowo psycholog społeczny Fromm.
O ile Freud za siłę napędową życia psychicznego uznawał szeroko pojęty popęd seksualny - libido, to dla Sullivana siłą tą był lęk. Lęk rodzi się z poczucia zagrożenia. Zagrożenie może być biologiczne, jak np. niedostateczny dopływ tlenu u niemowlęcia, lub psychologiczno-społeczne - utrata poczucia bezpieczeństwa w środowisku społecznym. Środowisko społeczne, a ściślej mówiąc "ważne osoby" {significant persons), jak matka, ojciec itd., odgrywają rozstrzygającą rolę w formowaniu osobowości dziecka. Po raz pierwszy lęk przenosi się na dziecko drogą empatii. Gdy matka lub osoba, która dla dziecka przedstawia matkę {mothering one), jest w stanie niepokoju, rozdrażenienia, jej niepokój przenosi się w tajemniczy sposób (empatia) na dziecko. Możliwe, że odgrywają tu rolę mimika, zapach, napięcie mięśniowe, brzmienie głosu. W dalszych kolejach życia lęk wraca za każdym razem, gdy dziecko czuje się zagrożone w swej pozycji społecznej. Dziecko bardzo wcześnie uczy się, jakie zachowanie jest przychylnie przyjmowane przez otoczenie (significant persons) i wywołuje atmosferę bezpieczeństwa, a jakie nieprzychylnie, wytwarzając atmosferę zagrożenia. Tendencje, które prowadzą do przychylności otoczenia, stanowią "ja dobre" {good me), a tendencje przeciwne - "ja złe" (badme). Dziecko stara się odszczepić "ja złe", by chronić się przed uczuciem zagrożenia. W ten sposób powstaje dysocjacja.
W latach dziecinnych i późniejszych człowiek buduje bogaty system różnych mechanizmów, które Sullivan opisuje szczegółowo. Mają one bronić go przed najgroźniejszym, tj. lękiem przed utratą kontaktu ze swoim otoczeniem, przed utratą poczucia zabezpieczenia. Te mechanizmy obronne {self-system) są tym sztywniej-sze, im większy był lęk we wczesnych okresach dzieciństwa.
Psychoterapia zmierza do rozszyfrowania tego systemu i ewentualnej jego korelacji. Polega ona na wzajemnym aktywnym stosunku {interpersonal relation)
237
dwóch osób: chorego i lekarza. W stosunku tym rozstrzygającą rolę odgrywa osobowość lekarza. Jako szczegół techniczny warto zanotować, że Sullivan był przeciwny kładzeniu chorego na kanapie, jak to jest w zwyczaju w klasycznej psychoanalizie: chorego sadzał naprzeciw siebie, nieco bokiem, tak że pacjent mógł go równie dobrze obserwować, jak on chorego.
Sullivan uważał, że podobnie jak we współczesnej fizyce poszczególne najmniejsze elementy materii są niepoznawalne, widzimy tylko skutki ich działania, tak i w psychiatrii możemy badać tylko wzajemne oddziaływanie człowieka na człowieka {interpersonal relation). Samo "ja" jest niepoznawalne; Sullivan wątpił, czy ono w ogóle istnieje, uważał je za urojenie.
Fromm nie zgadzał się w tej kwestii w Sulltvanem; jego zdaniem, taki pogląd jest wynikiem współczesnej kultury, która nie pozwala na wyrażanie siebie, stąd poczucie alienacji. Zdaniem Fromma człowiek - w przeciwieństwie do zwierząt -jest najmniej zależny od instynktów, ma najmniej gotowych po urodzeniu sposobów zachowania się. Większość jego popędów {drives) jest właściwie tworzona przez społeczeństwo.
Ewolucja człowieka w kulturze zachodniej zmierza w kierunku indywidualizacji. Nie może ona polegać na statycznych, kolektywnych formach zachowania się. Życie komplikuje się coraz bardziej, stawia wciąż człowieka wobec nowych problemów, które musi sam rozwiązywać. Jednocześnie zaś człowiek zdaje sobie sprawę ze swojej małości i niemocy wobec kosmosu i śmierci. Społeczeństwo współczesne nie pozwala mu w pełni wyrazić swoich możliwości, żądając maksymalnego przystosowania się. Stąd frustracja, poczucie osamotnienia - alienacja. Zdaniem Fromma trudności dzisiejszego człowieka nie są następstwem zaburzeń libido, jak chciał Freud, ale wynikają z poczucia obcości wywołanej niemożliwością wyrażania siebie w dzisiejszej kulturze. Za cenę swojej indywidualnej wolności człowiek chce cofnąć się do prymitywnych, kolektywnych form życia, być z powrotem razem z innymi.
O ile Sullivan w psychoterapii pomagał choremu spojrzeć na jego mechanizmy obronne, to Fromm starał się przebić przez nie do prawdziwego jądra człowieka, wyzwolić jego siły twórcze i w ten sposób przekształcić jego osobowość.
Po ostatniej wojnie w krajach języka niemieckiego: w Szwajcarii (Binswanger), w Austrii (Franki), w Niemczech Zachodnich (Zutt), rozwinęła się analiza egzystencjalna {Daseinsanalyse). W przeciwieństwie do innych szkół analitycznych egzyste-ncjaliści nie podchodzą do chorego z gotowym systemem psychopatologicznym, służącym jak gdyby za przewodnik po tajemniczym terenie ludzkiej psychiki; starają się natomiast poznać strukturę bytu człowieka w jego własnym świecie (Dasein). Przeżycia człowieka, jego związki z rzeczami i ludźmi, stwarzają u każdego swoistą
238
strukturą. Poznanie tej struktury u człowieka chorego jest zadaniem psychiatry egzystencjalnego. Świat bowiem człowieka chorego jest inny niż świat ludzi zdrowych, proporcje są zmienione, formy i wzajemne połączenia zniekształcone. Psychoterapia jest "spotkaniem" {Begegnung, Encounter) - wyjściem naprzeciw cierpiącego człowieka i próbą wejścia w jego świat. Zadaniem psychoterapii jest przywrócenie choremu jego pozycji (Stand), danie mu możności wykorzystania do maksimum swego człowieczeństwa (condition humaine).
W ostatnich latach wśród wyznawców różnych kierunków analitycznych nie spotykamy już gorącej wiary, która prowadziła dawniej do zagorzałych sporów i uniemożliwiała porozumienie między poszczególnymi szkołami. Coraz częściej natomiast słyszy się głosy sceptyczne, czy w ogóle teoria odgrywa jakąkolwiek role. w psychoterapii. Analitycy różnych przeciwnych szkół ze zdziwieniem stwierdzają, że mają podobne wyniki w psychoterapii i że właściwie w praktyce stosują jednakowe sposoby leczenia, mimo wyznawania odmiennych poglądów. Równocześnie analitycy tej samej szkoły, z tym samym przeszkoleniem, uzyskują różne wyniki leczenia.
Co więcej, w czasie badania protokołów kilkudziesięciu kolejnych posiedzeń psychoterapeutycznych, w których każdy gest i każde słowo zostało zanotowane (Martin), stwierdzono ze zdumieniem, że nie ma najmniejszej zależności między poprawą stanu chorego i jego zachowaniem a słowami i zachowaniem się lekarza. Porozumienie lekarza z chorym urzeczywistnia się, jak się zdaje, nie na poziomie słownym, ale pozasłownym. Już dawno zresztą każdy doświadczony psychoterapeu-ta wiedział, że nie jest ważne to, co mówi, ale jak mówi.
Wybitna specjalistka w psychoterapii schizofrenii, nieżyjąca już Frieda Fromm--Reichmann, podała projekt badań naukowych nad składnikami pozasłownymi, irracjonalnymi, które działają w psychoterapii.
Coraz większą wagę przywiązuje się do osobowości lekarza, do jego filozofii życiowej, jego podejścia do chorego: nie specjalisty do pacjenta-obiektu, ale człowieka do człowieka.
W ten sposób po kilkudziesięciu latach, w których jak meteory rozbłyskiwały jedna po drugiej nowe teorie psychopatologiczne mające wyrazić bez reszty tajemnicę duszy ludzkiej, stoimy z powrotem w tym samym mniej więcej miejscu, co Pinel przed około 170 laty ze swoim Traite medico-philosophique.
Mimo że wśród Polaków było kilku psychoanalityków o światowym znaczeniu (M. Bornsztajn, E. Minkowski, J. Frostig, Bychowski), to jednak kierunki analityczne nie były nigdy popularne u nas w kraju.
Jest zastanawiające, że w niektórych krajach nawet o dużej tradycji psychiatry-
.... 239
cznej, jak np. we Francji, psychoanaliza nie przyjęła się, a w innych, jak np. Anglia, Stany Zjednoczone, stała się przesadnie popularna.
Nie wydaje się nam wszakże, byśmy przez brak tradycji psychoanalitycznej dużo stracili. Psychoterapia w Polsce zarówno dawniej, jak i obecnie opiera się nie na rozważaniach psychoanalitycznych, ale na zdrowym rozsądku i humanitarnym podejściu do chorego, na tym, co określa się dzisiaj jako "stosunek człowieka do człowieka". Nie interesując się zbytnio teoriami "przeniesienia" i "przeniesienia zwrotnego" {transference i countertransference), polscy psychiatrzy zawsze kładli głównie nacisk na wytworzenie właściwego stosunku emocjonalnego między chorym a lekarzem i uważali to za istotny sens psychoterapii, wyprzedzając w ten sposób współczesne szkoły analityczne. Ten duch prawdziwego humanitaryzmu przebijał i przebija z prac naukowych polskich psychiatrów. Dużą stosunkowo wagę przykłada się u nas do metod psychoterapii sugestywnej i reedukacyjnej.
Jako objaw dodatni należy zanotować, że wśród analityków słyszy się coraz więcej głosów za wprowadzeniem bardziej obiektywnych metod badawczych w psychoterapii. Dla ciekawości warto wspomnieć o sposobie leczenia nerwic doświadczalnych u zwierząt. Masserman, który pracował przez dwadzieścia lat nad tym zagadnieniem, uważa, że istnieje 5 zasadniczych metod "psychologicznych" w leczeniu nerwic u zwierząt:
1. Zmiana środowiska. Zwierzę przeniesione na kilka miesięcy z warunków laboratoryjnych w domowe przejawia znacznie słabsze objawy nerwicowe (jak niepokój, napięcie, kompulsje, regresje zachowania). Objawy te jednak często występują ponownie po powrocie do pracowni; jak u żołnierza po powrocie na pole walki wraca nerwica wyleczona w szpitalu pozafrontowym.
2. Nasycenie konfliktowego popędu (need). Jeśli zwierzę w nerwicy, które przez kilka dni nie chce jeść, nakarmimy sztucznie, objawy nerwicowe zmniejszają się. Autor cytuje Soranusa, według którego metoda ta była znana już Hipokratesowi. Mianowicie wezwano go po raz pierwszy do panny młodej, u której po ślubie wystąpiła tajemnicza choroba drgawkowa; gdy po rozmowie z nią przekonał się, że rozdzierają ją dwa sprzeczne uczucia: silny popęd seksualny i lęk przed bólem, poradził panu młodemu "zapalić pochodnię Hymenu" bez względu na zgodę pacjentki. Wyniku leczenia nie podano.
3. Przymusowe rozwiązanie. Metoda analogiczna do poprzedniej. Wygłodzone, nerwicowe zwierzę siłą zbliżamy do karmnika, aż nagle, przezwyciężając swój lęk, rzuci się na jedzenie i zacznie jeść. Zwykle zmniejszają się wówczas także inne objawy nerwicowe.
4. Przykład normalnego zachowania. U nerwicowego zwierzęcia umieszczonego razem ze zdrowymi obserwuje się osłabienie objawów nerwicowych.
240
Podobnie często zmniejszają się te objawy u dzieci w otoczeniu zdrowych rówieśników, np. na koloniach,
5. Reedukacja przez wychowawcą, któremu zwierzę ufa. Zwierzę w nerwicy wykazuje znacznie większą zależność od eksperymentatorów niż zwierzę zdrowe. Możliwe, że jest to nawrót do wcześniejszych sposobów zachowania. Zwierzę szuka pomocy i opieki u eksperymentatora, tak jak szukało jej niegdyś u swojej matki. O ile człowiek nie podważy jego zaufania, może powoli, krok po kroku, przeprowadzić zwierzę przez kolejne okresy doświadczenia, które wywołało nerwicę. W ten sposób pod opieką eksperymentatora zwierzę jakby ponownie bada całą nerwicorodną sytuację i zmienia swoje do niej nastawienie. Zdaniem Masser-mana analogiczna sytuacja istnieje w każdej psychoterapii,
Niektóre leki, np. bromki, barbiturany, pochodne makowca, serpazyl, alkohol, odłączają czasowo bardziej skomplikowane sposoby zachowania się u zwierząt (m.in. także nerwicowe), pozostawiając bardziej proste, np. potrafi ono otworzyć karmnik, ale nie może dojść do niego przez labirynt, choć przedtem robiło to sprawnie.
Zwierzęta nerwicowe chętniej wybierają płyny alkoholizowane niż zwykłe (gdy dać im oba do wyboru). W czasie działania środków nasennych lub alkoholu zwierzęta były odporne na nerwicowe urazy. Wstrząsy elektryczne, podobnie jak środki uspokajające, uniemożliwiają wykonanie bardziej skomplikowanych zadań. Zmiana ta jest jednak do pewnego stopnia trwała.
Te same uszkodzenia mózgu mogą u różnych zwierząt dawać różne zmiany zachowania. Wynik operacji zależy w dużej mierze od wrodzonej konstytucji zwierzęcia i jego życiowych doświadczeń. Widać z tego, że istnieją pewne podobieństwa do leczenia psychiatrycznego u ludzi.
Doświadczenia Massermana są podobne do wcześniejszych doświadczeń pa-włowistów radzieckich, a także polskich. Jak się zdaje, metodyka pawłowowska może wiele pomóc w zrozumieniu podstawowych mechanizmów psychoterapeutycznych. Prawa warunkowania nigdzie bowiem nie są tak wyraźne jak właśnie w reakcjach emocjonalnych, a te przecież są terenem psychoterapii.
Czy warunki do psychoterapii są w Polsce gorsze niż np. w kraju, jak Stany Zjednoczone, w którym ten sposób leczenia jest bardzo rozwinięty? I tak, i nie. Przeciętny pacjent w Stanach Zjednoczonych wie ogólnie, co to jest psychoterapia, wierzy w jej skuteczność. Nie jest oburzony, gdy leczy się go tylko "słowem", a nie wyszukanymi specyfikami, co więcej, z popularnych broszur, radia i telewizji ma niejasne pojęcie o podstawowych tezach freudyzmu. To ostatnie może być czasem dla Lekarza krępujące, gdy np. badany zapyta nagle: "Pan szuka u mnie kompleksu Edypa?" Psychoanalitycy uważają, że taki popularny freudyzm raczej
16 - Anus mundi
241
utrudnia im pracą, gdyż pacjent operuje gotowymi formułami. W Polsce przeciętny pacjent nie bardzo wie, co to jest psychoterapia, i zupełnie - słusznie czy niesłusznie - nie wierzy w jej skuteczność. Leczenie nie poparte zastrzykami, zagranicznymi lekami, dramatycznymi zabiegami niewiele jest warte. Samym słowem nikt nikogo nie wyleczył. Może takie stanowisko wydać się zacofane, ale nie można odmówić mu pewnej słuszności. W kulturze zachodniej głęboko tkwi przekonanie o dualistycznej naturze człowieka. Ciało i dusza są czymś zupełnie odrębnym. Psychoterapia zajmuje się duszą, inni specjaliści różnymi częściami ciała. Rzekome zacofane stanowisko polskiego pacjenta atakuje ten zakorzeniony pogląd. Żąda traktowania całościowego, a nie rozdzielania na fikcyjne dwie całości.
Dlatego - jak się zdaje - słusznie większość polskich psychiatrów, w przeciwieństwie do wielu psychiatrów zachodnich, nie wzbrania się przed łączeniem psychoterapii z farmakoterapią czy inną metodą leczenia fizycznego. Również kładzie się u nas duży nacisk na jak najdokładniejsze badanie somatyczne łącznie z badaniami dodatkowymi.
W Anglii lub w Stanach Zjednoczonych każdy lekarz otrzymuje podstawowe przeszkolenie psychoterapeutyczne podczas studiów, a psychiatra szkoli się w psychoterapii przez długie lata. By zostać psychoanalitykiem, trzeba - jak wiadomo - poddać się samemu psychoanalizie trwającej od kilkunastu miesięcy do kilku lat. Nauka jest kosztowna, posiedzenia psychoanalityczne odbywają się codziennie, a jedno posiedzenie kosztuje kilkadziesiąt dolarów, zależnie od autorytetu mistrza. Szkolenie w psychoterapii (poza psychoanalizą) odbywa się na ogół w ten sposób, że adept prowadzi swego pacjenta pod kierunkiem doświadczonego psychoterapeuty, któremu przedstawia jak najdokładniej (często dosłownie z taśmy magnetofonu) przebieg posiedzenia terapeutycznego, a ten wskazuje na błędy i dyskutuje ze swoim uczniem dynamikę procesów psychicznych pacjenta. Można też obserwować posiedzenie psychoterapeutyczne (w którym, jak wiadomo, mogą brać udział tylko dwie osoby - pacjent i lekarz; wyjątek stanowi psychoterapia grupowa) przez jednokierunkową szybę i ukryty mikrofon, co oczywiście jest nielojalnością wobec pacjenta, na którą nie każdy może sią zgodzić.
Najwybitniejsi współcześni analitycy i inni specjaliści psychoterapii są zgodni, że nie można do pacjenta podchodzić z gotową, choćby najlepszą teorią. Takie sztywne podejście z góry skazuje psychoterapią na niepowodzenie. Każdy seans psychoterapeutyczny jest podróżą w nieznane, gdzie wciąż czekają nas niespodzianki, i trzeba mieć dużą żywość, wrażliwość i giętkość emocjonalną, by móc wczuć się w każdą nową sytuację. Tym może da sią wytłumaczyć fakt, do którego odważnie przyznaje sią jeden z czołowych psychiatrów amerykańskich L. S. Kubie. Rozpoczynając mianowicie karierą psychoterapeuty, miał nadzieję, że po latach, w miarą
242
zdobywania wiedzy i doświadczenia, jego sukcesy terapeutyczne odpowiednio zwiększą się. Po latach przekonał się, że tak niestety nie jest. Podobne doświadczenia ma wielu psychiatrów, tylko czasem wstydzą sią przyznać do tego. Może właśnie u młodszych ludzi, dla których każdy chory jest ciekawy, którzy reagują żywo emocjonalnie i są bardziej wrażliwi na cierpienia niż starzy zrutynizowani psychiatrzy, istnieją te nie znane nam jeszcze czynniki, które decydują o powodzeniu tego leczenia.
Może w żadnej dziedzinie mHycyny człowiek tak nie uczy sią na swoich błądach, jak w psychiatrii. Im dłużej pracuje, tym więcej widzi swoich błędów i błędnych postaw emocjonalnych. Wymienimy trzy błędy lub błędne postawy, naszym zdaniem - najważniejsze.
1. Błąd "naukowej obiektywność i". Od pierwszego roku studiów student medycyny uczy się traktować człowieka jako przedmiot obiektywnego skrupulatnego badania, w którym najmniejszy cień subiektywizmu jest wykluczony. Przeszedłszy przez prosektoria i różnego rodzaju pracownie może on w ogóle zapomnieć, że przedmiot jego badań jest nie tylko przedmiotem, ale też podmiotem, że badając pacjenta, jest sam przez niego badany. Stosunek lekarza do chorego jest stosunkiem obustronnym, jak każdy stosunek człowieka do człowieka, a nie jednostronnym: człowieka do przedmiotu.
W stosunku lekarz - chory, lekarz nie może być, choćby chciał, bezstronnym, zimnym obserwatorem, jest też przecież człowiekiem, angażuje się emocjonalnie, lubi lub nie lubi swego pacjenta. Większość lekarzy wstydzi się, nie wiadomo dlaczego, własnych uczuć do chorego. Zupełnie niesłusznie. Lekarze nie są mózgami elektronowymi, ale ludźmi. Psychoterapia świadoma zaczyna się w tym momencie, gdy lekarz stara się zanalizować swoje nastawienie uczuciowe do pacjenta: dlaczego ten pacjent jest mu sympatyczny, a tamten antypatyczny. Jest to counłertransference - przeniesienie zwrotne, o którym była wyżej mowa.
2. B ł ą d "m a s k i". Pewne zawody, w których ma się wciąż do czynienia z innymi ludźmi i z racji zawodu ma się na nich tak czy inaczej wpływać, usposabiają do przyjęcia stałej maski, fasady lub - mówiąc językiem Junga - "persony". Ułatwia to w pewnym sensie życie, gdyż człowiek taki chowa się za swoją maską, która broni go jak pancerz przed bezpośrednimi, cząsto bolesnymi kontaktami emocjonalnymi z otoczeniem.
Do takich zawodów należy np. zawód nauczyciela, zawodowego wojskowego, lekarza. Wszystkie te zawody stanowią często temat mniej lub więcej udanych dowcipów, może właśnie dlatego, że każde usztywnienie zachowania, zastygnięcie w jednej pozie jest nienaturalne, a tym samym albo straszne, albo komiczne. To tak, jakby na filmie zatrzymać nagle ruchy taśmy i wszystkie twarze zastygłyby w
243
jednym grymasie, a ciała w jednej pozie. Efekt byłby komiczny lub przerażający.
Dzieci, nerwicowcy i psychotycy, zwłaszcza ci ostatni, są specjalnie wrażliwi na sztuczną postawą, maską, brak naturalności. Dlatego dobry pedagog lub dobry psychiatra musi być przede wszystkim sobą - żyć bez maski.
Dzisiejsza młodzież jest specjalnie uczulona na wszelkiego rodzaju nieprawdziwe postawy, w napotkanym człowieku szuka prawdziwego oblicza bez wzglądu na jego pozycje naukowe, społeczne lub inne. W tym tkwi wielkość dzisiejszego młodego pokolenia.
Lekarz powinien zachować tą młodzieńczą idiosynkrazją do grania jakichkolwiek ról, roli lekarza w szczególności, i pozotać zawsze sobą.
3. Błąd "moralnej ocen y". Każdy człowiek postawiony wobec nowej sytuacji lub nowego człowieka jest skłonny do stawiania szybkiej oceny zjawiska w alternatywnym ująciu: "dobre", "złe". Możliwe, że w takiej reakcji tkwi pewien atawizm, powrót do reakcji spotykanych w świecie zwierzącym, gdy nowa sytuacja jest sygnalizowana zwierzęciu w alternatywnej formie: "niebezpieczeństwo" -przygotowaćatak lub obroną, "bezpiecznie"-możnazbadać lub przejść obok.
Jak nauczyły nas doświadczenia ostatniej wojny i lata powojenne, spotykane dziś sytuacje są zbyt skomplikowane, by oceniać je w schematyczny sposób: "dobre" - "złe".
Stając wobec konfliktów pacjenta - nierzadko także natury etycznej - odczuwamy cząsto "moralne swędzenie" do wydania naszej opinii w formie: "dobre" -"złe". Nigdy jednak nie mamy do tego prawa, bo po pierwsze, pacjent przychodzi do nas po pomoc, a nie po wyrok, po drugie - nigdy dostatecznie nie znamy chorego, by móc o nim wydać sprawiedliwy sąd.
Jak w nawale pracy lekarskiej znaleźć czas na psychoterapią?
Mając przed sobą nowego chorego, musimy przede wszystkim zdecydować, czy chcemy i możemy go leczyć. Jeśli nie odsyłamy go do kogoś bardziej do tego powołanego, to musimy mu w czasie pierwszej wizyty poświacie więcej czasu. Po pierwsze, musimy mu pozwolić "wygadać się", tj. opowiedzieć o swoich dolegliwościach, a czasem i życiowych kłopotach. To już jest pierwsze nawiązanie kontaktu psychoterapeutycznego. Chory wreszcie znalazł kogoś, kto chce go wysłuchać, a może go też zrozumie. Po drugie, musimy pacjenta jak najdokładniej zbadać somatycznie. Choć po pierwszych kilku słowach wypowiedzianych przez chorego jesteśmy pewni, że sprawa jest czysto "funkcjonalna", to jednak nie wolno nam pominąć dokładnego badania fizycznego i podstawowych badań dodatkowych Nierzadko bowiem najbardziej doświadczonym lekarzom zdarza się pomyłka: sprav organiczna kryje sią pod maską czysto nerwicowych dolegliwości. Poza tym doki dne badanie somatyczne pogłębia rodzące się zaufanie chorego do lekarza.
244
L
Na ogół już po pierwszym badaniu możemy powiedzieć, czy skrawa jest i/yłącznie somatyczna, psychosomatyczna lub też wyłącznie funkcjonalna (psycho-lerwicowa). Odpowiednio planujemy nasze leczenie. Oczywiście w sprawie soma-ycznej nikt nie będzie leczył psychoterapią, ale nawet w tych sprawach psychote-apia jest potrzebna, chory, zwłaszcza ciężko chory, czuje się zwykle jak bezradne Iziecko i szuka opieki, Lekarz powinien mu zapewnić poczucie bezpieczeństwa, ijcowskiej opieki i to też jest psychoterapia.
Gdy sprawa jest wyłącznie czynnościowa, nie wolno nam powiedzieć: "zbadałem ana dokładnie, wykonałem liczne badania dodatkowe, zmian chorobowych nie twierdza sią, jest pan zdrów". Choć z punktu widzenia lekarza jest to prawda -rawda obiektywna, jakiej nauczono go w trakcie studiów, to nie jest to prawda jubiektywna - pacjent nie jest zdrów, bo nie czuje sią zdrów, cierpi czasem bacznie bardziej od chorego na poważne nawet schorzenie cielesne (np. gruźlicą iib raka). Przez takie powiedzenie z miejsca zrywamy kontakt z pacjentem, "po-bywamy sią go" - czuje sią pokrzywdzony, nie zrozumiany przez lekarza.
Mając pewne doświadczenie, można już przy pierwszym spotkaniu z pacjentem Śja podstawie jego mimiki, gestów, tonu głosu, sposobu mówienia przewidzieć do iewnego stopnia jego reakcją, sklasyfikować go. Nazywamy to w psychiatrii dia-mostyczną oceną lub przekrojem poziomym.
Stawiamy sobie dalsze pytanie: dlaczego pacjent ma właśnie takie dolegliwości, jlaczego w ten sposób reaguje. By na to odpowiedzieć, trzeba zapoznać sią zczegółowo z historią jego życia, począwszy od rodziców, rodzeństwa, jego dzie-iństwa, stosunków miądzy nim a rodzicami i rodzeństwem, chorób dzieciństwa, zkoły, pierwszych przeżyć seksualnych, miłości, zawodów sercowych, życia zawo-owego itd. Jest to badanie bardzo żmudne, czasem trwa wiele miesięcy, a nawet łużej. Powoli odsłania sią przed nami jak ciekawy film czy powieść całe życie horego. Coraz lepiej go rozumiemy i często czujemy, że jesteśmy z nim razem, jząsto w jego przeżyciach i zawodach życiowych widzimy swoje własne przeżycia. oznając chorego, poznajemy też siebie.
Jak znaleźć na to czas? Wydaje nam sią, że można, pacjent zazwyczaj zgłasza ią kilka, kilkanaście, a nawet kilkadziesiąt razy do tego samego lekarza. Jeśli lożemy mu poświęcić więcej czasu, można zawsze, mając pewną wprawę, pokie-
iać rozmową w ten sposób, że nasz chory opowie jakiś mały wycinek swego fcia. W ten sposób powoli, wycinek po wycinku, składamy sobie obraz z całego ;go życia.
Jest to pasjonująca podróż w najbardziej tajemniczy kraj: w duszę drugiego :łowieka - i to jest prawdziwa psychoterapia.
245
Smutki i radości psychoterapeuty
W psychiatrii trudno zastosować jakąkolwiek metodą naukową, przynajmniej w dzisiejszym rozumieniu tego słowa. Jak bowiem zachować postawą naukową będąc jednocześnie obserwatorem i aktywnym uczestnikiem obserwowanego zjawiska, tj. procesu psychoterapeutycznego, który - jak wiadomo - silnie angażuje emocjonalnie obie strony: leczącego i leczonego? Oczywiście, przy pewnym doświadczeniu i dyscyplinie emocjonalnej można obserwować również swoje własne reakcje uczuciowe, stwarzając jakby idealnego sędziego-obserwatora, który ma obiektywnie śledzić grą napiąć uczuciowych między terapeutą a chorym, ale obiektywność tego idealnego obserwatora jest raczej problematyczna, Poza tym proces psychoterapeutyczny nie spełnia zasadniczego warunku doświadczenia, tzn. możliwości sprawdzenia; każde bowiem spotkanie z chorym jest zjawiskiem niepowtarzalnym i na ogół nie dającym się przewidzieć, ma charakter wielkiej przygody, gdzie wciąż czekają niespodzianki i odsłaniają sią nowe widnokręgi.
Może w przyszłości kryteria naukowości ulegną zmianie i wyjdą poza wymogi klasycznego eksperymentu i statystycznego sprawdzianu. W psychiatrii zwłaszcza taka zmiana byłaby może bardzo potrzebna. Gdy porównamy bowiem wkład do psychiatrii tych wszystkich badaczy, którzy trzymali się ściśle kryteriów naukowości, tj. sprawdzalnego doświadczenia i statystycznej analizy, z wkładem tych, którzy -bardziej dla siebie tolerancyjni - rezygnowali z tych kryteriów, to trudno sią oprzeć refleksji, że wkład tych drugich jest znacznie większy. Podziwiamy precyzyjną metodyką współczesnych prac psychiatrycznych, a jednocześnie tłumimy w sobie uczucia żalu i rozczarowania, że tyle wysiłku i mrówczej pracy w tak minimalnym stopniu przyczyniło się do rozszerzenia naszej orientacji psychiatrycznej. Natomiast prace oparte tylko na subiektywnych obserwacjach i nierzadko intuicyjnych wnioskach, więc prace nie zasługujące na miano naukowych, w znacznie większym stopniu pomagają nam zrozumieć chorego i często znajdują potwierdzenie w codziennych doświadczeniach każdego psychiatry, doświadczeniach, których nie
247
da się ująć w żadne dotychczasowe sprawdziany naukowe, gdyż są zbyt subiektywne. Dlatego wydaje się, że rewizja naszych poglądów dotyczących kryteriów wymaganych od pracy naukowej jest pilnie potrzebna.
Nie jest celem powyższych wstępnych uwag bronienie nienaukowego charakteru wywodów przedstawionych w tym artykule; mają one tylko usprawiedliwić autora, że pozwolił sobie na opisanie swych jak najbardziej subiektywnych przeżyć z kilkunastoletniego okresu mniej lub więcej nieudałych prób psychoterapeutycznych. Jeśli te przeżycia będą choć w małym stopniu odzwierciedlać to, co przeżywają inni w toku swoich doświadczeń psychoterapeutycznych, to jednak - przy całej swojej naukowości i subiektywności - przedstawione uwagi mogą stać się jeśli nie drobnym przyczynkiem, to przynajmniej bodźcem do dalszej dyskusji na temat kształtowania się osobowości i światopoglądu psychoterapeuty.
Patrząc wstecz na te kilkanaście lat pracy, nie można powstrzymać się od ironicznego i pobłażliwego uśmiechu. Widzimy najpierw siebie, jak z wielkim zapałem, opartym na zdobytej wiedzy książkowej, "rzucamy się" prawie na swych pierwszych pacjentów w nadziei, że wnikniemy w ich najgłębsze mechanizmy emocjonalne, że poznamy ich psychikę bez reszty, że wyleczymy ich całkowicie, że wyprostujemy ich spaczoną linię życia. Bardzo szybko przychodzi głębokie rozczarowanie. Wszystko jest jakoś inaczej niż w przeczytanych podręcznikach; tam było proste i jasne, tu zmienne i mgliste. Klucz, który przy czytaniu wydawał się uniwersalnym, zupełnie nie pasuje; próbujemy innych kluczy, szukamy odmiennych teorii osobowości i koncepcji psychopatologicznych; te nowe klucze też zawodzą. Stopniowo przestajemy wierzyć w jakiekolwiek "klucze" do ludzkiej psychiki lub przestajemy wierzyć w swoje umiejętności psychoterapeutyczne. Ogarnia nas zniechęcenie. Jedyną pociechą i bodźcem do dalszych poszukiwań jest to, że czasem stan zdrowia chorych się poprawia. Nie wiemy wprawdzie dlaczego; zdarza się bowiem, że - dumni ze swego rzadkiego sukcesu terapeutycznego - spotykamy na przykład pacjenta na ulicy, gdy czule spaceruje ze swą dziewczyną, i budzi się wątpliwość, czy to nie jej zasługą jest pozytywny wynik terapii.
Nasze pierwsze ambicje przygasają, stajemy się skromni w naszych planach badawczych i leczniczych. Nie pragniemy już poznać i wyleczyć chorego bez reszty; wystarczy nam, ze choć trochę ulżymy mu w cierpieniu i choć fragmentarycznie ujrzymy jego strukturę osobowości. Teorii osobowości nie traktujemy już jak uniwersalnych kluczy do psychiki chorego ani też jako wyssanych z palca fantazji, lecz korzystamy z nich, tak jak w górach korzysta się z różnych szlaków, z których każdy odsłania inny horyzont. Przekonujemy się, że "najprostszy przypadek" jest w swoim bogactwie i rozmaitości niepowtarzalny, że wciąż odsłania nowe tajemnice, wciąż czymś nowym, niespodziewanym nas zaskakuje.
248
Stopniowo rezygnujemy z postawy badacza, dla którego jasne są wszystkie mechanizmy ludzkiej psychiki, i z postawy wszechmogącego terapeuty, a przyjmujemy znacznie skromniejszą rolą współuczestnika w procesie psychoterapeutycznym. Staramy się stać na tej samej płaszczyźnie, co chory, choć sam chory, zwłaszcza na początku procesu psychoterapeutycznego, broni się przed tak "demokratycznym" ułożeniem stosunku chorego i lekarza. Woli być traktowany jak przedmiot, jak bezbronne dziecko, na którym lekarz może do woli eksperymentować, byle usunął jego dolegliwości, nie żądając od niego żadnego wysiłku. Terapeuta nie może ulec temu "kuszeniu" chorego. W pokornym przyjmowaniu postawy poziomej (przedmiotu) zamiast pionowej (podmiotu) kryje się bowiem nie tylko regresja do infantylnej bierności, występująca także u chorych somatycznie, lecz również tajona wrogość do wszelkich prób zmiany dotychczasowej linii rozwoju, prób zmiany własnych "stereotypów dynamicznych", do czego konieczny jest bardzo aktywny i nierzadko bolesny wysiłek chorego.
Wzajemna "pionowa" postawa - podmiotu do podmiotu - zmusza nas do zachowania pewnej skromności w zaspokajaniu naszej ciekawości. Nie staramy sią "na siłę" zdobyć wszystkich tajemnic chorego, "wejść w kaloszach do cudzej duszy" - jak to raz określiła jedna z pielęgniarek; szanujemy "strefę intymności" chorego, tak jak szanujemy ją u każdego człowieka. Ta skromność popłaca, bo chory, w miarę nabierania zaufania, sam odpowie na nie postawione pytania, które wstydziliśmy się mu zadać.
Przy tej postawie wcześniej czy później przychodzi moment, który subiektywnie odczuwamy jako stan dziwnego wzruszenia czy nawet radosnego podniecenia; jest to moment uchwycenia "kontaktu" z chorym. Wtedy odsłania się nam po raz pierwszy wewnętrzna struktura chorego w całej swojej wielkości i pięknie. Jest to w pewnym sensie doznanie estetyczne, podobne do krótkotrwałego olśnienia, jakie przeżywamy, gdy nagle potrafimy ujrzeć piękno sztuki czy jakiegoś krajobrazu.
Można powiedzieć, że w tym momencie zaczyna się właściwy proces psychoterapeutyczny, proces wzajemnego oddziaływania na siebie dwojga ludzi, mający nie tylko wzbogacić ich przeżycia psychiczne, lecz także działać pobudzająco do dalszego rozwoju.
Jeśli wolno pozostać jeszcze przy "artystycznym" spojrzeniu na człowieka, to można by na zagadnienie rozwoju osobowości - która jest, jak się zdaje, naczelnym problemem psychoterapii - popatrzeć następująco: każdy człowiek jest bez ustanku tworzącym się dziełem sztuki, wspaniałą, niezwykle bogatą i różnorodną konstrukcją, której budowa nigdy się nie kończy: trwa od chwili poczęcia aż do śmierci. Tempo budowy jest oczywiście różne, zależne od biologicznego wieku i zdolności przyswajania i integrowania różnorodnych elementów świata zewnętrznego. Ideałem budowy
249
I
jest maksymalna harmonia, to, co w języku neurofizjoiogicznym nazywamy stopniem
integracji schematów aktywności nerwowej {neuralpatterns). Zawsze jednak istnieje
pewien stopień entropii, dezorganizacji, i pewien stopień swoistej ekonomii, tj.
niewykorzystania możliwości potencjalnie istniejących w dynamicznej strukturze,
jaką jest człowiek. Poza tym się zdarza, że pewne elementy tracą swą plastyczność,
jakby kamienieją (często w wyniku hiperergicznego mechanizmu obronnego) i
hamują w ten sposób rozwój konstrukcji, zwiększają dezorganizację. Z takim
zjawiskiem spotykamy się w nerwicach i psychopatiach. Innym razem jesteśmy
i świadkami przerażającej w swej grozie i pięknie eksplozji całej budowy; tak, jakby
ŚŚ : energie rozwojowe, zahamowane wskutek ukrytych biologicznych czy psychologi-
> cznych wad konstrukcji, wyzwalały się w potężnym wybuchu.
� Z fragmentarycznych "produkcji" chorych możemy sobie wyobrazić niesłychane
bogactwo i siłę ich przeżyć, nieszablonowy ich artyzm. Sami chorzy nierzadko
przeżywają ten stan w poczuciu boskiej wszechmocy. Zostaje rozbity zewnętrzny
-r.: pancerz konstrukcji, chroniący przed chaosem bodźców otaczającego świata, i tak
jak po zniszczeniu błony komórkowej rozpływa się w otoczeniu protoplazma, a
;, '. komórka traci swą indywidualność, tak tu człowiek rozpływa się jakby w otaczającym
I,, świecie; jego najskrytsze namiętności stają się namiętnościami otoczenia i godzą
w niego samego; jego najstraszniejsze fantazje są rzucone w świat zewnętrzny i
'm wracają do niego jako najbardziej rzeczywista rzeczywistość.
;Ś Bezwzględnie, wejście w świat psychotyka wymaga dużej odwagi i wysiłku ze
strony psychoterapeuty; świat ten każdego przyprawia o zawrót głowy, ale piękno
r i bogactwo tego świata warte jest trudu.
Choć istnieje wiele hipotez i teorii, właściwie dotychczas nie wiemy, na czym
; polega proces psychoterapeutyczny. Można by przenośnie powiedzieć, że jest ón
,: zbliżony do procesu katalizy. Od chwili nawiązania emocjonalnego kontaktu chory
I staje się katalizatorem rozwoju osobowości terapeuty, a terapeuta - chorego. Każdy
ŚŚ, bowiem związek uczuciowy o znaku dodatnim czy ujemnym sprawia, iż jakby
"wchłaniamy" część swego partnera i kochamy czy nienawidzimy nie tę osobę
"rzeczywistą", która jest na zewnątrz nas, ale tę "prawdziwą", która jest w nas.
Oczywiście, trudno stosunek emocjonalny rozgrywający się między partnerami
psychoterapii określić tym, co popularnie rozumie się przez miłość czy nienawiść,
Jj jednakże proces "wchłaniania" jest analogiczny jak w tych uczuciach. W ten sposób
," każdy z partnerów staje się jakby integralną częścią swego towarzysza, staje się
jego katalizatorem. Psychoterapeuta nie tylko wzbogaca swoje przeżycia bogactwem
� przeżyć swych chorych, lecz także - włączony w ich mechanizmy emocjonalne, w
Ś... ich własny świat-łatwiej i szybciej dąży do pełniejszego rozwoju swej osobowości.
, Chory z kolei, włączając w swe życie emocjonalne psychoterapeutę, odzyskuje
250
stopniowo poczucie własnej wartości, "rozpuszcza" skamieniałe struktury iub odbudowuje zburzone w eksplozji. Oczywiście, rola psychoterapeuty jako "katalizatora" jest trudna i odpowiedzialna: wymaga dużego doświadczenia, taktu i prawdziwej życzliwości, Psychoterapeuta nie może być zimnym obserwatorem, który traktuje swego pacjenta jako obiekt obserwacji i doświadczeń. Nie może przybierać takiej czy innej "maski", gdyż chorzy - podobnie jak dzieci - są specjalnie wrażliwi na wszelką sztuczność i momentalnie tracą zaufanie do ludzi "z maską". Musi być takim, jakim jest, ani lepszym, ani gorszym, ani głupszym, ani mądrzejszym. Nie może też bawić się w "sędziego", choćby skłaniała go do tego tkwiąca w każdym człowieku tendencja do osądzania bliźnich i choćby sam chory, niepewny swego własnego obrazu ("autoportretu"), chciał widzieć w lekarzu swego sędziego.
Tak więc, mimo wielu rozczarowań i "sfrustrowanych" ambicji, psychoterapeuta nie mniej zyskuje z psychoterapii, jego własny pacjent, i tam, gdzie się jeszcze płaci za godziny psychoterapii, właściwie obie strony powinny wystawiać sobie rachunki; a jeśli nie jest pozbawiony wrażliwości i życzliwości, mimo wielu niepowodzeń, może się czuć szczęśliwym człowiekiem.
O psychoterapii krytycznie
Skoro nie chcesz mnie podnieść do siebie, to mnie przynajmniej nie depcz.
August Strindberg Mistrz Olof
Każda epoka ma swoje ulubione słowa, których żywot ogranicza się zazwyczaj do danego okresu historycznego; w nim dany wyraz zdobywa popularność i ginie z nastaniem nowego okresu. W cywilizacji zachodniej za takie popularne słowa w XIX wieku można by uważać "eter" i "magnetyzm", a w wieku XX "teorię względności", "atom", "cybernetykę" i "psychoterapię".
Dla historyka kultury słowa takie mogą służyć za punkt wyjścia do rozważań na temat zasadniczych, charakterystycznych tendencji danego okresu. Tak więc można uważać, że w naszej epoce teoria względności symbolizuje poczucie rela-tywności dotychczasowych układów odniesienia, atom - ambiwalentne uczucia w stosunku do materii, którą człowiek owładnął w stopniu dotychczas nie spotykanym, a która przez samo owładnięcie nabrała charakteru zagrażającej mu energii, cybernetyka zaś wyraża tęsknotę za integracją, porządkiem i możnością sterowania wśród chaosu zjawisk, a psychoterapia - potrzebę oparcia się o drugiego człowieka, pomocy, kontaktu uczuciowego i lepszego zrozumienia siebie.
Choć słowo "psychoterapia" powstało pod koniec ubiegłego stulecia, samo pojęcie, jako takie, nie jest czymś nowym. Pierwsze próby ulżenia drugiemu człowiekowi w cierpieniu w najwcześniejszych okresach rozwoju medycyny różnych kręgów kulturowych polegały przede wszystkim na oddziaływaniach psychicznych (maski, zaklęcia, śpiewy, tańce rytualne itd.). W dalszym etapie dopiero formowały się metody manualne, tj. takie, w których lekarz działał na swego pacjenta za pomocą zabiegów ręcznych (pielęgnacja, operacje, podawanie leków itp.). Zasadnicza różnica między pierwszym, nazwijmy go psychiatrycznym lub psychoterapeutycznym sposobem oddziaływania na chorego, a drugim, określonym tu jako manualny, sprowadza się do różnicy w zakresie pola działania.
253
W pierwszym wypadku jest on znacznie szerszy niż w drugim, W oddziaływaniu psychoterapeutycznym lekarz stara się wpłynąć na chorego człowieka jako na integralną całość i poprzez całościowe oddziaływanie usunąć lub zmniejszyć cierpienie, niezależnie od tego, czy ma ono charakter uogólniony, czy też wyraźnie zlokalizowany. Gdy ktoś złamie nogę, źródło jego cierpienia jest określone i zlokalizowane. Nim jednak lekarz-czarownik czy współczesny lekarz-fachowiec przystąpi do manualnej aktywności, działa on na chorego mniej lub bardziej świadomie przez samą swą obecność, swój spokój, pewność siebie, życzliwość itd. Działanie to zmniejsza niepokój chorego, a tym samym nawet ból w złamanej kończynie. Ponieważ zakres działania obejmuje tu chorego jako jednostkę, a każda jednostka wymaga odmiennego, całościowego traktowania, nie może więc być mowy o regułach postępowania; w każdym wypadku są one inne. W tym sensie medycyna zawsze pozostanie sztuką, gdyż zawsze lekarze będą mieć do czynienia z indywidualnym, zróżnicowanym człowiekiem, a nie z uogólnionym modelem.
W oddziaływaniu manualnym lekarz stawia sobie cele skromniejsze. Nie chce wpływać na pacjenta jako na całość, zostawia go w spokoju, a zajmuje się chorą częścią ciała, złamaną nogą, zepsutym zębem, chorym sercem czy wątrobą. Dzięki ograniczeniu pola działania uzyskuje większe efekty swej działalności. Gdy polem działania jest cały człowiek, trudno jest coś zmienić, poprawić. A jeśli się to nawet uda, wówczas nie bardzo wiadomo, jakiej przyczynie otrzymany skutek przypisać, gdyż tyle momentów mogło zadziałać i niekoniecznie są one związane z konkretną aktywnością lekarza. Natomiast gdy polem działania jest narząd, objaw chorobowy czy nawet całe ciało, wtedy łatwiej prześledzić skutki zabiegów lekarskich; związki przyczynowe są wyraźniejsze, a efekty własnego działania bardziej konkretne.
Poza tym zwężenie pola badawczego daje większą swobodę działania. Podchodząc do chorego całościowo, lekarz z góry musi zdawać sobie sprawę, że nie będzie mógł go traktować jako przedmiot swej aktywności diagnostycznej i terapeutycznej, tylko że wejdzie w jeden ze swoistych kontaktów międzyludzkich, w którym wzajemne oddziaływanie jest obopólne: on działa na chorego, ale chory też działa na niego. Natomiast redukując pole działania do narządu, ciała czy objawu, uzyskuje się zmianę stosunku między lekarzem a chorym. Ze stosunku człowieka do człowieka zmienia się on w stosunek działającego podmiotu do przyjmującego działania przedmiotu.
Dzięki tej redukcji możliwe się stało unaukowienie medycyny. Przedmioty są łatwiej ze sobą porównywalne niż podmioty. Studia lekarskie zaczyna się od anatomii; martwe ciała są do siebie bardziej podobne niż żywi ludzie. Łatwiej dzięki temu podobieństwu uchwycić ogólne prawidłowości. Podobnie ma się sprawa z badaniem zjawisk fizjologicznych, patofizjologicznych, biochemicznych
254
itd. Żywa jednostka jest tu wzięta jakby poza nawias; badacz zajmuje się tylko określonym zjawiskiem. Otrzymane wyniki można zastosować do wszystkich jednostek, gdyż są one zdezindywidualizowane.
Redukcja pola badawczego daje, jak wspomniano, większą nad nim władzę. Możliwy jest przede wszystkim eksperyment, tj. obserwacja skutków własnego działania na przedmiot. Powtarzająca się sekwencja wypadków: określona przyczyna - określony skutek, pozwala na uogólnienie w sensie czasowym. Podobnie dezin-dywidualizacja pozwala na uogólnienie przestrzenne. Otrzymane prawidłowości stają się niezależne od konkretnego czasu i miejsca. Związki przyczynowe stają się wyraźne, gdyż modelem ich zaczyna być własne działanie i obserwacja jego skutku na przedmiocie. Obserwowany przedmiot jest tym bardziej poznawalny, im większą ma się nad nim władzę.
Sama struktura układu nerwowego zdaje się przemawiać za tym, że poznanie otaczającego świata łączy się nierozerwalnie z działaniem. Połączenie funkcji przyjmowania sygnałów (percepcji) i ich wysyłania na obwód (działania) jest zasadą budowy zarówno jednostki anatomicznej: neuronu (dendryty - akson), jak i fizjologicznej: łuku odruchowego (ramię aferentne i eferentne). Może niesłychany w porównaniu ze światem zwierzęcym rozwój ektodermy nerwowej u człowieka sprawił, że dążenie do działania w sensie przekształcania otaczającego świata i narzucania mu własnej struktury jest u niego cechą swoistą, mieszczącą w sobie największe sprzeczności ludzkiej natury, których rezultatem jest rozwój kultury, ale też zabijanie i zniewalanie innych ludzi.
Traktując władzę nad otaczającym światem jako kryterium poznania naukowego, należy pierwszeństwo przyznać naukom technicznym, dzięki nim bowiem osiąga się maksimum panowania nad obserwowanymi zjawiskami. Na drugim miejscu byłyby nauki biologiczne, a na trzecim - humanistyczne. Te ostatnie, zajmując się różnymi przejawami życia ludzkiego, traktowanego całościowo, nie dają badaczowi żadnej władzy nad nimi.
Można jednak naukę scharakteryzować pod innym kątem widzenia niż przydatności w panowaniu nad otaczającym światem. Według Einsteina "zadaniem wszystkich nauk,-zarówno przyrodniczych, jak i psychologii, jest porządkowanie naszych przeżyć i układanie ich w pewną logiczną całość". W tym ujęciu istotnym kryterium poznania naukowego nie byłaby władza, lecz porządek. Można by tu mówić o zaangażowaniu zdolności integracyjnej ektodermy nerwowej, która, łącząc żywy ustrój z jego środowiskiem, a jednocześnie go od środowiska oddzielając, przyczynia się do stworzenia swoistego porządku w ludzkim świecie zewnętrznym i wewnętrznym. Według tej definicji nauki humanistyczne nie znajdowałyby się na ostatnim miejscu. Całościowe podejście do chorego, określone tu jako psychiatry-
255
czne lub psychoterapeutyczne, należałoby zaliczyć do nauk dążących do integracji, a rezygnujących z władania nad otoczeniem.
W praktyce lekarskiej nie rozdziela się od siebie metody psychoterapeutycznej od manualnej. Lekarz-praktyk podchodzi do chorego jako do cierpiącego człowieka - jednostki niepowtarzalnej i nie dającej się całkowicie poznać i określić, a jednocześnie zajmuje się jego szczegółowym problemem: schorzałym narządem, poszczególnym objawem lub zespołem objawów itd. W pierwszym wypadku jego możność działania jest ograniczona, nie potrafi on drugiego człowieka zmienić, może najwyżej wytworzyć sobie jego obraz mniej lub bardziej prawdziwy; włącza tu integracyjną aktywność swego umysłu. W drugim wypadku nie obchodzi go już człowiek jako całość, ale zajmuje się jego częścią, nad którą ma bez porównania większą władzę; jest to przedmiot, który może według swej wiedzy i woli przekształcać i zmieniać za pomocą zabiegów mechanicznych i chemicznych.
Lekarz-praktyk wie z doświadczenia, że chory chętnie akceptuje drugą część jego aktywności, chce być traktowany jako przedmiot, któremu jakiś zabieg czy środek chemiczny przywróci zdrowie. Chory nie uważa, że jest chory jako całość, ale że jest chora jego część: serce, wątroba, "nerwy" itp. Odrzuca w ten sposób zło od siebie, zwala winę na poszczególny organ, który staje się dla niego czymś obcym, tajemniczym i złowrogim. Zagadnienie to szczególnie wyraźnie występuje u chorych nerwicowych; w rzeczywistości problem jest u nich całościowy, ale rozpaczliwie szukają oni przyczyny w czymś, co jest od nich niezależne, w schorzeniu narządów, w zmianach biochemicznych, w sytuacji zewnętrznej itd. Żądają od lekarza, by przyczynę zła usunął i za pomocą cudownego leku, zabiegu, hipnozy, itp., uwolnił ich od tego, co nęka. Z kolei lekarz, zdając sobie sprawę z całościowego charakteru zaburzenia, żąda od nich wysiłku, zmiany postawy życiowej. W ten sposób odpowiedzialność za wyniki leczenia jak piłka pingpongowa jest odbijana przez lekarza w stronę pacjenta, a przez chorego - w stronę leczącego.
Każdy chory czuje się słaby, bezradny, cierpiący, szuka opieki i ratunku, lekarz jest dla niego z otoczenia społecznego tą wyjątkową osobą, której można bezpiecznie powierzyć siebie i zrzucić na nią troskę o swój los, tak jak niegdyś z pełnym zaufaniem w chwilach ciężkich uciekało się pod opiekę rodziców. Odcięcie się od chorej części samego siebie ułatwia pacjentowi ten zabieg oddania się jako przedmiotu w ręce lekarza. Łatwiej oddać w jego ręce chorą wątrobę, serce, nerwy niż samego siebie.
Odmiennie przedstawia się sprawa w psychozach; tu zło - czyli choroba -ogarnia chorego w całości; nie może on już oddzielić jej od siebie, jest nią owładnięty, zmienia się, staje się inny: varius, alienus, i inny, zmieniony, staje się jego świat otaczający. Często nie widzi on w ogóle potrzeby pomocy lekarskiej,
256
lekarz nie może bowiem zmienić ani jego samego, ani jego świata. Oddając się w race lekarskie musiałby powierzyć się cały, a nie - jak w schorzeniach somatycznych i nerwicowych - tylko część siebie. Byłoby to oddanie się w niewolę drugiego człowieka. Tam więc, gdzie chory może odciąć się od choroby, gdy czuje jeszcze, że mimo ogólnego złego samopoczucia związanego z chorobą jest wciąż tym samym człowiekiem, chętnie przystaje na to, by być traktowany jako przedmiot zabiegów lekarskich. Tam natomiast, gdzie choroba owładnęła nim całkowicie, gdzie nie jest już tym, kim był dawniej, broni się on przed oddaniem się w ręce lekarza, jakby chcąc w ten sposób zachować swą zachwianą niezawisłość.
Jak uprzednio zaznaczono, lekarz-praktyk wie ze swego doświadczenia, że nie może się ograniczyć do jednej z omawianych tu metod. Nie może być tylko psychoterapeutą, który w ten czy inny sposób próbuje zadziałać na chorego w całościowym jego aspekcie, ani nie może być rękodzielnikiem czy technikiem, którego chory jako taki nie obchodzi, a który zajmuje się tylko jakąś poszczególną jego częścią (narządem, objawem itp.).
Jednak rozwój medycyny jako nauki szedł zawsze -a w ostatnich kilkudziesięciu latach niezwykle gwałtownie - w kierunku określonym tu jako manualny, tj. w takim, w którym poznanie łączyło się z możnością władania i manipulowania obserwowanym przedmiotem. Reakcją, w pewnym sensie zdrową, na przerost metody manualnej - na tzw. technizację medycyny - jest bujny rozkwit jej psychiatrycznych gałęzi, a więc przede wszystkim samej psychiatrii, psychoterapii i psy-chosomatyki.
Zasadniczą ich cechą jest całościowe spojrzenie na chorego. Oczywiście, nawet w psychiatrii można pozostać wiernym metodzie manualnej; nie interesuje nas wówczas chory, ale objaw choroby, i za pomocą takich czy innych zabiegów staramy się go usunąć. Podejście owo wydaje się jednakże niezgodne z duchem psychiatrii. W przeciwieństwie bowiem do innych gałęzi nauk medycznych, których rozwój idzie w kierunku coraz większej specjalizacji, charakter psychiatrii pozostaje integracyjny, dąży ona do coraz lepszego poznania człowieka jako całości. Potrzeba integracji w medycynie, dotkliwie dziś odczuwana, wysuwa psychiatrię na czołowe miejsce spośród innych dyscyplin lekarskich.
Integracyjny charakter psychiatrii ma swoje ujemne strony. Najdotkliwiej z nich odczuwa się dyletantyzm i frustrację działania. Próba całościowego spojrzenia na człowieka wymaga umiejętności poruszania się w wielu dyscyplinach naukowych; wystarczy wymienić tu trzy wielkie płaszczyzny badawcze, którymi psychiatra musi się stale posługiwać: biologiczną, psychologiczną i socjologiczną. Opanowanie ich przekracza możliwości choćby najzdolniejszego człowieka. Dochodzi do tego indywidualny i niepowtarzalny charakter spotkania psychiatrycznego z pacjentem,
17 - Anus mundi 257
konieczność zrozumienia jego języka, filozofii życiowej, odtworzenia historii życia, słowem - umiejętność wejścia w jego świat. Nic więc dziwnego, że psychiatra jest skazany na dyletantyzm i improwizację, co może być powodem jego poczucia niższości w stosunku do kolegów pracujących w bardziej naukowych w sensie technicznym gałęziach medycyny.
Istotną cechą ludzkiej pracy jest jej twórczy charakter. Niezależnie od tego, czy ktoś zamiata ulicę, uprawia pole, wydobywa węgiel, wytapia rudę, czy też pisze dzieła literackie lub naukowe, rzeźbi lub maluje, uczy młodzież, organizuje podległą mu grupę społeczną - w każdym wypadku lepiej czy gorzej, na większym czy mniejszym odcinku przekształca otaczającą go rzeczywistość. Na swoim poletku pracy staje się panem i władcą, może na nim swoją koncepcję wprowadzać w czyn, urzeczywistniać, przekształcać według niej swój skrawek otoczenia, licząc się oczywiście ze swoistością tworzywa i oporem, jaki ono mu stawia. Gdy polem działania staje się drugi człowiek, zakres władzy ulega automatycznie ograniczeniu i cały problem przekształcania otaczającej rzeczywistości niezmiernie się komplikuje. W każdym zetknięciu z drugim człowiekiem działa się na niego, ale jednocześnie samemu się podlega jego działaniu. Jest się podmiotem, który obserwuje drugiego i wpływa na niego, a zarazem przedmiotem przez drugiego obserwowanym i przekształcanym.
Pole pracy psychiatry jest znacznie szersze niż innych specjalistów, ale zakres jego władzy znacznie mniejszy. Nie ma on, jak inni specjaliści, wolnego pola działania, w którym by mógł wyładować swą aktywność. Co prawda internista, chirurg, pediatra i lekarze innych specjalności również podchodzą do swych pacjentów jako do niepowtarzalnych istot ludzkich i wchodzą z nimi w szczególny kontakt międzyludzki, jakim jest stosunek lekarz - chory - jest to psychiatryczna lub psychoterapeutyczna warstwa ich pracy zawodowej - lecz prócz tego dysponują oni swoim specjalistycznym polem działania, w którym mogą już traktować pacjenta jako przedmiot swych zabiegów diagnostyczno-terapeutycznych. Warstwę psychiczną traktują jako coś dodatkowego, a nieraz, niestety, zbędnego. Wyładowują się w działaniu i przekształcaniu, a swój proces poznawczy kszałtują według modelu: działam i obserwuję skutki swego działania.
Psychiatrze pozostaje przede wszystkim pierwsza część aktywności lekarskiej, druga zaś - określona tu jako manualna, w której za pomocą leków, zabiegów, różnych form nacisku staramy się zmienić zachowanie się chorego - daje wprawdzie efekty, ale gdy minie pierwszy entuzjazm związany z nową metodą, okazują się one niejednokrotnie zwodnicze. Poza tym, mając zawsze do czynienia z człowiekiem jako integralną całością, psychiatra nie jest w stanie określić, w jakim stopniu wynik zależy od zastosowanej metody. Nieraz mu się zdaje, że pacjent poprawił
258
się dzięki jego zabiegom, a tymczasem istotnym momentem było całkiem coś innego: życzliwa atmosfera oddziału, przyjemne spotkanie, które przywróciło choremu wiarę w siebie, zrozumienie ze strony lekarza czy pielęgniarki itp. Dotychczas nie wiadomo, czy rewolucję w psychiatrii, jaką stanowiło wprowadzenie przed laty neuroleptyków, zawdzięczać należy ich bezpośredniemu działaniu na chorych, czy pośredniemu na leczący personel. Świadomość, że dysponuje się środkami, które prawie natychmiast mogą uspokoić najbardziej podnieconego pacjenta, zmieniła zasadniczo postawę lekarzy i pielęgniarek wobec chorych: przestali oni budzić lęk, a tym samym agresję. Ta zmiana postawy miała może jeszcze większy wpływ na poprawę stanu psychicznego chorych niż samo działanie nowoczesnych leków.
Ten podwójny kompleks - nienaukowości i niemożności wyładowania się w działaniu -jest, jak się zdaje, przyczyną spotykanego nierzadko wśród psychiatrów zjawiska, które by można określić mianem "uliczki od psychiatrii". Szukają oni pewniejszego gruntu w dyscyplinach - w ich przekonaniu - bardziej naukowych (biochemicznych, fizjologicznych, psychologicznych, socjologicznych) lub szerszego pola działania w różnych formach aktywności społecznej, organizacyjnej itp.
Aktywność lekarską dzieli się na diagnostyczną i terapeutyczną. W zasadzie oba elementy są ze sobą ściśle zespolone. Jak z praktyki wiadomo, samo przybycie lekarza, nawet krótki z nim kontakt, może działać terapeutycznie. Zdarza się niestety, że działanie to ma znak ujemny, co wynika z nieumiejętności całościowego podejścia do chorego. Istnieje znacząca różnica w sekwencji czasowej diagnostyki i terapii między podejściem całościowym (psychiatrycznym lub psychoterapeutycznym) a częściowym (manualnym lub technicznym). Pierwsze podejście polega na wzajemnej interakcji między chorym a lekarzem. Proces diagnostyczny jest tu nierozerwalnie złączony z procesem terapeutycznym; przebiegają one równocześnie. Lekarz poznaje swego chorego od pierwszego z nim zetknięcia, a jednocześnie działa na niego od tego samego momentu terapeutycznie (działanie to powinno być dodatnie, niestety często takim nie jest). Od znaku oddziaływania zależy rezultat procesu diagnostycznego. Jeśli oddziaływanie jest ujemne, chory odcina się od lekarza, zamyka się w sobie, zazwyczaj, choć nie jest to regułą, pozwala się zbadać jak przedmiot, zbadać swoje ciało, ale nie dopuszcza lekarza do swoich przeżyć, do własnego świata. W innych gałęziach medycyny takie nastawienie chorego nie przedstawia większych przeszkód w procesie diagnostycznym, choć może nieraz utrudniać. Chory na przykład może nie przyznać się do jakiegoś objawu czy szczegółu z historii życia, który ma istotne znaczenie dla postawienia rozpoznania. Natomiast w psychiatrii kwestia kontaktu jest sprawą zasadniczą. Przez kontakt psychiatryczny rozumie się tu właściwe podejście do chorego, które nie hamuje, lecz raczej pobudza go do otwarcia swego świata przeżyć przed badającym. Nie-
259
możność nawiązania kontaktu uniemożliwia postawienie pełnego psychiatrycznego rozpoznania.
W psychiatrii znacznie silniej niż w innych dyscyplinach lekarskich odczuwa sie. nieoznaczoność granicy diagnostycznej. Im więcej czasu choremu poświęcamy, im więcej mamy psychiatrycznych kontaktów z nim, tym więcej nowych zagadnień odsłania się przed nami i przypadek, który początkowo wydawał się prosty, a nawet banalny, przemienia się w pasjonującą i niepowtarzalną historię życia, nie dającą się bez reszty poznać ani zrozumieć. Etykieta diagnostyczna, którą można nieraz z łatwością po kilku minutach rozmowy z chorym sformułować, wydaje się wówczas czymś zupełnie niewystarczającym, a nawet niestosownym.
W podejściu manualnym, w którym traktuje się chorego jako przedmiot eksploracji diagnostycznej i terapeutycznego działania, oba procesy zostają od siebie oddzielone. Trzeba mieć jakiś plan działania, nim zacznie się działać. Trudno sobie wyobrazić chirurga, który by się podjął operacji przed postawieniem przynajmniej probabilistycznego rozpoznania. Diagnoza wyprzedza tu leczenie. Proces diagnostyczny musi więc być możliwie krótki i skończony, by jak najszybciej móc zacząć terapię. Nie matu miejsca dla nieskończoności i niepoznawalności ludzkiej natury.
Myślenie tego typu przeniknęło też do psychiatrii, pomimo że zajmuje się ona człowiekiem jako całością, więc z natury rzeczy granica procesu diagnostycznego jest w nieskończoności. Psychiatra przed nieoznaczonością i niepewnością swego poznania broni się gotowymi formułami w postaci etykiet diagnostycznych czy też schematów rozwoju osobowości. Uspokaja on swój niepokój, gdy potrafi swego pacjenta wtłoczyć w odpowiedni schemat. Kiedy mu się to uda, spokojnie przystępuje do leczenia. Postępując tak, przechodzi z metody całościowej, czyli psychoterapeutycznej, w której stosunek lekarza do chorego rozgrywa się w płaszczyźnie poziomej: wzajemnego oddziaływania jednego człowieka na drugiego, do metody manualnej, w której płaszczyzna stosunku jest pochyła: lekarz jest działającym podmiotem, a chory - odbierającym jego działanie przedmiotem.
Sam termin "psychoterapia" nie jest zbyt szczęśliwie dobrany. Odpowiednikami jego - z punktu widzenia budowy słowotwórczej - są takie pojęcia lekarskie, jak: fizykoterapia, hydroterapia, radioterapia itp. Pierwsza część słowa wyróżnia sposób, jakim się na chorego działa leczniczo. W wypadku psychoterapii tym sposobem jest psyche - oddziaływanie psychiczne lekarza na chorego. Termin implikuje dualizm ludzkiej natury: psyche i soma, co do którego z praktycznego punktu widzenia można mieć zastrzeżenia, gdyż każdemu lekarzowi wiadomo, jak nierozerwalnie łączą się zjawiska psychiczne z somatycznymi.
Drugie zastrzeżenie jest poważniejsze i trafia, jak się zdaje, w istotę zagadnienia. Według terminu należy przyjąć, że środkiem leczniczym jest "dusza", czyli oddzia-
260
ływanie psychiczne lekarza, podobnie jak w wypadku hydroterapii jest nim woda. Kryje się więc w tym terminie ciche założenie, że "dusza" leczącego jest lepsza od "duszy" leczonego, bo trudno leczyć coś lepszego za pomocą gorszego. Poza tym termin podkreśla jednokierunkowość oddziaływania, nie przyjmuje odwrotnej ewentualności, że psyche chorego może oddziaływać na leczącego. Dlatego we wszystkich kierunkach psychoterapeutycznych można dostrzec dążenie do stworzenia idealnego modelu psychiki ludzkiej, którego reprezentantem staje sią psycho-terapeuta. U freudystów będzie nim siła ego, która potrafi ujarzmić złowrogie działania id i superego; u adlerystów - właściwy styl życia, pozwalający na rozładowanie dążenia do władzy i kompleksu niższości; u jungistów - znalezienie właściwej drogi, tao, zgodnej z kierunkiem elan vital, libido, dzięki czemu odzyskuje sią prawdziwe "ja" i redukuje "cienie", kompleksy tkwiące w podświadomości; dla Sullivana modelem jest idealny system obrany (self-system) przed lakiem, największą siłą w życiu człowieka, dla Fromma osiągnięcie wolności własnego -, "ja" przez rozwiązanie zasadniczych sprzeczności ludzkiej natury: życia i śmierci, dążenia do indywidualnego rozwoju i rozpłynięcia się w kolektywie; dla Karen Horney jest nim maksymalne wyzyskanie swych możliwości, pełna realizacja siebie; dla egzystencjalistów, którzy ciężar gatunkowy frazy "ja jestem" przenoszą z "ja" na "jestem", prawdziwą egzystencję oznacza pełna świadomość słowa "jestem", w której się mieści zdolność decyzji, czyli wolna wola, lęk związany z przemijalnością istnienia, a wina - z niespełnieniem własnych możliwości. (W piśmiennictwie polskim zagadnienia psychoterapeutyczne zostały szczegółowo i krytycznie omówione w monografii Bilikiewicza.)
Jak grzesznik chory staje przed psychoterapeutą, który zależnie od wyznawanych poglądów ukazuje mu "błędy i wypaczenia" od idealnej linii rozwoju. Psychoterapeutą posiada wiedzę tajemną o człowieku, klucz do jego szczęścia. Stąd może tak chętnie posługuje się on zawiłym językiem, zrozumiałym tylko dla wtajemniczonych. Język bowiem nie jest tylko środkiem komunikacji, lecz też środkiem magicznym, dającym władzę nad drugim człowiekiem. Ekskluzywność językowa jest typowa nie tylko dla szkół psychoanalitycznych, lecz również egzystecjalnych.
Dysponując mniej lub bardziej udałym schematem rozwoju osobowości, psychoterapeutą rości sobie prawo do rządzenia psychiką drugiego człowieka, kierowania nią według wyznawanego modelu.
Ta dążność do władzy w różnym stopniu przejawia się w rozmaitych metodach psychoterapeutycznych; może największa jest w hipnozie, w której stanowi istotę metody, mniejsza w sugestywnych oddziaływaniach czy w psychoterapii typu; doradczego, ale występuje ona nawet w klasycznej psychoanalizie, której wyznawcy odżegnują się od jakiegokolwiek kierowania pacjentem, niemniej jednak przez sam
261
fakt, że uważają się za specjalistów od procesów nieświadomych, które, ich zdaniem, są głównym motorem ludzkiego działania, stwarzają wokół siebie aurą wszechwiedzy i wszechmocy. Nie darmo pacjent w psychoanalizie znajduje się w pozycji leżącej, a więc takiej, która się łączy z postawą bierną, a nie czynną. Psychoterapeuci kierunku egzystencjalistycznego, którzy podkreślają znaczenie świadomej decyzji u pacjenta i stosunek lekarz - chory ustawiają w płaszczyźnie poziomej - podmiotu do podmiotu, też nie są wolni od tendencji sterowania swym chorym, choćby w formie narzucania mu swej filozofii.
Żądza władzy jest cechą swoiście ludzką. Lekarz niepsychiatra wyładowuje ją w polu swej specjalizacji, która jest tylko przedmiotem, częścią całego człowieka. Psychiatra, dla którego polem działania jest człowiek jako taki, we wszystkich jego aspektach, stoi przed pokusą zawładnięcia nim w całości, sprawowania "rządu dusz". Pokusa tym łatwiejsza do zrealizowania, że jego pacjent jest już zachwiany w swojej postawie, a często w ogóle ze społeczności ludzi tzw. normalnych wykluczony jako alienus lub varius. Trzeba dużego wysiłku woli, by tej pokusie nie ulec.
W najprostszych formach organizacji społecznej funkcje wodza, kapłana i lekarza były sprawowane przez jedną osobę. Stopniowo wystąpił rozdział funkcji wodzowskiej od kapłańsko-lekarskiej, wódz bowiem potrzebuje ludzi zdrowych, a jeszcze później - kapłańskiej od lekarskiej, przy czym kapłanowi pozostała władza nad duszą, a lekarzowi - nad ciałem. Ponieważ w praktyce lekarskiej dualistyczna koncepcja człowieka na ogół nie zdaje egzaminu, chory musi być traktowany jako integralna całość, a lekarz z konieczności wkracza nieraz w dawny zakres władzy kapłańskiej, z tym, że aspekt moralny i metafizyczny życia ludzkiego pozostawia kapłanom, filozofom czy prawnikom.
Sposoby oddziaływania człowieka na człowieka można by ująć w trzy klasy jako manualne, werbalne i pozawerbalne. Pierwsze zostały już tutaj dość wyczerpująco scharakteryzowane; podkreślić trzeba, że stanowią one trzon aktywności lekarskiej poza psychiatrią. W życiu codziennym przykładem takiego oddziaływania jest opieka matki nad małym dzieckiem, uczenie dziecka czy dorosłego bardziej skomplikowanych ruchów, a w sensie negatywnym - krępowanie jego swobody przez kajdany, więzienia itp.
Oddziaływanie werbalne dokonuje się głównie za pomocą rozkazów, poleceń, a przede wszystkim przez narzucanie drugiemu swej własnej struktury widzenia otaczającego świata.
Pozawerbalne metody oddziaływania, jak dotychczas mało poznane, obejmują mimikę, gesty, postawę ciała, słowem -te czynniki, które są percypowane natychmiast przy pierwszym zetknięciu z drugim człowiekiem i decydują o tym, czy
262
będzie on działał na obserwatora przyciągające czy odpychająco. Zdolność wyczucia cudzej postawy emocjonalnej pojawia się bardzo wcześnie w rozwoju ontoge-netycznym. Już niemowlę potrafi wyczuć stan emocjonalny swojej matki i reaguje na niego często różnymi zaburzeniami fizjologicznymi. Pediatrzy dobrze wiedzą, że przyczyn zaburzeń w łaknieniu i trawieniu, zanoszenia się, ataków astmatycznych nierzadko trzeba szukać w nerwowości matki. Również u zwierząt domowych obserwuje się nieraz zdolność rozszyfrowania stanu emocjonalnego pana, np. pies chowa się do kąta, gdy jego pan wraca zły do domu. U ludzi z wiekiem zdolność ta maleje prawdopodobnie w związku z tym, że kontakty społeczne zmuszają ich do odczytywania maski, a nie tego, co się pod nią kryje. U pacjentów psychiatrycznych, zwłaszcza psychotyków, wraca pierwotna zdolność odczytania prawdziwego nastawienia emocjonalnego, nie da się ich zmylić nałożoną maską. Maska budzi niepokój; chory nie wie, co się pod nią ukrywa; wzrasta poczucie zagubienia w otaczającym świecie.
Pozawerbalne sposoby oddziaływania są prawdopodobnie filogenetycznie i ontogenetycznie starsze od manualnych i werbalnych, one decydują o zasadniczym kierunku ruchu w otaczającym świecie społecznym, o tym, czy można się do źródła sygnału zbliżyć, czy trzeba uciekać lub z nim walczyć.
W całościowym oddziaływaniu lekarskim metoda komunikacji pozawerbalnej wydaje się najważniejsza. W tym wypadku stosunek lekarza do chorego przypomina te stosunki międzyludzkie, w których kontakt jest bardzo bliski, jak między dzieckiem a rodzicami, między zakochanymi, między zaciętymi wrogami. W stosunkach tych nie potrzeba słów, czyta się z twarzy.
Umiejętność właściwej ekspresji pozawerbalnej stanowi o powodzeniu kontaktu psychiatrycznego, od niej zależy, czy chory już przy pierwszym kontakcie przyjmie postawę obronną, czy też lekarzowi w pełni zaufa. Ekspresja ta w minimalnym stopniu zależy od naszej woli; można się jedynie maskować, ale maska w kontakcie psychiatrycznym tylko przeszkadza. Natomiast wpłynąć można na swoją ekspresję pozawerbalną przyjmując odpowiednią postawę psychiatryczną. W szczególności należy unikać trzech błędów: pseudonaukowości, tj. traktowania chorego jako przedmiotu swych badań i zabiegów, maski, tj. udawania tego, czego się naprawdę nie czuje, i sędziego, tj. przyjmowania postawy oceniającej, zwłaszcza w kategoriach etycznych. Chory boi się potępienia. I tak już zwykle został dostatecznie potępiony przez otoczenie społeczne lub przez swoje własne sumienie.
Większość psychiatrów zajmujących się psychoterapią zgadza się - niezależnie od różnic poglądów - co do tego, że im mniej się samemu mówi w czasie rozmowy z chorym, tym lepiej. Najmądrzejrze nawet uwagi lekarza choremu mogą się wydać niestosowne, a nawet wręcz głupie, gdyż nigdy nie pasują one całkowicie do jego
263
przeżyć. Obraz przeżyć ulega potrójnemu zniekształceniu: gdy chory je słownie odtwarza, gdy badający stara się je zrozumieć, i wreszcie gdy je z powrotem choremu w formie uwag przedstawia. Nie znaczy to, by lekarz w czasie rozmowy z chorym milczał jak zaklęty; taka sytuacja byłaby sztuczna i hamowałaby wypowiedzi chorego, powinien on jednak stale pamiętać o tym, że chory odsłania przed nim przeżycia często najbardziej osobiste i bolesne i trzeba wobec tego faktu zachować odpowiedni szacunek. Najlepiej odwrócić role i wstawić się w sytuację chorego. Zasadniczą strukturą rozmowy psychiatrycznej jest figura trójkąta; chory rozmawia z lekarzem na swój temat. Podstawą trójkąta jest wzajemny stosunek chorego i lekarza, ich wzajemne oddziaływanie na siebie, a wierzchołkiem - ten, o którym się rozmawia, tj. sam pacjent. W tym dialogu formuje się obraz chorego, wskutek samej werbalizacji przeżycia ulegają większemu uporządkowaniu i obiektywizacji. Pomóc w tym procesie integracji może też badający przez delikatne i we właściwym momencie podane przedstawienie swojego punktu widzenia na przeżycia chorego. I właśnie moment uporządkowania tego, co dotychczas było chaotyczne, stanowi
0 naukowości badania psychiatrycznego, a jednocześnie o jego terapeutycznym znaczeniu. W psychiatrii nie można bowiem oddzielić diagnostyki od terapii.
Wybierając się w góry czy mając zwiedzić jakieś miasto, można się trzymać ściśle przewodnika lub iść na ślepo, szukając pięknych widoków i nowych wrażeń. W pierwszym wypadku grozi, że zamiast oglądać ładne widoki, szuka się znaków szlaku turystycznego lub wertuje kartki bedekera, w drugim zaś, że można najważniejsze i najciekawsze fragmenty pominąć i zgubić się w gąszczu nowych wrażeń. Podobnie ma się sprawa z podróżą w kraj nieznany, jakim jest świat chorego. Można w niej trzymać się opisów książkowych i cieszyć się, gdy się odnajdzie przeżycie do nich pasujące, lub też podróżować na własną rękę, ryzykując, iż można się w tej podróży zagubić. Prawda, jak zwykle, tkwi gdzieś pośrodku; nie można lekceważyć wiedzy książkowej, ale nie trzeba jej też zbytnio wierzyć. Należy zachować świeżość spojrzenia, umieć w każdym chorym zobaczyć coś ciekawego
1 nowego, a nie wciskać go w ciasne ramy rozpoznań psychiatrycznych i gotowych schematów. Wynik psychoterapii nie zależy zresztą, co większość autorów zgodnie podkreśla, od wyznawanych koncepcji; mają tu znaczenie jakieś inne czynniki niż "przewodnik po duszy pacjenta".
Choćby przeżycia chorego najbardziej odbiegały od przeciętnych i były niezwykłe i dziwaczne, nie wolno przyjmować postawy sędziego. Gdy się przyjmie, że są one jednym z wielu, choć rzadkim sposobem widzenia świata i życia w tym świecie, który, choć niezwykły i często dla chorego szkodliwy, to jednak odsłania niesłychane bogactwo ludzkiej natury i, wykraczając poza przeciętne granice, po-
264
zwala nam lepiej ją rozumieć - wówczas maleje zapał do radykalnego wtłaczania chorego w formy życia tzw. zdrowego czy normalnego.
I tu zachodzi zjawisko paradoksalne, polegające na tym, że im bardziej chce się chorego "unormalnić", tym trudniej wraca on do zdrowia. A im stanowisko lekarza jest bardziej tolerancyjne, mniej w nim żądzy władzy nad drugim człowiekiem i chęci przekształcenia go według własnej koncepcji "zdrowia psychicznego", tym szybciej pacjent wraca do zdrowia. Dlatego, choć uwaga ta może dotknąć wielu psychoterapeutów z powołania, wydaje się, że psychiatrzy, którzy rezygnują z działań psychoterapeutycznych w dzisiejszym tego słowa znaczeniu, a zadowalają się tylko gruntownym badaniem chorego, nie żałując na to czasu i wysiłku i zawsze znajdując w jego przeżyciach coś nowego i ciekawego - osiągają lepsze wyniki lecznicze niż zagorzali psychoterapeuci, którzy chorego chcą radykalnie zmienić.
Władza bowiem nad drugim człowiekiem jest czymś niebezpiecznym i zwodniczym, a często jest ona największa, gdy się do niej nie dąży i drugiemu zostawia maksimum swobody. Psychiatrzy na ogół nie zdają sobie sprawy z ogromu władzy i odpowiedzialności, jaki na nich ciąży. I dobrze, bo świadomość, jak ważnymi postaciami stali się w życiu swych pacjentów, paraliżowałaby ich poczynania. We właściwym kontakcie psychiatrycznym lekarz staje się niejednokrotnie dla chorego osobą najbliższą, która w jego przekonaniu naprawdę go rozumie, której powierza tajemnice, jakich dotąd nikomu nie zdradził. Słowem, wchodzi on w sferę intymności pacjenta, staje się jakby jego planetą, krążącą po najbliższej orbicie, występuje w jego uczuciach, myślach i marzeniach sennych. Choćby nie chciał, wywiera -silny, a jakże często nie kontrolowany - wpływ na chorego.
Obserwuje się tu dziwny paradoks władzy: im większy wpływ psychiatra chce na chorego wywrzeć, tym mniejszy wpływ wywiera. Chory, jak każdy zresztą człowiek, broni się przed narzucaniem mu obcej struktury, odrzuca ją od siebie, umieszcza psychiatrę - choćby najbardziej psychoterapeutycznie nastawionego -na zewnętrznej orbicie, po której krążą ludzie obcy i dalecy.
Stosunek lekarza do chorego w swym aspekcie całościowym jest stosunkiem dwóch osób do siebie, oddziaływanie jest zatem obustronne. Zazwyczaj uwzględnia się tylko działanie, jakie lekarz na chorego wywiera, zapominając, że istnieje też oddziaływanie w kierunku odwrotnym: chorego na lekarza. Oddziaływanie to nie jest bez znaczenia i na pewno wywiera niemały wpływ na kształtowanie się cech osobowości lekarza. Fakt, że chory szuka w lekarzu pomocy, opieki, ratunku, poddaje się z zaufaniem jego zabiegom, sprawia, iż lekarz często podświadomie przyjmuje z czasem cechy przypisywane mu przez chorych. Staje się autorytatywny, pewny siebie, ojcowski itp.
W psychiatrii problem ten przedstawia się odmiennie. Chory psychiatryczny
265
nie może pozwolić sobie na to, by być traktowanym jak dziecko lub przedmiot aktywności lekarskiej. Gdy psychiatra zdobądzie zaufanie pacjenta, wówczas zostaje wprowadzony w jego najbardziej własny świat, inny od tego, z którym zapoznajemy się w powierzchownych kontaktach z ludźmi, a którego bogactwo i niezwykłość, zwłaszcza w schizofrenii, mogą być zaskakujące. Traktowanie chorego tak, jak się podchodzi do dziecka, byłoby lekceważeniem świata przeżyć chorego, zmuszałoby go do zamknięcia w sobie i nastawienia sią do lekarza jako do kogoś obcego, a nie najbliższego człowieka, bo "wtajemniczonego". Nawet dziecko w kontakcie psychiatrycznym wymaga poważnego traktowania, jak dorosła osoba. Może nie będzie przesadą stwierdzenie, że podstawą kontaktu psychiatrycznego jest szacunek, a nawet pewna pokora wobec bogactwa odsłaniającej sią przed oczyma struktury świata drugiego człowieka.
Psychiatra korzysta z kontaktów z chorymi nie tylko dlatego, że dzięki nim jego wiedza o życiu ludzkim stale się wzbogaca i jest bez porównania większa niż wiedza lekarzy innych specjalności, lecz też dlatego, że stale porównując swoje własne przeżycia z przeżyciami chorych, może w większym stopniu niż ludzie innych zawodów zmieniać i przekształcać samego siebie. W ogólnym obrachunku nie.wiadomo do końca, kto wynosi większe korzyści ze wzajemnego współżycia: psychiatra czy jego pacjent. Są to korzyści, które na pewno rekompensują frustrację związaną z nienaukowością psychiatrii w sensie technicznym oraz niemożnością wyładowania się w działaniu i władaniu drugim człowiekiem.
Rytm życia
Starość należy do tych pojąć, które choć dla każdego w pospolitym znaczeniu oczywiste, są trudne, a nawet niemożliwe do naukowego zdefiniowania. Klasycznym przykładem takiego pojęcia, trudnego do naukowego zdefiniowania, jest życie, którego nikt jeszcze nie potrafił określić bez zastrzeżeń. Starość jest fazą życia końcową, po niej przychodzi tylko śmierć. W konsekwencji brak definicji życia przekreśla możliwość zdefiniowania jednego z jego okresów w sposób bezdyskusyjny.
U istot jednokomórkowych starość zaczyna się wtedy, gdy zbliża się moment rozmnażania. Niezależnie od tego, czy akt ten ma charakter seksualny (podział komórki poprzedzony jest łączeniem się z komórką płci przeciwnej), czy też asek-sualny (podział następuje spontanicznie), jest on końcem życia starej komórki. Od momentu podziału zaczynają życie dwie nowe jednostki. Jest to śmierć piękna, gdyż daje początek nowemu życiu; umieranie jest jednocześnie zmartwychwstaniem. Gdyby przyjąć, że atrybutem życia są przeżycia, że nawet jego najprostsze formy w jakiś sposób przeżywają fakt swego istnienia, wówczas należałoby jednokomórkowym istotom zazdrościć ich starości i śmierci.
W ustrojach wielokomórkowych starość i śmierć komplikują się. Jedne komórki starzeją się szybciej i wcześniej umierają; ich okres życia jest drobnym ukłamkiem życia całego organizmu (np. komórki układu krwiotwórczego lub gruczołów płciowych). Inne znów skazane są na długi żywot, starzeją się znacznie wolniej (np. komórki nerwowe). Od chwili poczęcia sparzenie się, śmierć i rozmnażanie przebiegają obok siebie w dialektycznej jedności, tworzącej cykl rozwojowy całego ustroju. Rozwój ten jest realizacją możliwości zawartych w planie genetycznym. Należy przypuszczać, że nigdy możliwości te nie są w pełni zrealizowane. W tym ująciu starość byłaby okresem życia, w którym większość planów została zrealizowana i wskazówka zegara genetycznego zatrzymać się może jedynie na ostatniej już godzinie. -Ś,: Ś,-.A:,:
ŚŚim-
267
Z punktu widzenia genetycznego jest więc starość ograniczeniem możliwości; wszystko się wypełniło, już więcej nic stać się nie może. W poszczególnej komórce moment ten stanowi sygnał do podziału; na nowo zaczyna się realizacja planu genetycznego. W ustrojach wielokomórkowych zakres możliwości zawartych w planie genetycznym zostaje ograniczony z chwilą osiągnięcia specjalizacji. Komórka wyspecjalizowana w jednym kierunku (np. odbierania określonych bodźców otoczenia, kurczenia się, przenoszenia sygnałów, produkowania określonej substancji chemicznej itd.), mimo że w swych kwasach nukleinowych ma zakodowany cały plan genetyczny, identyczny jak w komórce macierzystej, z której cały ustrój się rozwinął, tylko część tego planu realizuje; inne możliwości realizacji są w nie znany nam jeszcze sposób zahamowane. Specjalizacja byłaby więc równoznaczna ze starością w swym ograniczeniu dalszych możliwości rozwojowych. Komórki o wysokim stopniu specjalizacji tracą nawet jedną z najistotniejszych cech życia, zdolność rozmnażania się (np. komórki nerwowe).
Specjalizacja jest koniecznością w wielomiliardowym "społeczeństwie" komórkowym. Czasem zdarza się "bunt" komórek przeciw narzuconemu im porządkowi i ograniczeniu swobody rozwoju. Zaczynają one żyć życiem własnym, niezależnym od praw panujących w ustroju. Komórki takie określa się jako nowotworowe. Zdolność rozmnażania się jest w nich tym większa, im nowotwór jest złośliwszy.
Jedną z najważniejszych cech życia jest proces wymiany (metabolizmu) między ustrojem a jego środowiskiem. Żadna cząstka energii czy substancji nie pozostaje w ustroju na stałe. Stały jest tylko określony porządek, swoisty dla każdego ustroju (porządek biochemiczny, np. swoistość białka, fizjologiczny, psychiczny). W tym sensie życie jest ustawicznym przeciwstawianiem się entropii, jak je określił wybitny fizyk Schroedinger. Prócz metabolizmu energetycznego istnieje metabolizm sygnalizacyjny. Sygnał jest minimalną ilością energii, nie odgrywającą roli w przemianie energetycznej, która orientuje ustrój w tym, co dzieje się w otoczeniu, i wyzwala w nim odpowiednie reakcje, które z kolei można traktować jako sygnały dla otoczenia. Prawo swoistości (własnego porządku) obowiązuje też w metabolizmie sygnalizacyjnym. Dlatego przyjmując, że każda żywa istota w jakiś sposób przeżywa swoją egzystencję, należy też przyjąć, że przeżywa ją w sposób dla siebie swoisty i niepowtarzalny.
Tempo metabolizmu energetycznego i sygnalizacyjnego zmienia się w ciągu życia jednostki; jest ono największe w początkowym okresie, a coraz słabsze w końcowym. Śmierć oznacza przerwanie strumienia energetyczno-sygnalizacyjnego. Energie i sygnały dochodzące z zewnątrz już nie są kształtowane w określony porządek, zwycięża entropia. Możliwe, że w ustrojach jednokomórkowych zwolnienie tempa metabolizmu jest sygnałem do podziału komórkowego. Komórka nie jest
268
już zdolna do wysiłku, jakiego wymaga utrzymanie własnego porządku, i w tym momencie "decyduje" się na podział, powstają dwie nowe jednostki, które wysiłek życia mogą podjąć na nowo.
Ze wzglądu na tempo metabolizmu można rozróżnić w życiu każdej żywej jednostki trzy okresy: młodości, wieku dojrzałego i starości. W pierwszym dzieje się najwięcej; w ustrojach wielokomórkowych z jednej komórki powstaje ukształtowany organizm, zbudowany z wielu miliardów komórek (np. u człowieka od poczęcia do narodzin masa ciała wzrasta 11 milionów razy, a od narodzin do dojrzałości 22 razy). Plan genetyczny realizuje się w ogólnym zarysie. W metabolizmie, zarówno energetycznym, jak i sygnalizacyjnym, przeważa "biorę" nad "daję" (procesy anaboliczne nad katabolicznymi). W okresie dojrzałości tempo przemian słabnie. Ustala się równowaga między procesami anabolicznymi i katabolicznymi. W trzecim wreszcie okresie procesy destrukcji (katabolizm) zaczynają przeważać nad procesami budowy (anabolicznymi), dzięki jednak znacznemu zwolnieniu tempa metabolizmu destrukcja nie jest tak szybka, jak budowa w pierwszym okresie rozwoju.
W związku z różnym tempem metabolizmu różnie przedstawia się czas biologiczny w poszczególnych okresach. Jeśli za jego jednostkę przyjmuje się odległość między dwoma wydarzeniami (w czasie astronomicznym wydarzeniami takimi są obrót Ziemi dookoła Słońca i dookoła własnej osi), to jednostek tych będzie bez porównania więcej w pierwszym okresie, niż w drugim i trzecim. Rok dziecka jest czymś innym niż rok życia człowieka dojrzałego czy starego.
Porównanie wielokomórkowych ustrojów z dobrze zorganizowanym społeczeństwem jest tylko przenośnią. Ale jest rzeczywiście zadziwiającą tajemnicą, w jaki sposób miliardy komórek żyją w tak harmonijnej całości. Jak ściśle zgrana jest ich współpraca mimo daleko posuniętego zróżnicowania i specjalizacji. Wspólny dla wszystkich komórek plan genetyczny, a w wyżej zorganizowanych ustrojach wielokomórkowych także system endokrynny i nerwowy, zapewniają integrację ich aktywności. Każda z nich jest potrzebna dla prawidłowego działania całego ustroju. Gdy komórka przestaje być potrzebna, szybko starzeje się i umiera. (Przykładem może być tajemnicza dotychczas szyszynka, w której Kartezjusz niegdyś lokalizował funkcje psychiczne, lub grasica; oba gruczoły dokrewne starzeją się i giną we wczesnym jeszcze okresie życia ustroju, gdyż spełniły już swą rolę i stały się zbyteczne; innym przykładem jest komórka nerwowa, którą przez przecięcie jej wypustki odłączono od wspólnoty z innymi komórkami nerwowymi - komórka taka nie może wskutek tego spełniać swej roli przenośnika sygnałów i jako niepotrzebna ginie.)
Wymieniono tu kilka cech, które z punktu widzenia biologicznego są wskaźni-
269
kiem starości, jak realizacją planu genetycznego, daleko posuniętą specjalizację, zwolnienie tempa metabolizmu energetycznego i sygnalizacyjnego oraz brak zapotrzebowania dla całości ustroju. Cechy te nie wyczerpują biologicznego problemu starości. Jest to dziedzina intensywnych badań biologów i medyków. Technizacja nauk biologicznych sprawia, że poznanie jest równoznaczne z możliwością działania na obiekt obserwacji. Ten sposób poznania (jeśli lepiej coś znam, łatwiej tym potrafią kierować) w wypadku problemu starości stwarza perspektywy wpływania na procesy starzenia się. Biolodzy i medycy pracujący nad tym zagadnieniem mają więc nadzieję, że ziszczą faustowskie marzenia o wiecznej młodości.
Nie mniej skomplikowany jest problem starości z psychologicznego punktu widzenia. Wiele cech psychicznych wymienia się jako charakterystyczne dla wieku starczego. Cechy te często są sprzeczne; starość jest smutna, ale też "wesołe jest życie staruszka"; pamięć zawodzi, ale jednocześnie tylko stary człowiek potrafi z taką dokładnością szczegółów odtwarzać sceny dalekiej przeszłości; funkcje intelektualne słabną, ale wzrasta zdolność całościowego ujmowania zagadnień; mówi się o egoizmie i despotyzmie starców, ale z drugiej strony rzadko miłość bywa tak bezinteresowna i uległa, jak właśnie u nich.
Traktowanie psychicznego aspektu życia jako subiektywnego pozwala na szukanie analogii między prawidłowościami biologicznymi a psychologicznymi.
Poczucie, że "wypełniło się", że już więcej nic stać się nie może, że weszło się już na drogę prowadzącą ku zniedołężnieniu i śmierci, jest chyba najtragiczniejszym przeżyciem starości. Człowiek stary broni się przed poczuciem, że się już w całości zrealizował. Broni się on również drobnymi celami i troskami dnia codziennego, koncentrowaniem się na dolegliwościach niedomagającego ciała, szukaniem przyjemności w sprawach, na które dawniej nie zwracał uwagi ("że świeci słoneczko, że rano czeka dobre mleczko" itp.). Ale pod tym różnorodnym kolorytem codziennego dnia kryje się ciemne \\o poczucia końca wszystkiego.
Świadomość wypełnienia własnego życia byłaby lżejsza do zniesienia, gdyby to wypełnienie było rzeczywiście realizacją tkwiących w człowieku możliwości. Gdyby starość była prawdziwą jesienią życia. Niestety, niewielu ludzi może śmiało wytrzymać test ewangelicznej frazy: "po owocach poznacie ich". Większość przeżywa boleśnie poczucie frustracji, ich bilans życia jest ujemny. To poczucie ujemnego bilansu jest, jak się zdaje, swoiste dla naszej epoki, w której problem realizacji siebie, mimo na pozór obiektywnie lepszych niż dawniej warunków, jest specjalnie trudny.
Zmiana środowiska naturalnego (przyrody) w środowisko sztuczne, techniczne, stworzone przez samego człowieka, oddala go od naturalnych rytmów przyrody, między innymi od rytmu pór roku. Trudniej mu niż człowiekowi żyjącemu w
270
warunkach prymitywniejszych przyjąć, że starość i śmierć są zjawiskami normalnymi, jak jesień i zima, że po nich przyjdzie wiosna i życie obudzi się na nowo. Środowisko techniczne wzmacnia w człowieku poczucie władzy nad otoczeniem, dlatego trudniej przychodzi mu podporządkować się prawom przyrody. Rodzi się bunt przeciw śmierci i starości. Bunt, który w człowieku chyba zawsze istniał, ale nie w tak ostrej formie, jak obecnie.
Bunt może być uczuciem twórczym, gdy można zmienić sytuację, która go wyzwala, staje się natomiast źródłem nerwicowego lęku i agresji, gdy jest się wobec tej sytuacji całkowicie bezsilnym. Niemożność działania, poczucie całkowitej bezsilności znacznie potęguje uczucie lęku. (W czasie okupacji broń lub nawet kapsułka cyjanku dodawała odwagi, gdyż zmniejszały one poczucie bezsilności wobec wroga; w marzeniach sennych pewne sytuacje budzą znacznie silniejszy lęk niż identyczna sytuacja na jawie, gdyż w czasie snu jest się pozbawionym możliwości jakiegokolwiek działania.) Lęk przed starością i śmiercią stał się obsesją ludzi cywilizacji technicznej. Rozszerza się on nawet na młodych. Świadomość, że starość i śmierć są nieuniknionym końcem życia, występuje tym natarczywiej, im bardziej chce się być zawsze młodym.
Panujący dziś styl młodzieńczości, który przybiera nieraz karykaturalne formy "młodzieńczych" starszych pań i panów, jest nie tylko wynikiem buntu przeciw starości i śmierci. W zjawisku tym można doszukać się działania różnych czynników, charakterystycznych dla naszej cywilizacji. Trudno w niej być nie tylko człowiekiem starym, ale nawet dojrzałym, jeśli za jedną z cech dojrzałości uważa się odpowiedzialność za siebie i najbliższe otoczenie. Szybkie tempo przemian wymaga dużej zdolności adaptacji, a ta jest cechą młodości. Postawa dzieciństwa i młodości jest konsumpcyjna (przewaga procesów anabolicznych w metabolizmie energetycznym i sygnalizacyjnym), a taka postawa jest łatwiejsza w dzisiejszych czasach niż postawa twórcza.
Marksistowskie określenie wolności jako świadomej konieczności, które, jak by się zdawało, sprzeciwia się zdrowemu rozsądkowi i drażni nawet tych, którzy codziennie powtarzają "bądź wola Twoja", często znajdzie potwierdzenie w praktyce lekarskiej. Większość zjawisk, z którymi styka się lekarz, jest niezależna od woli chorego. Podział układu sterującego, tj. nerwowego, opiera się na kryterium woli; funkcje ustroju dzieli się na wolicjonalne, tj. zależne od woli, i autonomiczne lub wegetatywne - od niej niezależne. Nie zawsze oczywiście da się ostro podział przeprowadzić. Niemniej jednak w tych wypadkach, gdy ktoś chce za pomocą swej woli opanować zjawiska, które od niej są niezależne, wówczas z reguły przebieg danego zjawiska ulega jeszcze większemu zakłóceniu. Jednym z pierwszych zadań lekarza jest odciągnąć chorego od tego, co bezskutecznie próbuje przezwyciężyć,
271
za co chce wziąć odpowiedzialność na siebie. Odwracając uwagę i wysiłek chorego od zaburzenia, które chce sam opanować, już uzyskuje się pewną poprawę. Jest to problem impotencji - im więcej chory chce, tym mniej może. To samo jest z bezsennością; im bardziej pragnie się zasnąć, tym mniejsze są szansę, że sen przyjdzie. Ból zęba zmniejsza się, gdy się odwróci od niego uwagę. Przykładów takich można by przytoczyć wiele. Analogicznie przedstawia się sprawa ze starością.
Starość jest nieunikniona; im więcej się z nią walczy, im trudniej jest fakt jej zaakceptować, w tym ostrzejszej formie ona występuje. I obserwuje się paradoksalne pozornie zjawisko, że ludzie, którzy przyjmują swoją starość nie robiąc z niej problemu, są młodsi od tych, którzy chcą za wszelką cenę zachować młodość.
Poczucie kresu życia i niemożności rzutowania siebie w przyszłość, gdyż przyszłość jest już tylko końcem i ciemnością, jest dość typowe dla depresji. W każdym głębszym obniżeniu nastroju koloryt świata własnego i otaczającego zaciemnia się. Człowiek znajduje się jak w głębokiej studni, z której nie ma wyjścia. Zasadniczy koloryt nastrojowy starości, bo w starości rzeczywiście stoi się przed końcem wszystkiego, nie występuje więc tylko w starości. Każdy człowiek smutny czuje się stary, bo widzi przed sobą tylko ciemność. Natomiast człowiek stary nie musi wcale tej ciemności dostrzegać, może go nawet więcej cieszyć życie i drobne jego sprawy, gdyż jest w nie mniej zaangażowany, patrzy na nie z dystansem.
Możność rzutowania siebie w przyszłość nie zależy tylko od nastroju, który jest subiektywnym wyrazem dynamiki życiowej, lecz także od warunków zewnętrznych. Człowiek współczesnej cywilizacji, mimo wielu udogodnień, znajduje się w trudnej sytuacji, jeśli chodzi o możliwość projekcji w przyszłość. Wpływa na to wiele czynników, między innymi wspomniany wzrost "współczynnika lepkości" otoczenia, a tym samym mniejszy stopień swobody jednostki, brak stabilizacji, a w związku z tym niemożność realizowania siebie w oparciu o trwałe struktury otoczenia (można polegać tylko na sobie, bo wszystko wokół jest chwiejne), większe możliwości zaspokajania swych podstawowych potrzeb, w związku z tym zbyt wczesne nasycenie i brak celu życia itp. W każdym razie współczesne "witaj, smutku", dyskretny nastrój smutku i rezygnacji, który panuje zwłaszcza w społeczeństwach bogatych, zdaje się wynikać w głównej mierze z niemożności projekcji w przyszłość, a tym samym realizowania siebie. 1 nie wiadomo, czy charakterystyczny dla naszej cywilizacji lęk przed starością, który w innych kręgach kulturowych i w innych epokach tak silnie nie występował, nie jest właśnie objawem zbyt wczesnego poczucia starości.
Ludzie boją się starości i walczą z nią, gdyż zbyt wcześnie ją odczuwają. Prawo pór roku jest bezwzględne, musi się przeżyć wszystkie okresy życia. Gdy np. ktoś miał dzieciństwo ciężkie, nie miał ciepła domowego, był narażony na
272
urazy, a nawet wrogość najbliższego otoczenia itp., to zawsze będzie on wykazywał potrzebą tego, czego w dzieciństwie nie doznał - opieki, czułości, ciepła. Pewne sposoby przeżywania, charakterystyczne dla okresu dziecięctwa, rozciągną się na całe jego życie, gdyż nie zostały przeżyte we właściwym okresie.
Wejście w jesień życia jest dziś dlatego tak trudne, że nie przeżyło się właściwie poprzednich jego okresów. W starości chce się jeszcze przeżyć wiek dojrzały, młodość, a nawet dzieciństwo. Chce się nadrobić to, czego w ciągu życia nie zdołało się przeżyć. Stąd może tak popularny dziś styl młodzieńczości. Pragnie się być wiecznie młodym, gdyż za wcześnie poczuło się starym.
Przysłowie, że starego dębu się nie przesadza, jest z lekarskiego punktu widzenia ważne i prawdziwe. Często stykamy się z wypadkami, że nagła zmiana trybu życia, np. przeniesienie w stan spoczynku, śmierć bliskiej osoby, umieszczenie w szpitalu lub w domu opieki itp., wywołuje nagłe załamanie się nie tylko psychiczne, lecz także fizyczne. Dlatego jedną z zasad geriatrii jest unikanie zmian stereotypów życiowych. Człowiek stary, analogicznie jak wyspecjalizowana komórka, nie potrafi przestawić swoich funkcji, zakres jego możliwości został już przez bieg życia ograniczony. Nie znaczy to, by jego zdolność adaptacji całkiem znikła; ludzie starzy czasem łatwiej znoszą nowe, ciężkie warunki niż młodzi, o czym można było się przekonać w czasie ostatniej wojny. Sytuacje wyjątkowe nie stanowią jednak reguły.
Człowiek ma wiele możliwych dróg przed sobą. Warunki zewnętrzne, własna decyzja, a w końcu przypadek decydują o tym, którą z nich jego dalsze koleje się potoczą. Z upływem lat liczba możliwych dróg maleje, życie obcina skrzydła marzeń i planów, idzie się przed siebie jedną drogą, z której trudno zawrócić. Człowiek czuje się pewny tylko na drodze swoich przyzwyczajeń, nawyków, sposobów myślenia itd. Sytuacja, która zmusza go do błahej nawet zmiany utrwalonej struktury przeżywania i zachowania się, wywołuje niepokój (lęk dezintegracyjny). Struktura osobowości na starość staje się mało plastyczna.
Zresztą proces jej utrwalania zaczyna się znacznie wcześniej. Już od trzydzie- stego roku życia zdolność adaptacji- maleje. Popularne młodzieżowe określenie starszych jako "wapniaków" dobrze oddaje to zmniejszenie plastyczności. Ma ono swoje ujemne strony, ludzie starzy często drażnią młodych swoim uporem, despotyzmem, trzymaniem się utartych sposobów myślenia itp.; na starość zaostrzają się cechy charakteru, przybierając nieraz formy karykaturalne. Są jednak strony dodatnie; utrwalona struktura daje otoczeniu poczucie stabilizacji, zmniejsza niepokój, wywołany ustawiczną zmiennością życia. Stabilność jest ważnym atrybutem władzy i zwykle też władza skupia się w rękach ludzi starych. Natomiast w okresach rewolucji, gdy trzeba istniejący porządek zmienić, władza przechodzi w ręce mło-
18 Anus mundi
273
dych. W "społeczeństwie komórkowym" też cały system sterowania jest opanowany przez komórki najstarsze i o najwyższym stopniu specjalizacji, tj. komórki nerwowe.
W warunkach ustabilizowanych ludzie starzy są potrzebni, wzmacniają oni istniejącą stabilizację (konserwatyzm jest jedną z cech starości). Natomiast w warunkach labilnych, o dużym współczynniku zmienności, ludzie starzy stają się zbyteczni, reprezentują to, co minęło, są przeszkodą we wprowadzaniu zmian. W ciągu ostatniego półwiecza liczba osób powyżej sześćdziesiątego piątego roku życia wzrosła więcej niż dwukrotnie. W tym samym okresie czasu tempo rozwoju technicznego stało się tak duże, jak nigdy dotychczas w historii ludzkości, i nic na to nie wskazuje, by miało ono ulec zwolnieniu. Raczej stale będzie wzrastać, chyba że zdarzy się totalny kataklizm.
Oba zjawiska są w stosunku do siebie przeciwstawne. Z jednej strony wzrasta liczba ludzi skłonnych do stabilizacji i do utrzymania władzy, która była dotąd w ich rękach. Z drugiej zaś strony wzrasta zmienność środowiska, które coraz bardziej z naturalnego przekształca się w sztuczne, stworzone przez człowieka. Zmienność ta wymaga większej plastyczności struktur społecznych i systemów sterowania. Ludzie starzy mogą tu nie nadążać. Czując się zagubieni w chaosie przemian, tym bardziej kurczowo trzymają się utartych szlaków. Wynikiem powyższej sprzeczności jest zaostrzenie antagonizmu między młodymi i starymi. Antagonizm ten zawsze istniał, jest on bowiem wyrazem dialektyki zmienności i niezmienności stanowiącej istotną cechę życia, również życia społecznego. Problem starości nie jest więc tylko problemem ludzi starych, ale całego społeczeństwa.
Dynamika życiowa na starość słabnie. Ludzie starzy zwykli mówić, że starość Panu Bogu się nie udała. Brakuje już sił, łatwo przychodzi zmęczenie, zużyty organizm częściej daje znać o sobie, słabną siły odpornościowe, Waha choroba może być przyczyną katastrofy, trudniej chwyta się informacje z otaczającego świata, procesy percepcji i zapamiętywania świata są mniej sprawne, słabnie chęć działania i przekształcania otoczenia - chętniej natomiast rzutuje się w przeszłość; ożywają wspomnienia minionych lat, które przez kontrast z przykrą rzeczywistością nabierają ciepłego kolorytu ("drzewiej inaczej bywało") itd.
Trudno nakreślić krzywą dynamiki życiowej od momentu poczęcia aż do śmierci. W momencie swego powstania życie wybucha z niesłychaną siłą. Siła ta stopniowo słabnie. Jeśli wyobrazimy sobie, ile dzieje się od momentu poczęcia do chwili urodzenia, to następny okres - dzieciństwo - przebiega jak gdyby na zwolnionym filmie. Spadek dynamiki życiowej między obu okresami jest większy niż między dzieciństwem a starością. Krzywa więc spada od samego początku, proces dojrzewania jest jednocześnie procesem starzenia się. Krzywa jednak nie opada równomiernie, wykazuje mniejsze i większe oscylacje. Dynamika życiowa ma charakter
274
pulsujący. Jak już wspomniano, subiektywnym jej wyrazem jest nastrój. Świat kurczy sią w smutku, a rozszerza w radości. Wiąże się z tym subiektywne odczucie własnego wieku. Człowiek czuje sią młody, gdy jego świat jest rozległy, gdy może swobodnie rzutować siebie w przyszłość, a stary, gdy już nic przed sobą nie widzi prócz ciemnej ściany przyszłości. Subiektywne poczucie wieku jest odwrotnie proporcjonalne do możności rzutowania siebie w przyszłość, do czasu, który ma sią przed sobą, a proporcjonalne do czasu, który ma się za sobą. Oscylacje dynamiki życiowej powodują, że w ciągu całego życia starość przeplata sią z młodością. Spotyka się też młodych staruszków i starców pełnych młodzieńczej werwy. U jednych podstawowy nastrój jest od najmłodszych lat obniżony, u drugich zaś podwyższony. Nie wchodzi sią więc w starość psychologicznie nieprzygotowanym, bo miało sią już niejednokrotnie okazję czuć się starym, nim zostało się nim w rzeczywistości.
Starcze osłabienie dynamiki życiowej, a tym samym metabolizmu energetyczno--sygnalizacyjnego ma też swoje dodatnie strony. Pozwala ono na wzrost tendencji integracyjnych. W wirze życia trudniej porządkować swoje przeżycia, stworzyć z nich pewną syntezą, niż wówczas, gdy wymiana informacji ze światem otaczającym jest słabsza. Stąd skłonność ludzi starych do filozofowania, do wypowiadania swej mądrości życiowej. Jest to innego typu filozofowanie niż spotykane w wieku młodzieńczym. W młodości synteza jest potrzebna przed startem w samodzielne życie. W starości jest ona zamknięciem życia, jest tym samym bardziej realna. Ta zdolność realnej syntezy predysponowała ludzi starych na stanowiska kierownicze.
W dobie obecnej odczuwa sią dotkliwie potrzebą uporządkowania chaotycznych zjawisk, którymi jest się bez przerwy otoczonym. Słowo "integracja" należy do często dziś używanych, cybernetyka stała się jedną z najpopularniejszych nauk. Dotkliwie odczuwa się nadmiar wiedzy przy równoczesnym niedoborze mądrości. Dlaczego więc odrzuca się mądrość życiową starych ludzi? Może dlatego tak się dzieje, że nie zdała ona egzaminu, czego dowodem była ostatnia wojna. W prywatnym życiu młodzi niejednokrotnie mają sposobność zetknąć się z zaprzeczeniem życiowej mądrości u starszego pokolenia (pochodzi to stąd, że ludzie dziś nie potrafią się starzeć, buntują sią przeciw swemu wiekowi). Poza tym, jak już wspomniano, w dobie obecnej antagonizm między młodym a starym pokoleniem stał sią szczególnie ostry. Trudno przyjmować doświadczenie tych, których dla zasady sią lekceważy.
Drugą dodatnią cechą starości, wynikającą ze zwolnienia tempa życiowego (obniżenie dynamiki) jest dystans, jaki uzyskuje sią w stosunku do otoczenia i samego siebie. Jest to spojrzenie na świat sub specie aetemitatis. Perspektywa wielu spraw się zmienia, ważne tracą na wartości, a dawniej nie zauważane stają
275
się teraz ważne. Zdarza się, że dopiero na starość uczy się człowiek cieszyć życiem. Ponieważ ma się już życie za sobą, patrzy się na nie trochę jak na zabawę, traktuje się je mniej serio, a więcej "na niby". I w tym okresie końcowym życia wraca się do pierwszego okresu, gdyż właśnie zabawa jest cechą dzieciństwa nie tylko u ludzi, lecz też u zwierząt. Huizingowski homo ludens najwyraźniej ujawnia się w pierwszym i ostatnim etapie życia. W zabawie dzieje się wszystko na niby. Dla dziecka zabawa jest przygotowaniem do prawdziwego życia, dla starca jest ona jego bilansem. Ta wspólność postaw sprawia, że dzieciom tak często łatwiej znaleźć wspólny język z dziadkami niż z rodzicami.
W "społeczności" komórek, z których zbudowany jest ustrój, niepotrzebność oznacza śmierć, niepotrzebna komórka szybko starzeje się i umiera. Prawo to zastosować by też można do społeczności ludzkiej. Niepotrzebni mogą odejść. Każdy człowiek musi mieć swoje miejsce w grupie społecznej, czuć się w niej potrzebny. Problem niepotrzebności może wystąpić w każdym wieku. Człowiek dojrzały potrafi na ogół wywalczyć swoją pozycję. Najczęściej też spotyka się problem niepotrzebności u dzieci i u ludzi starych. Jednym z najbardziej raniących uczuć jest przekonanie o własnej niepotrzebności ("nikt mnie nie chce", "nikt mnie nie potrzebuje"). U dzieci jest ono przyczyną wielu zaburzeń psychicznych i zahamowań rozwoju fizycznego i psychicznego. (Problemowi unwanted child poświęcono już tony papieru.) W szpitalach psychiatrycznych, zwłaszcza na Zachodzie, liczba osób starych wzrasta w sposób gwałtowny, nieproporcjonalny do wzrostu ich liczby w ogólnej populacji. Tak więc niepotrzebne dziecko i niepotrzebny starzec jest w pewnym sensie symbolem naszych czasów.
Pozycja społeczna jest traktowana jako miernik społecznej potrzebności. Nie jest to miernik obiektywny. Nie zawsze ten, kto ma wysoką pozycję społeczną, jest rzeczywiście społeczeństwu potrzebny, ale w każdym razie stara się pozory swej użyteczności siłą nieraz utrzymać. I na odwrót, człowiek o niskiej pozycji społecznej może okazać się dla społeczeństwa bardzo potrzebnym. Niemniej jednak pozycja społeczna zabezpiecza człowieka przed wątpliwościami, czy jest potrzebny, czy też nie, zmniejsza jego niepokój (lęk społeczny), że jako niepotrzebny może zostać ze społeczeństwa wyeliminowany.
W większości społeczeństw zarówno pierwotnych, jak też o wysokim stopniu j rozwoju kulturalnego, pozycja ludzi starych była wysoka. Często w ich rękach
I skupiała się władza, otaczano ich szacunkiem, zapewniano im środki do życia,
i' i nieraz lepsze niż młodszym członkom społeczeństwa. Pozycja społeczna człowieka
starego dawała poczucie bezpieczeństwa. (Można by tu znów szukać analogii ze "społecznością" komórkową - komórki nerwowe, jako najstarsze, a także jako sterujące, mają w ustroju pozycję najbardziej zabezpieczoną - czaszka i opony
276
mózgowe chronią je przed urazami mechanicznymi, bariera krew - mózg przed urazami chemicznymi.)
Ludzi starych zamyka się dziś najchętniej w domu starców. Są oni niepotrzebni. Domy starców, podobnie jak zakłady dla chronicznie chorych psychicznie, są instytucjami, które odgrywają w stosunku do ludzi analogiczną rolę, jak skład złomu dla urządzeń technicznych. Jest w nich ukryty pod płaszczem humanitaryzmu bezwzględny wyrok: jesteście nam niepotrzebni. Pobyt w zakładzie zarówno chorych psychicznie, jak i ludzi starych, prowadzi do stopniowej, coraz większej degradacji (problem demencji zakładowej, a więc wywołanej warunkami życia w zakładzie jest we współczesnej psychiatrii żywo dyskutowany).
Pozycja społeczna człowieka starego nie stwarza mu dziś poczucia bezpieczeństwa. Jeśli jeszcze nie jest on na rencie, to stara się pracować lepiej i więcej od młodych, by na swoim stanowisku jak najdłużej się utrzymać. W codziennym życiu nie spotyka się na ogół z szacunkiem, rzadko ustąpi mu ktoś miejsca w kolejce, często narażony jest na uszczypliwe uwagi czy wręcz brutalność. Nawet chodzenie po ulicy nie jest dla niego bezpieczne, w każdej chwili może być przejechany czy potrącony. W domu traktowany jest jak uciążliwa konieczność. (W Polsce pod tym względem jest lepiej niż w krajach zachodnich, gdyż babcie mogą spełniać rolę pomocy domowej i często są bardzo w rodzinie potrzebne.)
Nasuwa się pytanie, dlaczego człowiek stary w społeczeństwach o wysokim standardzie życiowym stał się zawadą, a nie stał się nią w społeczeństwach o niskim poziomie uprzemysłowienia (podobnie zresztą ma się sprawa z dziećmi, choć zdarza się to rzadziej niż w wypadku ludzi starych). Można by odpowiedzieć po prostu, że w parze z bogactwem idzie egoizm. Można by przyczyny szukać w gwałtownym tempie przemian, do których ludzie starzy nie są w stanie się przystosować i dlatego we współczesnym społeczeństwie zawadzają. Z drugiej jednak strony mogłyby być wykorzystane ich zdolności integracyjne, których taki brak współcześnie się odczuwa. Można by mówić o ogólnym poczuciu niepotrzebności, które nurtuje nie tylko ludzi starych, a które wynika ze skomplikowania się stosunków społecznych. Na zasadzie psychologicznego rewanżu im bardziej człowiek czuje się niepotrzebny, tym silniej atakuje tych, którzy są jeszcze mniej potrzebni. Ludzie starzy stanowiliby wentyl agresji dla wyładowania własnych frustracji. Bez wnikliwej analizy socjologicznej trudno zrozumieć zagrożenie pozycji człowieka starego.
Próbowano tu przedstawić niektóre zagadnienia biologiczne i psychologiczne starości. Starano się oba aspekty (biologiczny i psychologiczny) ostatniego okresu życia ze sobą połączyć, wychodząc z założenia, że zjawisko pozostaje to samo i te same prawa nim rządzą niezależnie od tego, czy rozpatrujemy je od strony
277
zewnętrznej czy wewnętrznej (subiektywnej). Rytm rozwoju, podobny do rytmu pór roku, jest koniecznością. Nie można starości ani śmierci uniknąć. Podobnie jak jesień może być najpiękniejszą porą roku, tak i starość może być najlepszym okresem życia, w którym osiąga się życiową mądrość i czuje się prawdziwy smak życia, a to, co się w ciągu życia przeżyło, daje poczucie rzetelnego dzieła. Bywają jednak jesienie słotne i bezowocne i starość też jałowa, bolesna, a nawet tragiczna być może.
U
Noty bibliograficzne
Uwagi bibliograficzne dotyczą miejsca, w którym po raz pierwszy poszczególne szkice były drukowane, oraz zawierają wybraną bibliografię pozycji omawianych lub cytowanych przez autora. Zastosowano następujące skróty tytułów czasopism: NNiPP - "Neurologia, Neurochirurgia i Psychiatria Polska"
PL - "Przegląd Lekarski", organ Krakowskiego Oddziału Polskiego Towarzystwa Lekarskiego (od r. 1961 zeszyty styczniowe tego miesięcznika poświęcane są zagadnieniom lekarskim okresu okupacji hitlerowskiej)
PP - "Psychiatria Polska" PTL - "Polski Tygodnik Lekarski" �ANUS MUNDI PL 1965, nr 1
J. Hurwitz, A.J. Furth Messenger RNA, "Scientific American" 1962, z. 206, s. 41-49.
C. G. Jung The practice of psychoterapy, London 1954.
Afo morę Hiroshima, Warszawa 1963. H""'
J. Sehn Sprawa oświęcimskiego lekarza SS J.P. Kremera, PL 1962, nr 1. KOSZMAR
PL 1966, nr 1
E. Aserinsky, N. Kleitman A motility cycle in sleeping infants as manifested by ocular and gross bodily actMty, "Journal Appl. Physiol." 1955, s. 8-11.
E. Brzezicki Socjopsychopatia a "Kazet-Lager" Sachsenhausen, PL 1963, nr 1.
E. A. Cohen Reakcja początkowa na osadzenie w obozie koncentracyjnym, PL 1965, nr 1.
V. E. Franki Higiena psychiczna w sytuacji przymusowej. Doświadczenia z zakresu psychoterapii w obozie koncentracyjnym, PL 1965, nr 1.
V. E. Franki Psycholog w obozie koncentracyjnym, Warszawa 1962.
A. Gawalewicz Refleksje z poczekalni do gazu. Wspomnienia muzułmana, Kraków 1968.
K. Goldstein The organism, New York 1939.
J. Kowalczykowa Choroba głodowa w obozie koncentracyjnym w Oświęcimiu, PL 1961, nr 1.
R. Leśniak Poobozowe zmiany osobowości byłych więźniów obozu koncentracyjnego Oświęcim-Brzezinka, PL 1965, nr 1.
M. Orwid Socjopsychiatryczne następstwa pobytu w obozie koncentracyjnym Oświęcim-Brzezinka, PL 1964, nr 1.
I. Oswald Sleeping and waking; Physiology and psychology, Amsterdam, New York 1962.
S. Sterkowicz Obozowe sprawy życia i śmierci w retrospekcji lekarza, PL 1963, nr 1.
A. Teutsch Reakcje psychiczne w czasie działania psychofizycznego stressu u 100 byłych więźniów w obozie koncentracyjnym Oświęcim-Brzezinka, PL 1964, nr 1. OŚWIĘCIMSKIE REFLEKSJE
PL 1964, nr 1
E. A. Cohen Human behavior in the concentration camp, New York 1953.
E. Fromm Ucieczka od wolności, Warszawa 1971.
E. Fromm The sane society, New York 1955.
A. Gawalewicz Refleksje z poczekalni do gazu. Wspomnienia muzułmana, Kraków 1968,
279
Z. Nałkowska Medaliony, Warszawa 1946. :"
PSYCHOPATOLOGIA WŁADZY : '
PL 1967, nr 1 'Ś<.:..
A. Einstein Istota teorii względności, Warszawa 1962. Ś: . J. Huizinga Homo ludens, Paris 1925.
E. Schroedinger What is lite, London 1948.
Wspomnienia Rudolfa Hoessa, komendanta obozu oświęcimskiego, wyd. III, opracowanie, wstąp i przypisy J. Sehna, Warszawa 1965. Z PSYCHOPATOLOGII �NADLUDZI (współautor: Maria Orwid)
PL 1962, nr 1
Wszystkie cytowane teksty wzięto z publikacji Wspomnienia Rudolfa Hoessa, komendanta obozu oświęcimskiego, wyd. II, opracowanie, wstęp i przypisy J. Sehna, Warszawa 1960. RAMPA; PSYCHOPATOLOGIA DECYZJI
PL 1968, nr 1 ,,,.
H. Hyden The neuron, Goteborg 1961. ,,,.
Sensory communication, red. W. A. Rosenbiith, New York, London 1961.
E. G. Walsh Fizjologia układu nerwowego, Warszawa 1966. KZ-SYNDROM
PL 1970, nr 1
M. Dominik Sytuacja zdrowotna i bytowa byfych więźniów oświęcimskich w świetle ankiety, PL 1967 nr 1.
A. Gawalewicz Refleksje z poczekalni do gazu. Wspomnienia muzułmana, Kraków 1968.
J. Gatarski Badania elektroencefalograficzne u osób urodzonych lub przebywających w dzieciństwie w hitlerowskich obozach koncentracyjnych, PL 1966, nr 1.
J. Gatarski, M. Orwid, M. Dominik Wyniki badania psychiatrycznego i elektroencefalograficznego 130 byfych więźniów Oświęcimia-Brzezinki, PL 1969, nr 1.
Z. Jagoda, J. Masłowski Drugi Zjazd Lekarzy ZBoWiD. Polska medycyna wobec problematyki okupacyjnej, PL 1969, nr 1.
R. Leśniak Zmiany osobowości u byfych więźniów obozu koncentracyjnego Oświęcim-Brzezinka, PL 1965, nr 1.
R. Leśniak Poobozowe zmiany osobowości byłych więźniów obozu koncentracyjnego Oświęcim--Brzezinka, PL 1965, nr 1.
R. Leśniak, J. Mitarski, M. Orwid, A. Szymusik, A. Teutsch Niektóre zagadnienia psychiatryczne obozu w Oświęcimiu w świetle własnych badań, PL 1961, nr 1.
M. Orwid Uwagi o przystosowaniu do życia poobozowego u byfych więźniów obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu, PL 1962, nr 1.
M. Orwid Socjopsychiatryczne następstwa pobytu w obozie koncentracyjnym Oświęcim-Brzezinka, ., PL 1964, nr 1.
i ' M. Orwid, A. Szymusik, A. Teutsch Cel i metoda badań psychiatrycznych byłych więźniów obozu
koncentracyjnego w Oświęcimiu, PL 1964, nr 1.
S. Pigoń Z przędziwa pamięci, Warszawa 1968.
| S. Pigoń Wspominki z obozu w Sachsenhausen (1939-1940), PL 1966, nr 1.
i! ' W. Półtawska Z badań nad "dziećmi oświęcimskimi" (uwagi ogólne), PL 1965, nr 1.
W. Półtawska Sprawy hipermnezji napadowej (na marginesie badań tzw. "dzieci oświęcimskich"), PL 1967, nr 1.
W. Półtawska, A. Jakubik, J. Samecki, J. Gatarski Wyniki badań psychiatrycznych osób urodzonych lub uwięzionych w dzieciństwie w hitlerowskich obozach koncentracyjnych, PL 1966, nr 1.
i
280
J. Sarnecki Konflikty emocjonalne osób urodzonych lub uwięzionych w dzieciństwie w hitlerowskich obozach koncentracyjnych, PL 1966, nr 1.
A. Szymusik Poobozowe zaburzenia psychiczne u byłych więźniów obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu, PL 1962, nr 1.
A. Szymusik Astenia poobozowa u byłych więźniów obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu, PL 1964, nr 1.
A. Szymusik Dotychczasowy stan inwalidzkiego orzecznictwa psychiatrycznego dotyczącego byfych więźniów obozów koncentracyjnych, PL 1965, nr 1.
A. Teutsch Próba analizy procesu przystosowania do warunków obozowych osób osadzonych w czasie II wojny światowej w hitlerowskich obozach koncentracyjnych, PL 1962, nr 1.
A. Teutsch Reakcje psychiczne w czasie działania psychofizycznego stressu u 100 byłych więźniów w obozie koncentracyjnym Oświęcim - Brzezinka, PL 1964, nr 1.
P. Wesełucha Obłęd czy metoda. Refleksje poobozowe, PL 1969, nr 1.
P. Wesełucha Obóz jako eksperyment psychiatryczny, PL 1970, nr 1.
P. Wesełucha Uwagi o swoistości psychicznej byfych więźniów, PL 1968, nr 1.
M. Zarębińska Widziałam to wszystko, "Polityka" 1969, nr 20. Bibliografia do tego rozdziału prezentuje głównie te prace, które wyszły z Kliniki Psychiatrycznej AM w Krakowie; w nich przytoczone jest szersze piśmiennictwo. DULCE ET DECORUM... (współautor: Jan Masłowski)
PL 1972, nr 1
B. Czeszko Przesławne lanie, "Nowe Książki" 1968, nr 2.
W. Kubacki "Do matki-Polki", "Przegląd Humanistyczny" 1961, nr 3.
J. Masłowski Rocznice oświęcimskie w Krakowskim Towarzystwie Lekarskim, PL 1970, nr 1.
Pamiętniki Filipa Pawła de Segura, adiutanta Napoleona, tłum. E. Leszczyńska, Warszawa 1967.
S. Pigoń Z przędziwa pamięci, Warszawa 1968.
M. Wańkowicz Między nienawiścią a człowieczeństwem, "Życie Literackie" 1971, nr 14.
M. Wrzosek Konwersatoria w Wojskowym Instytucie Historycznym 1968-1970, "Wojskowy Przegląd Historyczny" 1971, nr 1. ZBRODNIE LUDOBÓJSTWA
PL 1962, nr 1 NO M83E HIROSHIMA (niepublikowane) ", .,Ś<�
No morę Hiroshima, Warszawa 1963. , ^ ,,*:,"
PRÓBA PSYCHIATRYCZNEJ PROGNOZY
"Znak" 1970, nr 190 LĘK
PTL 1966, nr 10, 12
E. Brzezicki Monopolamość rozsądzającego logicznego rozumowania i bipolarnośó uczuć w normie i natręctwach, NNiPP 1956, nr 9.
E. Brzezicki Uwagi nad biologią i filogenią ewolucyjną uczuciowości, NNiPP 1959, nr 9.
W. B. Cannon "Voodoo death", "American Antropology" 1942, nr 44.
K. Horney Our inner conflicts, New York 1945.
S. Szuman Zagadnienia psychologii uczuć w świetle nauki Pawłowa, Poznań 1950. URAZY PSYCHICZNE (nie publikowane)
�KOMPLEKS PANA B0GA (współautorzy: Aleksandra Gierdziewicz, Anna Walczyńska). PTL 1961, nr 46
281
E. Brzezicki Schizophrenia paradoxaiis socialiter fausta, "Folia Medica Cracoviensia" 1961, z. 2. G. K. Chesterton Poeta i wariaci, Warszawa 1960. E. Minkowski Schizophrenia, Paris 1927.
D. Richter Schizophrenia, somatic aspects, London 1957.
E. G. Schachtel On memory and childhood amnesia. A study ot interpersonal relations, New York 1949.
FILOZOFIA SCHIZOFRENII
NNiPP 1965, nr 4
A. Kępiński Schizofrenia, Warszawa 1972. CZŁOWIEK STARY I LEKARZ :
PL 1971, nr 2 .
ALKOHOL
"Problemy Alkoholizmu" 1969, nr 9.
W. Tatarkiewicz Historia filozofii, t. III, Warszawa 1968. PRO I CONTRA PSYCHIATRII EGZYSTENCJALNEJ
NNiPP 1963, nr 1 .
OTZW. ORGANICZNOŚCI
PP1971, nr 5 .. ., - '
O BIOLOGICZNY MODEL W MYŚLENIU PSYCHIATRYCZNYM Ś
PP 1970, nr 4 .......
CZY KRYZYS STOSUNKU LEKARZA DO CHOREGO? .
PTL 1962, nr 21
M. Balint The doctor, his patient and the illness, London 1957. Ś
STUDIA LEKARSKIE
"Życie Szkoły Wyższej" 1963, nr 5. SPOŁECZNOŚĆ TERAPEUTYCZNA
PP 1970, nr 2 (skrót) PIELĘGNIARKA PSYCHIATRYCZNA (współautor: Janina Ryszka-Zającowa), '..,,
"Pielęgniarka i Położna" 1971, nr 8 !
PSYCHOTERAPIA (współautor: Julian Gątarski)
PTL 1960, nr 16, 17
A. Adler Praxis und Theorie der Indywdualpsychologie, Miinchen, Wiesbaden 1920.
J. Aleksandrowicz, S. Cwynar Próba leczenia zespołu nadciśnienia bodźcami I i II układu sygnałów, PTL 1953, nr 14.
T. Bilikiewicz Klinika nerwic płciowych, Warszawa 1958.
T. Bilikiewicz Przegląd ważniejszych metod psychoterapii, NNiPP 1957, nr 3.
T. Bilikiewicz Psychoterapia. Podręcznik encyklopedyczny lekarza praktyka, MII, Warszawa 1938. ~* T. Bilikiewicz Psychoterapia w praktyce ogólnolekarskiej, Warszawa 1964.
T. Bilikiewicz, P. Gałuszka, Z. Kamiński Nerwice i ich leczenie, Warszawa 1959.
L. Binswanger Grundformen und Erkenntniss menschlichen Daseins, Zurich 1953.
M. Bornsztajn Wstęp do psychiatrii klinicznej, Łódź 1968.
W. B. Cannon "Voodoo"death, "American Anthropology" 1942, nr 44.
W. Chłopicki Nerwice w ujęciu nauki Pawiowa, PL 1953, nr 33.
S. Cwynar Teoretyczne podstawy leczenia zespołu nadciśnienia w Żegiestowie, PTL 1954, nr 9. Ś T. Frąckowiak Nerwice, Warszawa 1955.
S. Freud Collected papers, London 1940. '*Ś > ' '
Z. Freud Wstęp do psychoanalizy, Warszawa 1957.
182
E. Fromm The forgotten language, New York 1951.
F. Fromm-Reichmann Notes on the history andphilosophy olpsychotherapy, "Progress in Psychot-herapy", New York, London 1956.
J. Frostig Psychiatria, Lwów 1933.
C. G. Jung The practice of Psychotherapy London 1954.
M. Klein i in. New Dlrections in psychoanalysis, London 1955.
A. Kępiński, M. Orwid O sytuacji w psychiatrii, PTL1958, nr 13.
J. Konorski Nowsze badania nad nerwicami doświadczalnymi, "Rocznik Psychiatryczny" 1949.
L. S. Kubie Someunsolvedproblemsofpsychoanalyticpsychotherapy, ..Progress in Psychotherapy", New York, London 1956.
A. R. Martin The whole patient in therapy, "Progress in Psychotherapy", New York, London 1956.
J. H. Masserman An historical-biodynamic integration of psychotherapy, "Progress in Psychotherapy", New York, London 1956.
J. Mazurkiewicz Zarys fizjologicznej teorii uczuć, "Rocznik Psychiatryczny" 1930.
J. Parandowski Mitologia, Warszawa 1955.
K. Spett Filip Pinel. Reformator psychiatrii, PL 1947, nr 3.
H. S. Suilivan The interpersonal theory of psychiatry, New York 1953.
H. S. Sullivan The psychiatrie inteniew, London 1955.
L. Uszkiewiczowa Zagadnienia psychoterapeutyczne w ujęciu nauki Pawiowa. Konferencja naukowa poświęcona nauce Pawiowa, Warszawa 1952. SMUTKI I RADOŚCI PSYCHOTERAPEUTY
"Ceskoslovenska Psychiatrie" 1962, nr 58 pt. Strasti a radosti psychiatra psychoterapeuis, po polsku nie publikowane. 0 PSYCHOTERAPII KRYTYCZNIE
NNiPP 1965, nr 4
T. Bilikiewicz Psychoterapia w praktyce ogólnolekarskiej, Warszawa 1964. <
A. Einstein Istota teorii względności, Warszawa 1962.
A. Kępiński Psychopatologia nerwic, Warszawa 1972. RYTM ŻYCIA
"Więź" 1968, nr 1.
Spis rzeczy
Wstąp - Tadeusz Lewandowski..........................................................................5
�Anus mundi..................................................................................................11
Koszmar.............................................................................................................17
Oświęcimskie refleksie......................................................................................25
Psychopatologia władzy....................................................................................29
Z psychopatologii "nadludzi"............................................................................47
Rampa; psychopatologia decyzji.......................................................................61
KZ-syndrom.......................................................................................................79
Dulce et decorum...............................................................................................91
Zbrodnie ludobójstwa......................................................................................103
j : No morę Hiroshima.........................................................................................107
i ; Próba psychiatrycznej prognozy......................................................................109
j: Lęk...................................................................................................................137
!. Urazy psychiczne.............................................................................................147
, i �Kompleks Pana Boga..................................................................................151
; Filozofia schizofrenii........................................................................................157
Człowiek stary i lekarz....................................................................................165
11 Alkohol............................................................................................................171
|| Pro i contra psychiatrii egzystencjalnej..........................................................179
Otzw. organiczności.......................................................................................185
0 biologiczny model w myśleniu psychiatrycznym........................................191
Czy kryzys stosunku lekarza do chorego?......................................................197
Studia lekarskie...............................................................................................207
Społeczność terapeutyczna..............................................................................213
Pielęgniarka psychiatryczna.............................................................................223
Psychoterapia..................................................................................................231
Smutki i radości psychoterapeuty...................................................................247
O psychoterapii krytycznie..............................................................................253
Rytm życia.......................................................................................................267
Noty bibliograficzne..........................,ui;r...................................................279
ui
284

i I
Wydawnictwo Sagittarius, Warszawa 1992
00-801 Warszawa, ul. Chmielna 122/26
Druk: Wojskowa Drukarnia w Łodzi
ISBN 83-900392-1-4
Wydanie V
Ś*Ś, ;
�ŚŚ �*�