Ogrody barokowe w Polsce
Pomysł na naturę
ANNA OLEC
SKA przyroda była włączana w różny sposób
Instytut Sztuki  w postaci bogatego i różnorodnego two-
Polskiej Akademii Nauk, Warszawa rzywa roślinnego, poprzez anektowanie na
[e-mail] obrzeżach ogrodów fragmentów zastanego
krajobrazu, widoki otwierajÄ…ce siÄ™ na oto-
czenie, wreszcie  sięganie po tematykę
We współczesnej Polsce trudno
dekoracji rzez
biarskiej, nawiÄ…zujÄ…cej do
Anna Oleńska,
znalez
ć ogrody barokowe,
natury. Pojawiały się też enklawy przyro-
historyk sztuki,
które niegdyś otaczały prawie każdą
dy dzikiej, nieuporzÄ…dkowanej.
studiuje koncepcjÄ™
siedzibÄ™ magnackÄ…. Jednak zasady,
ogrodów barokowych
Ogrody francuskie w Polsce
oraz jej realizację w oparciu o które powstały
Schyłek XVII w., a szczególnie pierwsza
w Polsce
takie ogrody, próbuje się odtwarzać
połowa następnego stulecia, to okres nie-
w rekonstrukcjach przeprowadzanych
zwykłej popularności ogrodów. Europę wyż-
w Białymstoku i Wilanowie
szych sfer, także Rzeczpospolitą, opanowały
wówczas francuskie wzorce ogrodowe.
Ogród barokowy kojarzy się z ogroda- Zajmując się historycznymi ogrodami,
mi francuskimi czasów Ludwika XIV, zdo- trzeba mieć świadomość krótkości życia
minowanymi narzuconym geometrycznym ich  żywej materii . Zazwyczaj świetność
układem: raczej ze starannie, równo przy- ogrodu kończyła się ze śmiercią właścicie-
cinanymi gałązkami, niż z bujną materią la. Utrzymanie wystawnych i wielkich czę-
Ogrody w Wersalu, roślinną. Jednym słowem  z ogrodami sto założeń wymagało bowiem codziennej,
założone w końcu poddanymi prawidłom sztuki, a nie natu- żmudnej pielęgnacji i w ogromnych nakła-
XVII wieku, ry. Odzwierciedlającymi racjonalny, new- dach finansowych. Dla przykładu, sadzony
są najwspanialszym tonowski ład świata. W ramy tych regular- powszechnie jako obwódka wzoru parterów
przykładem krajobrazu nych założeń, rządzonych zasadami licz- bukszpan karłowaty żyje co prawda bardzo
barokowego by, ścisłej przewidywalności i struktury, długo, ale po kilkunastu latach za bardzo
siÄ™ rozrasta, i wymaga wymiany.
W krajobrazie dzisiejszej Polski próż-
no szukać wspaniałych geometrycznych
ogrodów, w okresie budowlanego  boomu
2. ćwierci XVIII w. wypełniających War-
szawę, zdobiących siedziby królewskie
i niemal każdą rezydencję magnacką,
a które w niezmienionym stanie przetrwa-
łyby do dziś. Przestały one istnieć, odda-
jąc pole nowym modom. Zniszczył je ogród
krajobrazowy, oświeceniowe przekona-
nie o złym guście barokowym, wchłonęły
miasta. W Polsce w formie regularnej nie
przetrwał żaden ogród; w XIX w. wszyst-
kie zostały przekształcone. Te, które dziś
oglÄ…damy w formie  barokowej , najczÄ™-
ściej stanowią efekt rekonstrukcji powo-
jennych oraz prac prowadzonych w ostat-
nich kilku latach (jak ogród w Białymsto-
ku i Wilanowie).
8
Panorama Historia sztuki ACADEMIA
Anna 0leńska
Nr 2 (6) 2006
Jerzy Gumowski/Agencja Gazeta
Ogród barokowy
 Zielona architektura był jako  przedłużenie architektury, jako
przy siedzibie króla
Winnymi wspomnianego na wstępie ste-  zielona architektura. Jego poszczegól-
Jana III Sobieskiego
reotypu postrzegania ogrodów barokowych ne elementy nosiły nawet  architektonicz-
w Wilanowie założony
stali się już osiemnastowieczni zwolenni- ne nazwy  salon to układ parterów na osi
jest na szerokim tarasie
cy stylu angielskiego w sztuce ogrodowej, pałacu, sale lub gabinety to wnętrza w bo-
wzdłuż tylnej elewacji
przeciwstawiający propagowane przez sie- sketach (zadrzewionych częściach ogrodu).
pałacyku willi
bie ogrody krajobrazowe  kształtowane Ogród ma zatem dwa wymiary: koncep-
według wzorów malarstwa tak, by ukryć tualny i doświadczalny. Pierwszy z nich sta-
wszelkie ślady interweniującej w natu- nowi suchy, wykreślony na papierze pro-
rę ręki człowieka  ogrodom regularnym. jekt. Wyszukany, wijący się rysunek niskich
Według nich architektoniczne prawidła parterów, układ i proporcje zróżnicowanych
narzucane przyrodzie, metoda nożyc, zada- co do wysokości części (np. kompozycja
wały jej gwałt. Czasem wyśmiewano wyna- tarasów czy bosketów) czytelne były czę-
turzenie formowanych w stereometrycz- sto jedynie z okien piano nobile  pomiesz-
ne kształty zimozielonych krzewów, obec- czeń reprezentacyjnych pierwszego piętra
nych we wszystkich ogrodach. Tymczasem górującego nad ogrodem pałacu. Rośliny nie
na kontynencie strzyżenie roślin w bryły odgrywały tu większej roli. Natomiast zupeł-
według sztanc nie przybrało karykatural- nie czym innym był spacer po tym ogrodzie,
nych rozmiarów; powszechnie cięto cisy jego doświadczanie. Dopiero tu stykano się
lub bukszpany w stożki, umieszczając je z jego prawdziwą materią, oddziałującą na
jedynie jako akcenty wertykalne parte- wszystkie zmysły. Pozornie oschła i formal-
rów bądz
rabat. Tak zrównoważone kom- na struktura barokowego ogrodu oferowa-
pozycje parterów ukazują ryciny przed- ła wszechstronne doznania  partery mie-
stawiające ogrody polskie  np. ogród het- niły się różnobarwnymi kwiatami, pach-
mana Jana Klemensa Branickiego przy niały opięte kwitnącymi pnączami trejaże,
pałacu białostockim, zwanym ze wzglę- szumiały fontanny i liście drzew w boske-
du na wspaniałość i francuskie wzorce tach  zwartych, zadrzewionych kwaterach,
 Wersalem polskim . których geometrycznie wytyczone szpalery
Niewątpliwie nie bez znaczenia dla mate- były wprawdzie strzyżone, ale których wnę-
rii ogrodów pozostawał fakt, iż ich plani- trza wypełniały drzewa często w swobod-
stami byli architekci. Ogród traktowany nym układzie.
9
Nr 2 (6) 2006
Ogród hetmana Jana
Klemensa Branickiego
w Białymstoku,
zwany  polskim
Wersalem , ze względu
na przepych i wierność
wobec francuskich
wzorów, jest przykładem
udanej rekonstrukcji
prowadzonej od 1998 roku
Archiwum Urzędu Miejskiego w Białymstoku
Tuberozy w Wilanowie Teoretykom architektury, w ramach któ-
Rośliny w ogrodach barokowych nie rej sztuka ogrodowa była rozważana co
zatraciły znaczeń alegorycznych. Silnie najmniej do XVIII stulecia, wielką trud-
pachnące kwiaty Ludwika XIV  jego ulu- ność sprawiała odpowiedz
na fundamen-
bione to hiacynty, lilie, tuberozy  roz- talne pytanie: jakÄ… metaforÄ™ przyrody two-
siewając woń, uczestniczyły symbolicz- rzy ogród?
nie w głoszeniu wiecznej i wszechobecnej
chwały króla. Chętnie sadzone na parte-  Trzecia natura
rach rabatowych śródziemnomorskie zioła Towarzyszyła im świadomość odręb-
odnosiły się do cnót właścicieli ogrodu. nej jakości i charakteru ogrodów zarów-
Tak było np. w Wilanowie, gdzie założo- no w stosunku do samej przyrody, jak i do
ny na szerokim tarasie wzdłuż tylnej ele- kulturowych wytworów ludzkiej działalno-
wacji pałacyku willi Jana III ogród skła- ści. Ogrody stanowiły udzielne światy, gdzie
dał się z czterech takich kwater, obsadzo- nad użytecznością dominowało osiąganie
nych m.in. lawendą i rozmarynem, wyraża- zmysłowych i intelektualnych przyjemno-
jącymi splendor nominis królewskiej pary. ści. Pewnym rozwiązaniem stała się koncep-
W ogrodzie wilanowskim nie bez zna- cja dwóch włoskich humanistów z połowy
czenia pozostawał także kolor sadzonych XVI w., Bartolomeo Taegio i Jacobo Bonfadio,
kwiatów. Dominowała czerwień i żółć, zna- którzy opracowali pojęcie ogrodu jako  trze-
mionujące majestat i władzę. Wreszcie, ciej natury  dziedziny, gdzie natura łączy
powszechnie ozdabiano ogrody roślina- się i przenika ze sztuką. To dynamicz-
mi wiecznie zielonymi, ewokujÄ…cymi czas ne, konceptualne odczytywanie krajobra-
wiecznej wiosny, powszechnej szczęśliwo- zu jako triady trzech  różnych natur pozo-
ści i Złotego Wieku. stało silne w ciągu kolejnych dwóch stuleci.
Sama kompozycja parterów służyła Rozpowszechnione w XVIII w. widoki rezy-
realizowaniu zainteresowania kwiatami. dencji z lotu ptaka wyraz
nie różnicowa-
Przerwy w rabatach brzeżnych umożliwia- ły przestrzenie przyrody naturalnej, ogro-
ły dostęp ze wszystkich stron do środka, du i krajobrazu rolniczego czy miejskiego.
dla podziwiania urody i zapachu kwiatów. Barokowy ogród miał się odróżniać od oto-
Na ośmiu kwaterach parterowych ogrodu czenia, także więc od otaczającego krajobra-
białostockiego wysadzane były egzotycz- zu i rodzimej roślinności. Dobitnie poświad-
ne, specjalnie sprowadzane rośliny (np. czają to drukowane relacje osób odwiedza-
tulipany). Z zagranicy hetman sprowa- jących ogrody, także te w Rzeczypospolitej,
dzał nie tylko kwiaty, ale również krzacz- gdzie w połowie XVIII w. ogrody magnac-
ki cytrusów. Do ich przechowywania zimą kich siedzib opisywane są jako prawdziwe
w białostockiej rezydencji wybudowano aż  wyspy zaczarowane wśród pospolitości,
trzy cieplarnie. nieporzÄ…dku i brudu otoczenia...
10
Panorama Historia sztuki ACADEMIA
Nr 2 (6) 2006
Pycha aż do chmur dwóch poziomach wysokościowych. Część
W rozciągających się na rozległych wyższa, bliżej pałacu, na tarasie obwie-
terenach ogrodach barokowych licznie dzionym z dwóch stron kanałem, z trze-
sadzono drzewa. Gdy przyjrzymy się pla- ciej zamkniętym ścianą bosketu, stano-
nom ogrodów barokowych zauważymy, wił symetrycznie zakomponowany par-
że zazwyczaj większą ich część zajmowa- ter. Zgromadzono tu liczne rzez
by, precy-
Å‚y boskety. W Polsce sadzono w nich naj- zyjnie wzorowane na figurach z Wersalu
częściej rodzime gatunki, jak lipy i gra- i Marly, które dodatkowo podkreślały fakt,
by. Pozostałości nasadzeń bosketowych że tym fragmentem ogrodu rządziły regu-
zachowały się w ogrodzie w Białymstoku, ły sztuki. Część poza kanałem stanowiła
Choroszczy, Nieborowie czy w Wilanowie. natomiast park  gęstwinę drzew liścia-
Niektóre noszą ślady cięć formujących. stych uregulowaną systemem ścieżek,
We wnętrzach bosketów znajdowały się przechodzący w rozległy zwierzyniec.
zaciszne, ocienione zakątki służące intym- W podobny sposób rozwiązane zostały
nym spotkaniom i samotnej kontemplacji, kompozycje siedzib o charakterze will czy
osłonięte masywem zieleni od pozostałej maisons de plaisance (np. Choroszcz), ale
części ogrodu, dostępne dzięki labiryntowej też innych wielkich rezydencji magnac-
ścieżce. Stanowiły zarazem wytchnienie kich na prowincji  np. Wołczyn księ-
od monumentalności i regularności całości cia Michała Czartoryskiego, czy Laszki
planu. W tych to kwaterach ogrodu pojawiły Murowane Mniszchów. ną
się zalążki wprowadzanej do ogrodów  dzi-
kiej natury. W jednym z bosketów wer-
salskich, Bosquet des Sources, autor ogro-
Chcesz wiedzieć więcej?
dów w Wesalu Le Nôtre pozostawiÅ‚ natural-
Oleńska A. (1998). Analiza dekoracji i kompozycji
ny bieg wybijajÄ…cego tu strumyka. Na licz-
ogrodu przy pałacu Jana Klemensa Branickiego
nych rycinach ukazujÄ…cych Wersal boskety
w Białymstoku. Studia i Materiały 4 (10). Ośrodek
małego parku ukazane są w sposób malow-
Ochrony Zabytkowego Krajobrazu, Warszawa.
niczy, przecząc mitowi wszechogarniającej Szafrańska M. (1994). Ogród i las. Naturalistyczne
bezdroża XVII-wiecznej sztuki ogrodowej, [w:]
regularności i geometryzacji. Dowodzi to, że
Sztuka XVII wieku w Polsce. Stowarzyszenia
miały one raczej charakter  lasków (bois),
Historyków Sztuki i Ars Regia, Warszawa.
bosketów o niestrzyżonych koronach i swo-
bodniejszym układzie.
Ogród Branickich jest
dowodem na to, że ogrody
Ogród Branickich w Białymstoku
barokowe, z geometrycznie
Nowa estetyka ogrodowa, kształtują-
wytyczonymi
ca się od drugiej połowy XVI w., zainte-
i strzyżonymi szpalerami,
resowała się materią. Natura przestawa-
były przedłużeniem
ła być bezładem, tworzywem wymagają-
architektury
cym jedynie uporzÄ…dkowania, a zaczyna-
ła interesować jako obiekt badań i meta-
morfoz. Parkowe samotnie służyły pracy
intelektualnej, pobudzanej przez  natu-
ralne otoczenie. W XVII w. naturalność
stała się drugą stroną sztuczności, równie
ważną i pociągającą. Podążając za wska-
zówkami włoskich podręczników, w kom-
pozycje założeń ogrodowych zaczęto włą-
czać większe, leśne obszary pozostawio-
ne w stanie naturalnym, określane jako
salvatico. Służyły one dłuższym i swobod-
niejszym przechadzkom, często też obser-
wacji zwierząt. Znakomitym przykła-
dem był tu ogród w Białymstoku, złożo-
ny niejako z dwóch części, założonych na
11
ACADEMIA Panorama Historia sztuki
Nr 2 (6) 2006
Archiwum Urzędu Miejskiego w Białymstoku