Jan Andrzej KÄ…kol
PROGRAM
NAUCZANIA BIOLOGII
W LICEUM OGÓLNOKSZTAA
C
CYM,
LICEUM PROFILOWANYM
I TECHNIKUM
KSZTAA
CENIE W ZAKRESIE
PODSTAWOWYM I ROZSZERZONYM
ORTUS
Wydawnictwo Oświatowe
Opracowanie redakcyjne dr Hanna Laskowska
Opracowanie graficzne, Å‚amanie Ortus
Program dopuszczony do użytku szkolnego przez Ministra Edukacji Narodowej
i Sportu i wpisany do wykazu programów nauczania biologii przeznaczonych do
kształcenia w zakresie podstawowym w liceach ogólnokształcących, liceach pro-
filowanych i technikach oraz w zakresie rozszerzonym w liceach ogólnokształcą-
cych, na podstawie recenzji: dr. Mariana Biczyckiego  z rekomendacji Uniwersy-
tetu Śląskiego i mgr Grażyny Czetwertyńskiej  z rekomendacji Ministra Edukacji
Narodowej i Sportu.
Numer dopuszczenia: DKOS 5002 30/03
© Wydawnictwo OÅ›wiatowe ORTUS  2003
Druk i oprawa:
A-Z Druk
ul. SÅ‚owikowskiego 21c, Raszyn
Wydawca:
Wydawnictwo Oświatowe ORTUS Sp. j.
Stara Iwiczna ul. Nowa 23, 05-500 Piaseczno
tel./fax: [phone]
e-mail: [e-mail]
www.ortus.com.pl
ISBN 83-89418-27-4
Spis treści:
1. Koncepcja programu i uwagi o jego realizacji . . . . . . . . . . . . . . . . .5
2. Ogólne cele edukacyjne i procedury ich osiągania . . . . . . . . . . . . .9
Kategoria wiadomości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .9
Kategoria umiejętności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .10
Kategoria postaw i przekonań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .11
Procedury osiągania celów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .12
3. Materiał nauczania, cele szczegółowe i procedury ich osiągania . .13
Moduł I. Moje środowisko . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .13
Dział I. Bogactwo form świata organicznego . . . . . . . . . . . . . . . . .13
Dział II. Środowiska życia organizmów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .17
Dział III. Wpływ człowieka na środowisko . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .19
Moduł II. Mój organizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .21
Dział I. Podstawowe struktury organizmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .21
Dział II. Skoordynowane funkcjonowanie organizmu . . . . . . . . . . .25
Dział III. Funkcjowanie organizmu wymaga tlenu,
materiałów budulcowych i energii . . . . . . . . . . . . . . . . . .31
Dział IV. Czynniki chorobowe i mechanizmy obronne organizmu . .36
Moduł III. Podstawy nauk biologicznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .39
Dział I. Wybrane zagadnienia nauk biologicznych . . . . . . . . . . . . . .39
4. Metody sprawdzania i oceny osiągnięć uczniów . . . . . . . . . . . . . .49
Sprawdzanie ustne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .49
Sprawdzanie pisemne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .50
Sprawdzenie działań praktycznych i samokształcenia . . . . . . . . . . . . .50
Literatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .53
3
Uczniowie powinni w szczególności przygotować się do odpowiedzi
na wyzwania współczesnego świata.
(Podstawa programowa)
1. KONCEPCJA PROGRAMU I UWAGI
O JEGO REALIZACJI
Niniejszy program nauczania biologii jest zgodny z podstawÄ… programowÄ…
z dnia 26.02.2002 r. (Dz. U. z 2002r. Nr 51, poz. 458) z póz
niejszymi jej zmianami
z dnia 19.07.2002r. (Dz. U. z 2002r. Nr 121, poz. 1037).
Program może być realizowany we wszystkich szkołach ponadgimnazjalnych, to
znaczy w liceum profilowanym i w technikum oraz w liceum ogólnokształcącym,
także w kształceniu w zakresie rozszerzonym.
Materiał kształcenia nie został podzielony na poszczególne klasy, lecz na moduły.
" W liceum profilowanym i w technikum materiał kształcenia zawarto w dwóch
modułach, obejmujących zakres podstawowy.
" W liceum ogólnokształcącym oprócz wspomnianych dwóch modułów wpro-
wadzono moduł trzeci, zawierający rozszerzony materiał kształcenia.
Zróżnicowanie to jest podyktowane założeniami reformy szkolnictwa ponad-
gimnazjalnego.
Wyznacznikiem modułów jest liczba godzin potrzebna do realizacji określonego,
całościowo spójnego zakresu materiału. Jako podstawę przyjęto minimalnie:
" 3 godziny tygodniowo w toku kształcenia dla zakresu podstawowego,
" 5 godzin tygodniowo w toku kształcenia dla zakresu rozszerzonego.
5
Jan Andrzej Kąkol Program nauczania biologii w liceum ogólnokształcącym, profilowanym i technikum
Zwiększenie liczby godzin dla każdego z zakresów nie zmieni układu treści ani
procedur osiągania celów, lecz pozwoli dokładniej wnikać w problemy i rozwiązy-
wać je w sposób bardziej urozmaicony metodologicznie. Nauczyciel może wówczas
podjąć próbę stworzenia na podstawie niniejszego programu, własnego programu
autorskiego lub dostosowawczego.
Zaletą programu jest jego uniwersalność, która pozwala nauczycielowi dowol-
nie zmieniać kolejność wprowadzania modułów. Zawarcie zakresu rozszerzonego
w osobnym module daje uczniom szczególnie zainteresowanym biologią możli-
wość rozwijania swoich zainteresowań, poszerzania wiadomości i umiejętności,
niezależnie od tego, czy w ich szkole realizowany jest zakres rozszerzony, czy tyl-
ko podstawowy.
W zakresie modułu III przewidziano konstrukcję podręcznika pozwala-
jącą uczniom szkół, nie wprowadzających rozszerzenia, na samodzielne
opanowanie wiadomości i umiejętności w zakresie pełnym.
Przy konstrukcji programu założono, że uczniowie opanowali w gimnazjum
wiadomości i umiejętności, konieczne do kontynuowania nauki biologii na pozio-
mie ponadgimnazjalnym, to znaczy:
majÄ… wiedzÄ™ o:
" strukturach organizmu i funkcjach, jakim one służą (komórki, tkanki, organy);
" różnych sposobach pełnienia tych samych funkcji życiowych przez organizmy
zależnie od warunków środowiska, w którym żyją;
" budowie i funkcjonowaniu układów organizmu człowieka;
" pojęciach stanu zdrowia i choroby, znają przykłady chorób zakaz
nych oraz
patologii w działaniu narządów;
" problemach epidemiologii, profilaktyki i leczenia omawianych chorób;
" etapach biologicznego i psychicznego rozwoju człowieka oraz potrzebach
z nimi zwiÄ…zanych;
" informacji dziedzicznej, cechach organizmu wynikających z wpływu genów
i oddziaływań środowiskowych;
" relacjach wewnątrz- i międzygatunkowych w przyrodzie, krążeniu materii
i przepływie energii w różnych układach przyrodniczych;
" działaniach człowieka w środowisku przyrodniczym i ich konsekwencji;
opanowali umiejętność:
" formułowania hipotez, analizowania oraz interpretowania wyników obserwa-
cji i doświadczeń wraz z oceną ich wiarygodności;
" gromadzenia, integrowania, opracowywania i interpretowania wiedzy z róż-
nych dziedzin, niezbędnej do wyjaśnienia procesów życiowych;
6
Kształcenie w zakresie podstawowym i rozszerzonym
" interpretowania zależności między budową i funkcją układów i narządów
w organizmie człowieka;
" postrzegania funkcjonowania organizmu ludzkiego jako integralnej całości;
" interpretowania zależności między środowiskiem życia organizmu, a jego bu-
dowÄ… i funkcjonowaniem;
" oceniania zmian zachodzących w środowisku przyrodniczym w wyniku od-
działywania człowieka;
" analizowania przyczyn zakłóceń stanu zdrowia człowieka, przewidywania
skutków własnych decyzji w tym zakresie;
" prowadzenia zdrowego trybu życia;
" analizowania struktury i funkcjonowania wybranych ekosystemów;
prezentujÄ… postawy:
" prośrodowiskowe i prozdrowotne  podejmują sprzyjające temu działania
w swoim najbliższym otoczeniu, w domu, szkole, regionie;
" dbają o higienę i podejmują działania profilaktyczne w zakresie ochrony
zdrowia;
" przeciwstawiają się próbom nakłaniania do zachowań patologicznych: picia
alkoholu, używania nikotyny i narkotyków oraz do czynów nieetycznych
i agresywnych.
" mają przekonanie o potrzebie dalszego kształcenia, nabywania wiedzy
i umiejętności.
W programie założono, iż uczniowie opanowali pewne wiadomości i umiejęt-
ności oraz mają postawy ukształtowane na lekcjach biologii w gimnazjum. Prze-
jawia się to w odwołaniach do wiadomości i umiejętności z poprzedniego etapu
edukacyjnego, które można znalez
ć w procedurach osiągania celów. Nieodzow-
ne jest również odwoływanie się do dziedzin kształtujących postawy etyczne, roz-
wijających wrażliwość i propagujących zdrowy oraz aktywny styl życia.
Zakres kształcenia w IV etapie edukacji ujęty w programie podzielono na trzy
moduły. Każdy z nich obejmuje określony, spójny zakres treści, istnieją między ni-
mi również wzajemne związki i odniesienia.
W module I (ok. 30 godz.)  Moje środowisko uczniowie zapoznają się ze
strukturą i funkcjonowaniem środowiska, bogactwem form świata organicznego,
zmiennością i różnorodnością środowisk oraz wpływem człowieka na środowisko.
Moduł podzielono na działy zawierające hasła i treści związane z powstaniem
i zróżnicowaniem życia na Ziemi, bioróżnorodnością i jej klasyfikacją oraz współ-
życiem organizmów w środowisku. W module tym szczególne miejsce zajmuje
ścieżka ekologiczna.
7
Jan Andrzej Kąkol Program nauczania biologii w liceum ogólnokształcącym, profilowanym i technikum
W module II (ok. 60 godz.)  Mój organizm uczniowie zapoznają się ze struk-
turÄ… i funkcjonowaniem organizmu. Zakres obejmuje zrozumienie przebiegu pod-
stawowych czynności życiowych komórek, tkanek, narządów, układów i całego or-
ganizmu. Obiektem analizy jest organizm człowieka jako zintegrowana całość, jed-
nocześnie uczniowie będą poznawali funkcjonowanie jego poszczególnych struk-
tur. Moduł podzielono na działy, w których temat rozwija się w sposób spiralny 
od struktur komórkowych do całości organizmu. Polami przejścia spirali są czyn-
ności życiowe właściwe dla wszystkich struktur organizmu  pobudliwość i ruch,
metabolizm, rozmnażanie i rozwój, zmienność. W module II występują głównie
zagadnienia z anatomii i fizjologii człowieka. Jeden z działów jest poświęcony
aspektom medycznym, immunologii oraz higienie i profilaktyce zdrowotnej.
W module tym szczególne miejsce zajmują ścieżki: prozdrowotna i wychowania do
życia w rodzinie.
W module III (ok. 60 godz.)  Podstawy nauk biologicznych, obejmujÄ…cym tre-
ści rozszerzone, uczniowie zapoznają się z materiałem stanowiącym wybór najważ-
niejszych elementów z biologii molekularnej i fizjologii roślin i zwierząt oraz nauk
pokrewnych takich jak biofizyka, biochemia, biotechnologia. Uwzględnione są rów-
nież bardziej szczegółowo niż w module I zagadnienia ewolucjonizmu, systematyki,
radiacji i rozmieszczenia gatunków na kuli ziemskiej. W module tym szczególne
miejsce zajmują ścieżki: czytelnicza i medialna.
W programie nie ma specjalnych odnośników do ścieżek, ponieważ są one
wkomponowane w treści dyscyplinarne. Dotyczy to ścieżki ekologicznej, prozdro-
wotnej i wychowania do życia w rodzinie (w części dotyczącej aspektów biologicz-
nych). Ścieżka czytelnicza i medialna jest realizowana w sposób pragmatyczny,
przez doskonalenie umiejętności samodzielnego zdobywania wiedzy oraz w toku
stosowania określonych procedur.
8
2. OGÓLNE CELE EDUKACYJNE
I PROCEDURY ICH OSI
GANIA
KATEGORIA WIADOMOÅšCI
" Pogłębianie zdobytych w gimnazjum wiadomości i ich właściwego rozumienia.
" Poznanie i zrozumienie zasad ewolucji i różnorodności biologicznej.
" Zrozumienie istoty i wpływu różnorodnych czynników na zachowanie bioróż-
norodności genetycznej, gatunkowej i ekosystemów.
" Poznanie nowoczesnych form uprawy roślin i hodowli zwierząt.
" Znajomość funkcji fizjologicznych różnych układów organizmu ludzkiego.
" Poznanie struktur anatomicznych człowieka odpowiedzialnych za wykonywa-
nie czynności życiowych.
" Pogłębienie wiadomości o funkcjonowaniu podstawowych struktur budowy
i funkcjonowania organizmu człowieka  roli pierwiastków i związków che-
micznych, komórek, tkanek, narządów i układów.
" Zrozumienie wzajemnych oddziaływań układów i homeostazy parametrów
ustrojowych.
" Pogłębienie wiadomości o działaniu mózgu w aspekcie kontrolno-integracyj-
nym.
" Poznanie działania neuroprzekaz
ników w funkcjonowaniu narządów zmysłów.
" Poznanie zasad odporności ustroju i zrozumienie jego znaczenia dla zdrowia
człowieka.
" Pogłębienie wiadomości o budowie i funkcjonowaniu układu ruchowego.
" Zrozumienie znaczenia aktywności fizycznej w kształtowaniu zdrowia fizycz-
nego, psychicznego i społecznego.
" Pogłębienie wiadomości o budowie i funkcjonowaniu układu krążenia.
" Poznanie czynników sprzyjających rozwojowi chorób układu krążenia.
" Poznanie sposobów postępowania dla ochrony własnego zdrowia.
" Pogłębienie wiadomości na temat budowy i funkcjonowania układu roz-
rodczego.
9
Jan Andrzej Kąkol Program nauczania biologii w liceum ogólnokształcącym, profilowanym i technikum
" Zrozumienie fizjologii rozrodu i odpowiedzialności rodziców za poczęte życie.
" Rozumienie zasad dziedziczenia.
" Pogłębienie wiadomości o zjawiskach metabolizmu w organizmie człowieka.
" Rozumienie zależności istniejących w środowisku przyrodniczym.
" Poznanie przyczyn aktualnego stanu środowiska w skali lokalnej, krajowej,
światowej oraz sposobów przeciwdziałania jego niekorzystnym zmianom.
" Zrozumienie związku między stanem środowiska i zdrowiem człowieka.
" Pogłębienie wiedzy o realizacji zachowań prozdrowotnych w ochronie, utrzy-
maniu i poprawie zdrowia jednostki i zdrowia publicznego.
" Uświadomienie różnorodności pozytywnego i negatywnego oddziaływania
ludzi na środowisko.
" Zrozumienie głównych relacji między ekologią, a ochroną i kształtowaniem
środowiska.
" Poznanie zasad profilaktyki i głównych czynników sprzyjających i zagrażają-
cych zdrowiu człowieka.
KATEGORIA UMIEJ
TNOÅšCI
" Doskonalenie umiejętności wykształconych w gimnazjum.
" Poprawna interpretacja wykresów, tabel, schematów i map.
" Posługiwanie się terminologią biologiczną, wyjaśnianie pojęć.
" Wykonywanie rysunków i opisów dokonywanych obserwacji, badań i innych
działań edukacyjnych.
" Analizowanie korzyści i zagrożeń wynikających z wykorzystania biotechnologii.
" Rozpoznawanie zjawisk zagrożeń zdrowia człowieka.
" Dostrzeganie objawów stresu, zaburzeń emocjonalnych i osobowościowych.
" Właściwe postępowanie w rozwijaniu kondycji fizycznej.
" Systematyczne przestrzegania ogólnych zasad higieny człowieka.
" Właściwy dobór produktów spożywczych, układanie zdrowego jadłospisu.
" Przestrzeganie profilaktyki, orientacja w koniecznych badaniach i szczepie-
niach ochronnych.
" Udzielanie pierwszej pomocy.
" Dostrzeganie korzyści i zagrożeń wynikających z postępów w genetyce.
" Rozwijanie umiejętności samokształcenia przez uzyskiwanie i opracowywa-
nie informacji pochodzących z różnych z
ródeł.
" Wyodrębnianie przydatnych treści z książek naukowych, popularnonauko-
wych i przekazów medialnych.
10
Kształcenie w zakresie podstawowym i rozszerzonym
" Rozpoznawanie pozytywnego i negatywnego wpływu mediów na życie i za-
chowanie człowieka jako jednostki oraz na życie zbiorowości.
" Samodzielne tworzenie podstawowych komunikatów medialnych.
" Kształtowanie postawy odpowiedzialności za zdrowie swoje i innych.
" Rozwijanie umiejętności życiowych sprzyjających rozwojowi fizycznemu, psy-
chicznemu, społecznemu i duchowemu.
" Kształtowanie umiejętności praktycznego poznawania sposobów negatywne-
go i pozytywnego oddziaływania ludzi na środowisko.
" Korzystanie z pomocy medycznej i psychologicznej, radzenie sobie w trud-
nych sytuacjach życiowych.
" Porozumiewanie siÄ™ i utrzymywanie dobrych relacji z innymi ludz
mi.
" Współpraca w grupie, radzenie sobie z presją środowiska.
" Dostrzeganie zagrożeń współczesnej cywilizacji wynikających z nieracjonal-
nego korzystania z zasobów środowiska.
" Ocenianie działalności ekologicznych organizacji pozarządowych, ich celów
i form działania oraz zgodności z polityką ekologiczną państwa.
KATEGORIA POSTAW I PRZEKONAC

" Kształtowanie aktywnej i odpowiedzialnej postawy wobec zdrowia własnego
i innych ludzi.
" Realizowanie wartości związanych ze zdrowiem.
" Przezwyciężanie nałogów i uzależnień.
" Wspieranie innych w rozwiązywaniu problemów zdrowotnych.
" Świadome dążenie do ochrony, utrzymania i poprawy zdrowia własnego oraz
osób bliskich i znajomych.
" Rozbudzenie zainteresowania przyrodÄ… regionu, kraju, kontynentu europej-
skiego oraz innych części świata.
" Utrwalenie i uwewnętrznienie tej postawy.
" Rozbudzanie potrzeby działania na rzecz tworzenia zdrowego środowiska.
" Przyjmowanie postawy odpowiedzialności za obecny i przyszły stan środowiska
oraz gotowości do działań na rzecz zrównoważonego rozwoju.
" Podejmowanie racjonalnych działań służących poprawie stanu środowiska
w skali lokalnej, regionalnej, krajowej i globalnej.
" Rozwijanie szacunku wobec własnego regionu, innych wspólnot regional-
nych, etnicznych i narodowych.
11
Jan Andrzej Kąkol Program nauczania biologii w liceum ogólnokształcącym, profilowanym i technikum
PROCEDURY OSI
GANIA CELÓW
Procedury osiągania celów szczegółowych są przedstawione wraz z opisem ha-
seł programowych. Zawierają propozycje metod nauczania oraz form organizacyj-
nych i stosowania środków dydaktycznych, czyli stanowią zapis czynności nauczy-
ciela podczas realizacji programu.
Ogólnie umożliwiają one uczniom zrozumienie zasad funkcjonowania własne-
go organizmu, korzystanie z różnorodnych z
ródeł informacji, projektowanie do-
świadczeń biologicznych i zapoznanie się z metodami prawidłowej obserwacji,
analizy, prezentacji i interpretacji badań biologicznych. Ponieważ znaczna część
materiału kształcenia dotyczy człowieka, podczas realizacji treści związanych z je-
go anatomią i fizjologią należy oprzeć się na bogatym materiale graficznym, pro-
jekcji filmów, analizie tabel i wykresów, tekstach z
ródłowych i wywiadach z pra-
cownikami służby zdrowia. W przyswojeniu pozostałych treści pomocne będą ob-
serwacje bezpośrednie, doświadczenia biologiczne, wycieczki terenowe, zakłada-
nie upraw roślin i hodowli zwierząt. Ważne jest również prowadzenie zajęć meto-
dami, które będą aktywizować uczniów do samodzielnej pracy, projektowania
działań, analizowania zdarzeń i formułowania wniosków.
W organizacji zajęć należy zastosować procedury, które pozwolą wykonać pra-
cę w całości w przewidzianym czasie, omówić ją, przedyskutować podsumować
i ocenić. Postawiony problem powinien być sformułowany precyzyjnie, a ucznio-
wie powinni znać kryteria oceny swojej pracy.
Ważnym zadaniem nauczyciela jest rozwijanie poczucia odpowiedzialności za
działania podejmowane w środowisku i uświadomienie uczniom zagrożeń cywili-
zacyjnych wynikających z działalności człowieka. Aby osiągnąć ten cel, należy
zwrócić szczególną uwagę na zastosowanie odpowiednich założeń i metod kształ-
cenia. Zainteresowanie przyrodą i człowiekiem jako istotą biologiczną, wyróżnia-
jącą się zarazem wśród innych najwyższym rozwojem psychiki i życia społecznego,
budzenie empatii, wpajanie szacunku dla otaczającego świata, kształtowanie na-
stawienia poznawczego, a równocześnie nacechowanego emocjonalnie, to przewi-
dziane kierunki działania w nauczaniu biologii w liceum.
W programie przedstawiono nauczycielom do wyboru różnorodne procedury
osiągania celów. Szczegółowy opis metod, instrukcji, zadań, planu metodycznego
i planu przewidywanych wyników nauczyciel może sporządzić sam, uwzględniając
potrzeby ucznia i możliwości szkoły lub skorzystać z gotowych rozwiązań i propo-
zycji, zawartych w podręczniku dla ucznia i poradniku dla nauczyciela.
12
3. MATERIAA
NAUCZANIA, CELE SZCZE-
GÓA
OWE I PROCEDURY ICH OSI
GANIA
MODUA
I. MOJE ÅšRODOWISKO
Dział I. Bogactwo form świata organicznego
Hasło: Różnorodność gatunkowa, jej powstawanie i klasyfikacja
1. Pochodzenie i historia życia na Ziemi.
2. Różnorodność genetyczna i gatunkowa.
" Czynniki kształtujące i sprzyjające różnorodności biologicznej.
3. Podstawy naturalnej i sztucznej klasyfikacji organizmów.
4. Przynależność człowieka (specyfika biologiczna i kulturowa).
Cele edukacyjne i osiągnięcia
Kategoria kształcenia (wiadomości i ich rozumienie oraz umiejętności)
Uczeń:
" wymienia etapy biogenezy i historii rozwoju organizmów na Ziemi;
" analizuje różnorodne teorie pochodzenia życia na Ziemi;
" podaje przykłady organizmów i ich przystosowań do zmieniających się wa-
runków życia, wyjaśnia pojęcia różnorodności genetycznej i gatunkowej;
" podaje założenia współczesnej klasyfikacji gatunków, w tym człowieka;
" wyjaśnia zakres badań antropologii fizycznej i kulturowej;
" rozumie i wyjaśnia teorię ewolucji, wymienia dowody z różnych dziedzin po-
twierdzajÄ…ce przebieg ewolucji;
" podaje przykłady i wyjaśnia mechanizmy zjawisk genetycznych w populacjach;
" analizuje rodzaje zmienności i ich wpływ na bioróżnorodność.
13
Jan Andrzej Kąkol Program nauczania biologii w liceum ogólnokształcącym, profilowanym i technikum
Kategoria wychowawcza (poglądów, wartości i postaw)
Uczeń:
" poszukuje wiadomości na temat badań współczesnej antropologii, analizuje
i interpretuje ich wyniki;
" uznaje przynależność człowieka do świata przyrody i równość ludzi, bez
względu na różnice antropologiczne i etniczne.
Procedury osiągania celów
" Pogadanka przypominająca wiadomości (uzyskane na poprzednich etapach
edukacji) o pochodzeniu życia na Ziemi i jego ewolucji.
" Analiza zmian geologicznych i klimatycznych w dziejach Ziemi i ich wpływu na
zróżnicowanie gatunkowe i sukcesywny rozwój przystosowawczy organizmów.
" Praca z tekstem omawiającym pochodzenie życia i jego rozwój na drodze
ewolucji.
" Obserwacja dowodów potwierdzających ewolucję, np. odcisków i odlewów
fragmentów wymarłych organizmów i in.
" Dyskusja na temat różnych teorii pochodzenia życia na ziemi i różnorodno-
ści gatunkowej organizmów.
" Projekcja filmów tematycznie związanych z ewolucją i filogenezą organi-
zmów, ze szczególnym uwzględnieniem antropogenezy.
" Mapa myślowa do hasła Bioróżnorodność.
" Wyjaśnienie roli bioróżnorodności, zwłaszcza gatunków o właściwościach
leczniczych.
" Referat ucznia na temat różnorodnych prób klasyfikacji organizmów.
" Praca w grupach nad tematem przystosowań organizmów do życia w środo-
wisku wodnym i lÄ…dowym.
" Wykład ilustrowany o współczesnym systemie klasyfikacji organizmów.
Hasło: Przegląd systematyczny organizmów
5. Kontrowersje wokół wirusów.
6. Bogactwo świata bakterii.
7. Zróżnicowanie Protista.
8. Bogactwo świata grzybów.
9. Przedmiot i metody badań w mikrobiologii.
10. Porosty  ważna grupa organizmów pionierskich i wskaz
nikowych.
11. Bogactwo świata roślin.
12. Czynności życiowe roślin.
14
Kształcenie w zakresie podstawowym i rozszerzonym
13. Wykorzystanie roślin przez człowieka.
14. Nowoczesne formy uprawy roślin.
15. Bogactwo świata zwierząt, związek ich budowy ze środowiskiem życia.
16. Przystosowania zwierząt do wykonywania czynności życiowych.
17. Nowoczesna hodowla zwierzÄ…t  opieka weterynaryjna.
Cele edukacyjne i osiągnięcia
Kategoria kształcenia (wiadomości i ich rozumienie oraz umiejętności)
Uczeń:
" wymienia i analizuje argumenty przemawiające za zaliczeniem wirusów do
świata form żywych i przeciw niemu;
" wymienia niektóre choroby wywoływane przez wirusy i bakterie w różnorod-
nych organizmach;
" zna i opisuje niektóre choroby pochodzenia wirusowego i bakteryjnego w or-
ganizmie człowieka;
" charakteryzuje bakterie i sposoby ich przystosowań do różnych środowisk;
" uzasadnia przynależność bakterii i sinic do osobnego królestwa;
" wymienia i wyjaśnia podstawy klasyfikacji pierwotniaków i omawia ich rolę
w tworzeniu skorupy ziemskiej;
" wymienia niektóre choroby wywołane przez pierwotniaki;
" podaje przykłady różnych grzybów i wyjaśnia podstawy ich przynależności do
osobnego królestwa;
" na przykładzie porostów wyjaśnia zjawisko symbiozy i uzasadnia ich wyjątko-
we przystosowania na podstawie budowy anatomicznej;
" wyjaśnia podstawę klasyfikacji roślin, podaje przykłady gatunków o zasadni-
czych różnicach w budowie anatomicznej i morfologicznej;
" wymienia czynności życiowe roślin, porównuje sposoby ich realizowania
w zależności od stopnia ewolucyjnego rozwoju i specyficznych przystosowań;
" podaje przykłady gospodarczego korzystania z właściwości i różnorodności
gatunkowej roślin;
" wyjaśnia podstawę klasyfikacji zwierząt, podaje przykłady gatunków o zasad-
niczych różnicach w budowie anatomicznej i morfologicznej;
" wymienia czynności życiowe zwierząt, porównuje sposoby ich realizowania
w zależności od stopnia ewolucyjnego rozwoju i specyficznych przystosowań;
" podaje przykłady gospodarczego korzystania z właściwości i różnorodności
gatunkowej zwierzÄ…t;
15
Jan Andrzej Kąkol Program nauczania biologii w liceum ogólnokształcącym, profilowanym i technikum
" podaje przykłady prionów, bakteriofagów i riketsji;
" wyjaśnia przydatność bakterii jako materiału do badań biologicznych, zwłasz-
cza z dziedziny genetyki i podaje przykłady ich wykorzystania;
" opisuje i prezentuje graficznie cykl rozwojowy niektórych pierwotniaków
chorobotwórczych;
" przedstawia pozytywną rolę grzybów w środowisku i gospodarce człowieka;
" wyjaśnia toksyczne i chorobotwórcze działanie niektórych grzybów;
" wyjaśnia związek budowy komórki roślinnej z czynnościami życia roślin;
" opisuje na podstawie schematów i własnych obserwacji komórki, tkanki i or-
gany roślin. Wyjaśnia różnicę między plechowcami i organowcami;
" opisuje słownie i przedstawia graficznie transport w roślinach oraz ich reago-
wanie na czynniki środowiska;
" porównuje różne sposoby rozmnażania się roślin i omawia ich praktyczne wy-
korzystanie w rolnictwie;
" wyjaśnia związek budowy komórki zwierzęcej z czynnościami życia zwierząt;
" opisuje na podstawie schematów i własnych obserwacji komórki, tkanki i na-
rzÄ…dy zwierzÄ…t;
" wyjaśnia rolę narządów analogicznych i homologicznych;
" wyjaśnia różnicę między pierwo- i wtóroustymi oraz bezkręgowcami i stru-
nowcami;
" opisuje słownie i przedstawia graficznie ewolucyjne zmiany w budowie ukła-
du krwionośnego i oddechowego u zwierząt;
" podaje przykłady złożonych cykli rozwojowych zwierząt, w szczególności
owadów;
" podaje przykłady gospodarczego korzystania z różnorodności gatunkowej
zwierzÄ…t;
" wymienia niektóre choroby pasożytnicze i odzwierzęce oraz omawia obowią-
zujÄ…ce zasady higieny.
Kategoria wychowawcza (poglądów, wartości i postaw)
Uczeń:
" jest przekonany o potrzebie ochrony przed chorobami pasożytniczymi i od-
zwierzęcymi, przestrzega zasad higieny, zachowuje ostrożność przy kontakcie
z nieznanymi gatunkami grzybów i roślin oraz zwierzętami drapieżnymi, ja-
dowitymi i chorymi;
" rozumie potrzebę utrzymania w przyrodzie bioróżnorodności, koniecznej dla
środowiska i człowieka.
16
Kształcenie w zakresie podstawowym i rozszerzonym
Procedury osiągania celów
" Pogadanka przypominająca wiadomości (uzyskane na poprzednich etapach
edukacji) o bogactwie form świata żywego, organizmach jedno- i wieloko-
mórkowych.
" Analiza budowy i wpływu wirusów na inne organizmy w celu wykazania ich
niejednoznacznej i trudnej do sklasyfikowania natury.
" Praca z tekstem traktującym o wielkiej różnorodności form bakteryjnych i ich
przydatności do różnorodnych badań, zwłaszcza z dziedziny genetyki.
" Ćwiczenia w rozpoznawaniu gatunków roślin i zwierząt na podstawie cech
ich budowy morfologicznej i anatomicznej.
" Obserwacja cyklu rozwojowego niektórych roślin i zwierząt, zwłaszcza owadów.
" Dyskusja na temat przystosowania roślin i zwierząt do zróżnicowanych wa-
runków środowiska.
" Projekcja filmu o czynnościach życiowych roślin i zwierząt.
" Praca z komputerem  poszukiwanie i opracowanie materiału opisowego
i ilustracyjnego do tematu zmian rozwojowych w narządach roślin i zwierząt,
prowadzących do osiągnięcia wysokich specjalizacji.
" Referat ucznia na temat Czym zajmuje siÄ™ parazytologia.
" Praca w grupach  opracowanie słowne i graficzne tematu związanego ze
światem grzybów.
" Wykład ilustrowany na temat wykorzystania gospodarczego roślin i zwierząt
we współczesnym rolnictwie.
" Zajęcia terenowe w zakładzie produkcji rolniczej, zapoznanie się ze sprzę-
tem i materiałem produkcyjnym.
" Wycieczka do zakładu przetwórstwa spożywczego, np. mleczarni.
" Wycieczka do ogrodu zoologicznego i botanicznego.
" Projekcja filmów oświatowych przedstawiających różnorodność organizmów
i środowisk.
" Wywiad z pracownikiem oczyszczalni ścieków lub kompostowni na temat
biologicznego przetwórstwa odpadów i oczyszczania ścieków.
Dział II. Środowiska życia organizmów
Hasło: Pojęcie środowiska i jego charakterystyka
18. Podstawowe pojęcia ekologiczne.
19. Czynniki charakteryzujÄ…ce populacjÄ™.
20. Zależności międzygatunkowe w biocenozach lądowych.
17
Jan Andrzej Kąkol Program nauczania biologii w liceum ogólnokształcącym, profilowanym i technikum
21. Zależności międzygatunkowe w biocenozach wodnych.
22. Biomy  duże jednostki organizacji życia.
23. Obieg materii i przepływ energii w ekosystemie.
24. Różnorodność siedlisk i czynniki sprzyjające utrzymaniu tej różnorodności.
Cele edukacyjne i osiągnięcia
Kategoria kształcenia (wiadomości i ich rozumienie oraz umiejętności)
Uczeń:
" wyjaśnia podstawowe pojęcia stosowane w ekologii  biotop, biocenoza, popu-
lacja, ekosystem i stosuje je do opisywania zjawisk zachodzących w środowisku;
" wymienia czynniki wpływające na stan, rozwój i stabilność populacji;
" wymienia niektóre gatunki zamieszkujące biocenozy wodne i lądowe, rozpoznaje
je za pomocą atlasów i kluczy, wskazuje ich nisze ekologiczne i wzajemne relacje;
" rozróżnia ekosystemy i biomy, podaje przykłady ekosystemów lądowych
i wodnych oraz nazwy niektórych charakterystycznych zbiorowisk leśnych
i trawiastych;
" wyjaśnia rolę czynników wpływających na istnienie i utrzymanie różnorodno-
ści siedlisk;
" wyjaśnia obieg materii, przepływ energii w ekosystemie i krążenie pierwiast-
ków biogennych w biosferze;
" wymienia i wyjaśnia niektóre metody badań środowiska;
" podejmuje próby prostych badań ekologicznych (zanieczyszczeń powietrza,
hałasu) lub obserwacji fenologicznych w najbliższym otoczeniu, zapisuje
i opracowuje wyniki, dokonuje analizy i wyciÄ…ga wnioski;
" wymienia gatunki zamieszkujące różne strefy klimatyczne, również w górach.
Kategoria wychowawcza (poglądów, wartości i postaw)
Uczeń:
" jest świadomy udziału Polaków w badaniu i odkrywaniu różnych regionów
świata;
" organizuje działania zmierzające do poznania i ewidencjonowania cennych
obiektów przyrodniczych, organizuje ich ochronę.
Procedury osiągania celów
" Pogadanka przypominająca wiadomości (uzyskane na poprzednich etapach
edukacji) z dziedziny organizacji życia w środowisku, dotyczące zamieszkują-
cych je organizmów i relacji między nimi a środowiskiem.
18
Kształcenie w zakresie podstawowym i rozszerzonym
" Analiza wykresów i schematów przedstawiających zależności występujące
w środowiskach, wzajemne relacje między organizmami, sieci i piramidy po-
karmowe oraz krążenie pierwiastków biogennych w biosferze.
" Obserwacja i opis ekosystemów lądowych i wodnych.
" Badanie zanieczyszczeń wody, gleby i powietrza w najbliższym otoczeniu.
" Dyskusja na temat sposobów ograniczenia zanieczyszczeń, projekt działań
zmierzajÄ…cych w tym kierunku.
" Projekcja filmów o środowiskach przyrodniczych w różnych miejscach na
świecie, charakteryzowanie państw roślinnych i zwierzęcych.
" Praca z komputerem, posługiwanie się multimedialnymi encyklopediami
o tematyce przyrodniczej oraz interaktywnymi programami do badania śro-
dowiska i przewidywania skutków planowanych działań.
" Referat ucznia na temat czynników wpływających na różnorodność siedlisk.
" Zajęcia terenowe  rozpoznawanie gatunków, zdjęcia fitosocjologiczne, ty-
pologia.
Dział III. Wpływ człowieka na środowisko
Hasło: Skutki osiągnięć naukowych biologii i nauk pokrewnych
25. Ochrona i kształtowanie środowiska.
26. Antropopresja i jej globalne skutki.
27. Biologia i ekologia stosowana.
28. Biotechnologia i jej biologiczne oraz etyczne aspekty.
29. Inżynieria genetyczna i sekwencjonowanie genomów.
30. Współczesność i przyszłość biologii.
Cele edukacyjne i osiągnięcia
Kategoria kształcenia (wiadomości i ich rozumienie oraz umiejętności)
Uczeń:
" wymienia i wyjaśnia sposoby ochrony przyrody w Polsce i w świecie;
" zna organizacje powołane w celu ochrony środowiska, podaje przykłady tych or-
ganizacji, omawia sposoby ich działań, ocenia ich skuteczność;
" wymienia niekorzystne wpływy cywilizacji ludzkiej na środowisko przyrodni-
cze i podaje przykłady jej globalnych skutków;
" wyjaśnia pojęcie biologia stosowana, podaje jej przykłady;
19
Jan Andrzej Kąkol Program nauczania biologii w liceum ogólnokształcącym, profilowanym i technikum
" wymienia zastosowanie biotechnologii w różnych dziedzinach, przykłady ko-
rzystnych i niekorzystnych przejawów jej wykorzystywania, uwzględnia w
swoich sÄ…dach aspekt naukowy i etyczny;
" zna i prezentuje aktualne tendencje w badaniach biologicznych zwłaszcza
kierunek inżynierii genetycznej i przewiduje kierunek jej dalszego rozwoju;
" podejmuje działania na rzecz rozwoju środowiska;
" organizuje zajęcia terenowe i wycieczki do najbliższych środowisk, planuje
obserwacje i badania, opisuje przebieg zajęć i przedstawia wyniki dokona-
nych obserwacji;
" poszukuje w najbliższym środowisku miejsc przyrodniczo cennych, np. użyt-
ków ekologicznych i pomników przyrody;
" wyjaśnia transgraniczne wpływy zanieczyszczeń, zwłaszcza powietrza i wód;
" wyjaśnia mechanizm powstawania efektu cieplarnianego, smogu, kwaśnych
deszczy, rozrzedzenia warstwy ozonowej i zanieczyszczenia metalami ciężkimi;
" podaje przykłady wykorzystania biotechnologii w ochronie środowiska
i w medycynie.
Kategoria wychowawcza (poglądów, wartości i postaw)
Uczeń:
" ocenia pod względem bioetycznym prace nad klonowaniem i dokonania w tej
dziedzinie.
Procedury osiągania celów
" Pogadanka przypominająca wiadomości (uzyskane na poprzednich etapach
edukacji) z dziedziny podstawowych zadań ochrony i kształtowania środowiska.
" Analiza programów działań organizacji ekologicznych, prośrodowiskowych
i związanych z ochroną życia  porównanie deklaracji programowych z for-
mami działań i uzyskanymi efektami.
" Praca z tekstem z
ródłowym traktującym o biotechnologii, jej możliwościach,
stopniu wykorzystywania obecnie i w przyszłości.
" Obserwacja wpływów cywilizacyjnych na środowisko, gromadzenie materia-
łów na temat transgranicznych wpływów zanieczyszczeń.
" Dyskusja o globalnych skutkach zanieczyszczeń środowiska.
" Referat ucznia na temat zanieczyszczeń globalnych, np. o efekcie cieplarnia-
nym, kwaśnych deszczach, rozrzedzeniu warstwy ozonowej.
" Praca w grupach  sformułowanie i uszeregowanie problemów, którymi zaj-
muje siÄ™ biologia stosowana.
" Wykład ilustrowany o przyszłości biologii i możliwościach jej dalszego stu-
diowania.
20
Kształcenie w zakresie podstawowym i rozszerzonym
MODUł. II MÓJ ORGANIZM
Hasło: Całościowe postrzeganie organizmu
" Potrzeba holistycznego ujęcia organizmu ludzkiego i konieczność szczegóło-
wej analizy jego struktur.
Dział I. Podstawowe struktury organizmu
Hasło: Komórka podstawową jednostką budowy i czynności życiowych organizmów
1. Skład chemiczny organizmów:
" pierwiastki biogenne, makro i mikroelementy,
" zwiÄ…zki nieorganiczne,
" zwiÄ…zki organiczne.
2. Submikroskopowa budowa komórki, rola organelli komórkowych:
" cytoplazma i jej struktury,
" jądro komórkowe,
" mitochondria.
3. Czynności życiowe komórki:
" pobudliwość,
" transport,
" metabolizm (pobieranie, przetwarzanie, wydalanie),
" rozmnażanie i zmienność.
4. Synteza białek, rola DNA, pojęcie genu i kodu genetycznego.
Cele edukacyjne i osiągnięcia
Kategoria kształcenia (wiadomości i ich rozumienie oraz umiejętności)
Uczeń:
" wyjaśnia na schemacie różnorodne struktury życia w przyrodzie;
" wyjaśnia czym jest organizm i wymienia jego czynności życiowe;
21
Jan Andrzej Kąkol Program nauczania biologii w liceum ogólnokształcącym, profilowanym i technikum
" wymienia składniki chemiczne organizmów i ich procentową zawartość w or-
ganizmie człowieka;
" wyjaśnia rolę pierwiastków biogennych i innych należących do makro- i mi-
kroelementów;
" wyjaśnia rolę wody w organizmie;
" wyjaśnia budowę białek, węglowodanów, lipidów i kwasów nukleinowych;
" wyjaśnia rolę i kryteria podziału białek, węglowodanów, lipidów i kwasów nu-
kleinowych;
" wymienia elementy strukturalne komórki, wyjaśnia rolę organelli;
" charakteryzuje budowę organelli na podstawie ich składu chemicznego;
" rozróżnia na schemacie poszczególne struktury komórki, potrafi je narysować;
" wyjaśnia rolę poszczególnych organelli w wykonywaniu czynności życiowych
komórki;
" wyjaśnia znaczenie pobudliwości komórki i jej reagowania na bodz
ce;
" rozumie i wyjaśnia procesy zachodzące na granicy środowiska zewnętrznego
i wewnętrznego komórki;
" wyjaśnia zjawiska ruchu transportu w obrębie komórki;
" wyjaśnia przebieg podstawowych reakcji metabolicznych zachodzących w ko-
mórce, uwzględnia rolę enzymów i nośników energii;
" wyjaśnia przebieg mitozy i mejozy, uzasadnia rolę jądra;
" definiuje pojęcie genu, wyjaśnia rolę DNA i kodu genetycznego w dziedzi-
czeniu;
" wyjaśnia przebieg replikacji DNA;
" rozumie przebieg biosyntezy białka.
Kategoria wychowawcza (poglądów, wartości i postaw)
Uczeń:
" przejawia szacunek dla życia na każdym jego poziomie rozwojowym;
" rozumie, że każdy organizm, zwłaszcza człowieka, nie jest jedynie sumą bu-
dujących go struktur, ale skomplikowaną funkcjonalną całością.
Procedury osiągania celów
" Pogadanka przypominajÄ…ca uzyskane na poprzednich etapach edukacyjnych
wiadomości o czynnościach życiowych komórek i innych struktur organizacji
życia.
22
Kształcenie w zakresie podstawowym i rozszerzonym
" Analiza tabeli przedstawiającej skład chemiczny organizmów, ze szczegól-
nym uwzględnieniem człowieka.
" Opis roli pierwiastków biogennych, wody, białek, cukrów i tłuszczów w orga-
nizmie człowieka.
" Wykrywanie pierwiastków i związków chemicznych w materii organicznej 
ćwiczenia.
" Praca w grupach nad tematem roli enzymów w czynnościach życiowych.
" Wykład ilustrowany o biosyntezie białka.
" Opracowanie grafu przedstawiającego biosyntezę białka.
" Wykład ilustrowany na temat budowy i roli kwasów nukleinowych.
" Praca z tekstem prowadząca do usystematyzowania opisów czynności po-
szczególnych struktur komórkowych.
" Opracowanie mapy pojęciowej przedstawiającej budowę i czynności komórki.
" Obserwacja mikroskopowa różnych komórek ciała ssaka.
" Wykorzystanie multimedialnych materiałów ilustrujących budowę i czynno-
ści komórek  praca z komputerem (multimedialne encyklopedie, Internet).
" Praca w grupach  przygotowanie opisów roli organelli do opracowywanej
mapy pojęciowej.
" Praca z tekstem z
ródłowym i rycinami przedstawiającymi w sposób schema-
tyczny przebieg podstawowych czynności komórkowych  pobudliwość,
transport i ruch, odżywianie, metabolizm, wydalanie, rozmnażanie, rozwój,
zmienność.
" Dyskusja na temat zbieżności czynności komórki z czynnościami całych orga-
nizmów.
" Projekcja filmów (video, DVD), obrazów (nośniki CD, przez
rocza, kamera cy-
frowa sprzężona z mikroskopem lub przetwarzająca obraz z literatury), pokaz
schematów, rycin w literaturze, przedstawiających czynności życiowe komórek.
" Referat ucznia na temat znaczenia tlenu w gospodarce energetycznej komó-
rek ludzkich.
" Praca w grupach  opracowanie tekstowe i graficzne czynności życiowych ko-
mórki (uzupełnienie mapy pojęciowej z poprzedniego hasła).
Hasło: Tkanki, narządy i układy ciała ludzkiego
5. Połączenia komórek, relacje ze środowiskiem życia.
6. Rodzaje komórek ludzkich tworzących tkanki.
7. PrzeglÄ…d i charakterystyka tkanek organizmu ludzkiego.
8. Specyfika budowy mięśni gładkich, mięśni prążkowanych i mięśnia sercowego.
23
Jan Andrzej Kąkol Program nauczania biologii w liceum ogólnokształcącym, profilowanym i technikum
9. Specyfika pracy narządów i konieczność ich współdziałania w układach:
" przegląd niektórych narządów ciała ludzkiego  mózgowia, płuc, serca,
żołądka, nerek i gonad pod kątem ich budowy tkankowej
10. Rola układów w czynnościach życiowych człowieka:
" przegląd układów organizmu człowieka.
11. Skóra jako wyspecjalizowany narząd, rozdzielający środowisko zewnętrzne
i wewnętrzne organizmu
Cele edukacyjne i osiągnięcia
Kategoria kształcenia (wiadomości i ich rozumienie oraz umiejętności)
Uczeń:
" wyjaśnia pojęcie tkanki, sposoby łączenia się komórek o określonej budowie
i czynnościach życiowych;
" wyjaśnia związek budowy komórek i tkanek z funkcjami, jakie one pełnią
oraz ich udział w budowie narządów;
" wymienia narządy zbudowane z tkanki nerwowej, mięśniowej, nabłonkowej
i Å‚Ä…cznej;
" wymienia tkanki biorące udział w budowie skóry, uzasadnia konieczność ich
występowania;
" wskazuje różne możliwości reagowania komórek na swoje otoczenie;
" analizuje budowę poszczególnych tkanek pod kątem ich przydatności budul-
cowej i czynnościowej;
" podaje przyczyny nieprawidłowości funkcjonowania tkanek;
" wymienia niektóre choroby skóry i wyjaśnia konieczność jej higieny.
Kategoria wychowawcza (poglądów, wartości i postaw)
Uczeń:
" uznaje pogląd, że kontrola pracy narządów (np. płuc, narządów zmysłów, ser-
ca, nerek) prowadzi do ich rozwoju i zapobiega niebezpiecznym schorzeniom;
" jest przekonany o konieczności szczególnego dbania o higienę skóry.
Procedury osiągania celów
" Pogadanka przypominająca wiadomości (uzyskane na poprzednich etapach
edukacji) o budowie komórek uczestniczących w tworzeniu tkanek.
24
Kształcenie w zakresie podstawowym i rozszerzonym
" Analiza właściwości fizjologicznych komórek pod kątem ich udziału w czyn-
nościach tkanek i narządów.
" Praca z tekstem z
ródłowym polegająca na poszukiwaniu informacji o związ-
ku budowy i funkcji narządu z komórkami i tkankami, które go tworzą.
" Obserwacja mikroskopowa tkanek ssaka na przekrojach różnych narządów.
" Dyskusja na temat roli skóry na podstawie opanowanych na lekcjach wiado-
mości o jej budowie i współpracy różnorodnych struktur.
" Opracowanie metaplanu na temat Czy właściwie dbam o skórę.
" Wywiad z kosmetyczką, pielęgniarką, lekarzem (dermatologiem) na temat
higieny skóry i niebezpieczeństw, które zagrażają jej zdrowiu.
Dział II. Skoordynowane funkcjonowanie organizmu
Hasło: Koordynacja nerwowo-hormonalna czynności życiowych człowieka
12. Ośrodkowy układ nerwowy człowieka.
13. Obwodowy układ nerwowy człowieka.
14. Autonomiczny układ nerwowy.
15. Mózg jako ośrodek kontrolno-integracyjny.
16. Przyporządkowanie poszczególnych funkcji półkulom i ośrodkom mózgu.
17. Narządy zmysłów:
" odbieranie bodz
ców,
" neuroprzekaz
niki,
" reakcje odruchowe,
" badanie środowiska za pomocą zmysłów.
18. Plastyczność działania mózgu:
" rozwój mózgu,
" uczenie się i pamięć.
19. Współdziałanie układu nerwowego i hormonalnego.
20. Emocje, stresy i inne zaburzenia.
21. Regulacyjna rola układu hormonalnego:
" neurohormony podwzgórza,
" gruczołowe hormony przysadki mózgowej,
" obwodowe gruczoły dokrewne.
22. Hormony i ich wpływ na czynności organizmu człowieka:
" wielofunkcyjność hormonów.
25
Jan Andrzej Kąkol Program nauczania biologii w liceum ogólnokształcącym, profilowanym i technikum
23. Homeostaza parametrów ustrojowych:
" temperatura organizmu,
" skład płynów ustrojowych,
" ciśnienie wewnętrzne.
Cele edukacyjne i osiągnięcia
Kategoria kształcenia (wiadomości i ich rozumienie oraz umiejętności)
Uczeń:
" omawia przy pomocy schematu rolę poszczególnych elementów układu ner-
wowego i hormonalnego;
" rozumie działanie układu nerwowego, wyjaśnia specyfikę działania układu
wegetatywnego;
" omawia przy pomocy schematów działanie narządów zmysłów i przebieg łu-
ku odruchowego;
" wyjaśnia przewodzenie impulsów w układzie nerwowym na gruncie biofi-
zycznym;
" rozumie działanie mózgu, wyjaśnia jego plastyczność, specyfikę w dziedzinie
uczenia się i pamięci;
" wyjaśnia działanie układu hormonalnego, wskazuje na schematach gruczoły
dokrewne i podaje przykłady koordynacyjnej i wykonawczej roli hormonów;
" wyjaśnia pojęcie homeostazy ustrojowej;
" rozumie podstawowe zagadnienia neurofizjologii;
" opisuje i ilustruje na schematach strukturalnych współdziałanie układu ner-
wowego i hormonalnego;
" wskazuje na schemacie miejsce kontaktu między układem nerwowym i hor-
monalnym;
" wyjaśnia wpływ koordynacji nerwowo-hormonalnej na rozwój osobowości
człowieka, zwłaszcza w sferze psychoseksualnej;
" wyjaśnia przyczyny niektórych chorób spowodowanych nieprawidłową gospo-
darkÄ… hormonalnÄ… i wskazuje na podstawowe zagadnienia endokrynologii.
Kategoria wychowawcza (poglądów, wartości i postaw)
Uczeń:
" planuje działania prowadzące do rozwiązywania konfliktów w sposób aser-
tywny, eliminowania sytuacji rodzÄ…cej stresy i wybuchy negatywnych emocji;
26
Kształcenie w zakresie podstawowym i rozszerzonym
" wymienia częste zaburzenia w pracy mózgu, rozumie potrzebę działań zmie-
rzających do unikania stresów, napięć psychicznych i tonowania emocji za
pomocÄ… samodoskonalenia, relaksacji, aktywnego wypoczynku oraz przewi-
dywania i przygotowania się do rozwiązywania trudności;
" analizuje zachowania na podstawie zaburzeń neurofizjologicznych i endokry-
nologicznych.
Procedury osiągania celów
" Pogadanka przypominająca wiadomości (uzyskane na poprzednich etapach
edukacji) o budowie i czynnościach układu nerwowego i hormonalnego.
" Praca z tekstem służąca zrozumieniu mechanizmu przewodzenia impulsów
nerwowych.
" Ćwiczenia w orientowaniu się za pomocą pojedynczych zmysłów.
" Badanie odruchów warunkowych i bezwarunkowych.
" Opracowanie mapy myślowej i prezentacji multimedialnej na temat narządów
zmysłów  wykorzystanie programu komputerowego (np. PowerPoint).
" Referat ucznia na temat Jak uczyć się skutecznie.
" Praca w grupach  opracowanie (w postaci opisu i szkiców) budowy i roli po-
szczególnych struktur układu nerwowego.
" Wykład na temat budowy mózgu i jego roli w kierowaniu i koordynowaniu
czynnościami życiowymi (ilustrowany foliogramami, przez
roczami, rycinami
z atlasu anatomicznego i in.).
" Opracowanie metaplanu Czy radzÄ™ sobie ze stresem.
" Pogadanka na temat współdziałania układu nerwowego i hormonalnego.
" Wykład o roli hormonów w koordynowaniu pracy organizmu i skutkach za-
burzeń endokrynologicznych.
" Plakat lub mapa mentalna na temat Rola hormonów w homeostazie.
Hasło: Integrująca rola układu krążenia
24. Układ krążenia:
" układ krwionośny, praca serca,
" rodzaje i rola naczyń krwionośnych,
" układ limfatyczny,
" rola krwi i limfy.
25. Badania krwi, serca i naczyń krwionośnych:
" obraz morfologiczny krwi,
" EKG i USG serca.
26. Choroby układu krążenia  profilaktyka.
27
Jan Andrzej Kąkol Program nauczania biologii w liceum ogólnokształcącym, profilowanym i technikum
Cele edukacyjne i osiągnięcia
Kategoria kształcenia (wiadomości i ich rozumienie oraz umiejętności)
Uczeń:
" wymienia i wskazuje na schemacie poszczególne elementy budowy układu
krwionośnego i limfatycznego;
" wyjaśnia rolę krwi i limfy oraz ich składników morfotycznych;
" zna mechanizm pracy serca, wyjaśnia na diagramie EKG poszczególne jej fa-
zy, potrafi ocenić jej prawidłowość;
" wyjaśnia znaczenie badania krwi w diagnostyce medycznej.
" wykonuje badanie ciśnienia tętniczego;
" potrafi zaplanować ćwiczenia fizyczne z uwzględnieniem wydolności układu
krążenia;
" analizuje stan zdrowia na podstawie wyniku badania morfologii krwi.
Kategoria wychowawcza (poglądów, wartości i postaw)
Uczeń:
" rozumie przyczyny schorzeń układu krążenia i potrafi im przeciwdziałać,
prowadząc higieniczny tryb życia.
Procedury osiągania celów
" Pogadanka przypominajÄ…ca uzyskane na poprzednich etapach edukacyjnych
wiadomości o budowie i funkcji układu krążenia.
" Analiza funkcji krwi na podstawie jej składu morfotycznego, właściwości bio-
chemicznych białek i cytologicznych cech komórek tkanki płynnej.
" Analiza funkcji limfy na podstawie jej składników morfotycznych.
" Opis układu limfatycznego pod kątem jego współdziałania z układem krwio-
nośnym.
" Praca w grupach  opracowanie opisowe i graficzne obiegu krwi w mózgu,
płucach, wątrobie i nerkach.
" Praca z tekstem  wiadomości o najczęściej występujących chorobach układu
krążenia na podstawie tekstu naukowego lub popularnonaukowego.
" Opracowanie zasad postępowania, zwłaszcza systematycznych ćwiczeń fi-
zycznych zapobiegających schorzeniom układu krążenia.
" Ćwiczenia w opatrywaniu ran, zatrzymywaniu krwotoków, mierzeniu ciśnie-
nia tętniczego.
" Obserwacja mikroskopowa krwinek.
28
Kształcenie w zakresie podstawowym i rozszerzonym
" Plakat reklamowo-informacyjny na temat Jak chronić swoje serce.
" Praca w grupach  opracowanie poszczególnych faz pracy serca i obiegu krwi
w mózgu, płucach, wątrobie i nerkach.
Hasło: Rozmnażanie i rozwój człowieka
27. Budowa męskich i żeńskich narządów płciowych.
28. Cechy płciowe, produkcja gamet.
29. Fizjologia płodności:
" fazy cyklu miesiÄ…czkowego,
" naturalne i sztuczne regulacje poziomu hormonów płciowych,
" planowanie poczęć, zapłodnienie.
30. Rozwój zarodkowy, płodowy i poród.
31. Podstawy genetyki człowieka:
" dziedziczenie płci i cech związanych z płcią,
" choroby dziedziczne  analiza przyczyn, charakterystyka objawów i spo-
soby postępowania wobec ludzi chorych.
32. Badania prenatalne, szkoła rodzenia.
33. Rozwój osobniczy.
34. Złożony aspekt dojrzewania.
35. Psychoseksualny i społeczny rozwój człowieka.
Cele edukacyjne i osiągnięcia
Kategoria kształcenia (wiadomości i ich rozumienie oraz umiejętności)
Uczeń:
" wymienia i wskazuje na schemacie poszczególne elementy budowy męskich
i żeńskich narządów płciowych;
" rozumie i wyjaśnia fizjologię cyklu płciowego, przebieg oogenezy i spermato-
genezy;
" wyjaśnia zasady dziedziczenia płci i cech sprzężonych z płcią;
" wyjaśnia proces zapłodnienia i na podstawie schematów opisuje zmiany
w czasie rozwoju zarodkowego i płodowego człowieka;
" wymienia fazy porodu, zna zasady opieki nad noworodkiem;
" wymienia i charakteryzuje okresy rozwojowe człowieka;
" wyjaśnia szczególną rolę etycznego postępowania wobec własnej i cudzej
płciowości;
29
Jan Andrzej Kąkol Program nauczania biologii w liceum ogólnokształcącym, profilowanym i technikum
" analizuje poszczególne fazy cyklu płciowego pod kątem zmian hormonal-
nych, przewiduje okres płodności i niepłodności w zależności od poziomu
hormonów, zna i rozumie zasady planowania poczęć metodami naturalnymi;
" rozumie działanie mechanicznych i hormonalnych środków antykoncepcyjnych;
" wymienia biologiczne i psychiczne skutki aborcji;
" opisuje przebieg psychoseksualnego rozwoju człowieka w czasie rozwoju
osobniczego;
" opisuje w postaci diagramu niektóre choroby dziedziczne, wyjaśnia ich przy-
czyny, zna podstawowe prace genetyków zmierzające do ich wyeliminowania;
" zna i wyjaśnia współczesne metody leczenia niepłodności, również wykorzy-
stujące inżynierię genetyczną.
Kategoria wychowawcza (poglądów, wartości i postaw)
Uczeń:
" zna przyczyny i uznaje potrzebę badań prenatalnych;
" postrzega proces dojrzewania jako całościowy proces rozwoju fizycznego,
psychicznego i społecznego;
" analizuje naturalne i sztuczne metody kontroli płodności;
" podejmuje próby etycznego ustosunkowania się do problemu aborcji i stoso-
wania środków wczesnoporonnych.
Procedury osiągania celów
" Pogadanka przypominająca wiadomości (uzyskane na poprzednich etapach
edukacji, o układzie rozrodczym, rozmnażaniu i rozwoju człowieka.
" Praca z tekstem z
ródłowym w celu opisu słownego i graficznego (symbolicz-
nego) procesów dziedziczenia płci i cech sprzężonych z płcią.
" Analiza funkcjonowania męskich i żeńskich narządów płciowych pod kątem
procesów cytologicznych, fizjologicznych i endokrynologicznych.
" Ćwiczenia obliczania płodnych dni na podstawie przykładowych danych pod-
stawowej ciepłoty ciała i konsystencji śluzu.
" Dyskusja na temat naturalnych i sztucznych metod regulacji płodności i za-
pobiegania ciąży.
" Wykład na temat biologicznych i psychicznych konsekwencji usuwania ciąży,
ze szczególnym uwzględnieniem szoku poaborcyjnego.
" Praca w grupach  opracowanie tematu zmian zachodzÄ…cych w okresie roz-
woju zarodkowego i płodowego, projekcja filmu o porodzie.
30
Kształcenie w zakresie podstawowym i rozszerzonym
" Wykład ilustrowany na temat wpływu czynników nerwowo-hormonalnych na
rozwój psychoseksualny człowieka.
" Opracowanie i wykonanie plakatu na temat Od poczęcia do póz
nej starości.
" Wywiad z lekarzem ginekologiem i urologiem na temat ich specjalności oraz
potrzeb kontaktów i badań pozwalających na wczesne wykrywanie chorób
narządów płciowych.
Dział III. Funkcjonowanie organizmu wymaga tlenu,
materiałów budulcowych i energii
Hasło: Przemiana materii i wydalanie
36. Wymiana gazowa  dostarczanie tlenu i usuwanie z organizmu dwutlenku
węgla:
" narzÄ…dy oddechowe,
" przenoszenie tlenu i dwutlenku węgla przez krew.
37. Zaburzenia oddychania, profilaktyka chorób narządów oddechowych.
38. Potrzeby energetyczne organizmu.
39. Składniki pokarmowe i ich z
ródła:
" dieta pełno- i niepełnowartościowa,
" witaminy, mikroelementy i aminokwasy egzogenne.
40. Przemiana materii w organizmie człowieka:
" enzymy trawienne.
41. Wchłanianie składników pokarmowych:
" krążenie wrotne,
" rola kosmków jelitowych,
" defekacja.
42. Oddychanie komórkowe.
43. Powstawanie moczu, rola nerek.
44. Wydalanie produktów przemiany materii.
45. Żywienie człowieka w ujęciu biologicznym i społecznym:
" otyłość,
" anoreksja i bulimia.
46. Koszty energetyczne wybranych form aktywności.
31
Jan Andrzej Kąkol Program nauczania biologii w liceum ogólnokształcącym, profilowanym i technikum
Cele edukacyjne i osiągnięcia
Kategoria kształcenia (wiadomości i ich rozumienie oraz umiejętności)
Uczeń:
" wyjaśnia rolę poszczególnych odcinków układu pokarmowego oraz gruczo-
łów trawiennych w metabolizmie ustrojowym;
" wymienia enzymy i hormony biorące udział w procesach trawienia i regulacji
metabolizmu;
" wyjaśnia mechanizm wchłaniania składników pokarmowych i defekacji;
" zna z
ródła podstawowych składników pokarmowych;
" wyjaśnia konieczność uwzględniania w jadłospisie odpowiedniego doboru
i proporcji różnorodnych składników;
" zna potrzeby energetyczne organizmu;
" układa jadłospis z uwzględnieniem swoich potrzeb;
" rozumie i wyjaśnia metabolizm węglowodanów, białek i tłuszczów na gruncie
biochemicznym;
" opisuje i ilustruje diagramem powstawanie i skład moczu oraz wyjaśnia rolę
badania moczu w diagnostyce chorób;
" wyjaśnia mechanizm produkcji i wydalania moczu;
" opisuje i przedstawia graficznie drogi przemian metabolicznych ważniejszych
związków organicznych;
" wyjaśnia rolę witamin i soli mineralnych w żywieniu;
" tworzy diagram chorób spowodowanych niewłaściwym żywieniem, korzysta-
niem z używek i nieodpowiedzialnymi sposobami odchudzania się;
" wymienia i wskazuje na schemacie poszczególne odcinki dróg oddechowych;
" wskazuje na schemacie miejsca kontaktu układu oddechowego i krwionośnego;
" wyjaśnia mechanizm wymiany gazowej.
Kategoria wychowawcza (poglądów, wartości i postaw)
Uczeń:
" rozumie znaczenie intensywnego korzystania z czystego powietrza, planuje
zajęcia rekreacyjne;
" wie, czym są powodowane zaburzenia oddychania, zna niekorzystny wpływ
zanieczyszczonego powietrza i dymu nikotynowego na narzÄ…dy oddechowe.
Wyjaśnia fizjologiczny charakter wymiany gazowej;
" rozumie i opisuje z użyciem schematu rolę hemoglobiny w transporcie tlenu
i dwutlenku węgla;
32
Kształcenie w zakresie podstawowym i rozszerzonym
" wyjaśnia, na podstawie reakcji biochemicznych oddychania beztlenowego,
skutki niedoboru tlenu podczas intensywnych ćwiczeń fizycznych.
Procedury osiągania celów
" Pogadanka przypominająca wiadomości (uzyskane na poprzednich etapach
edukacyjnych) o budowie i funkcjonowaniu układu pokarmowego.
" Analiza poszczególnych odcinków układu pokarmowego pod kątem ich czyn-
ności metabolicznych.
" Praca z tekstem z
ródłowym  przebieg reakcji biochemicznych podczas tra-
wienia składników pokarmowych
" Ćwiczenia w badaniu składników pokarmowych i ich enzymatycznego trawienia.
" Obserwacja mikroskopowa wycinków jelit, ścian żołądka, wątroby i trzustki.
" Opracowanie metaplanu na temat Czy odżywiam się prawidłowo.
" Plakat informacyjno-reklamowy Jak jeść by być zdrowym.
" Referat na temat przyczyn i skutków cukrzycy.
" Praca w grupach  opracowanie najlepszego doboru składników pokarmo-
wych dla konkretnej osoby, z uwzględnieniem jej płci, wieku, stanu zdrowia
i aktywności fizycznej.
" Wykład ilustrowany na temat szkodliwości stosowania używek.
" Pogadanka przypominająca wiadomości (uzyskane na poprzednich etapach
edukacyjnych) o budowie i funkcjonowaniu układu oddechowego.
" Analiza odcinków układu oddechowego pod kątem ich funkcji w organizmie,
budujących je tkanek i właściwości cytologicznych komórek.
" Wykład na temat współpracy układu oddechowego i krążenia w dostarczaniu
tlenu do komórek.
" Praca z tekstem  poszukiwanie informacji na temat doskonalenia umiejęt-
ności oddychania (krytyczny odbiór informacji pochodzących z nienauko-
wych z
ródeł).
" Ćwiczenia oddechowe, badanie pojemności płuc, działania mięśni międzyże-
browych i przepony.
" Opracowanie metaplanu na temat Czym oddychamy, jak poprawić jakość po-
wietrza.
Hasło: Wspomaganie funkcjonowania i rozwoju organizmu przez sport
47. Budowa i rola układu ruchowego:
" szkielet osiowy,
" obręcz barkowa i miedniczna.
33
Jan Andrzej Kąkol Program nauczania biologii w liceum ogólnokształcącym, profilowanym i technikum
48. Budowa fizyczna i chemiczna kości:
" połączenia ruchome i nieruchome kości.
49. Najważniejsze mięśnie szkieletowe i ich działanie.
50. Prozdrowotne znaczenie aktywności fizycznej.
51. Indywidualne predyspozycje do ćwiczeń fizycznych.
Cele edukacyjne i osiągnięcia
Kategoria kształcenia (wiadomości i ich rozumienie oraz umiejętności)
Uczeń:
" wymienia i wskazuje na schemacie elementy szkieletu osiowego i obręcze;
" wyjaśnia współdziałanie układu narządów ruchu i układu nerwowego w wy-
konywaniu ruchów;
" wskazuje nieruchome połączenia kości i wyjaśnia ich powstawanie na przy-
kładzie czaszki;
" wyjaśnia mechanizm pracy stawów, wskazuje miejsce przyczepu mięśni;
" wskazuje na rysunku miejsce i sposób przyłączenia mięśni do kości, wyjaśnia
rolę ścięgien;
" analizuje pracę różnorodnych rodzajów mięśni pod kątem ich funkcji w or-
ganizmie;
" rozumie działanie mięśni gładkich i ich znaczenie w prawidłowym funkcjono-
waniu narządów wewnętrznych;
" wyjaśnia ścisłą współzależność między układem ruchowym, oddechowym
i krwionośnym, znaczenie ich współdziałania dla wydolności fizycznej or-
ganizmu.
Kategoria wychowawcza (poglądów, wartości i postaw)
Uczeń:
" wyjaśnia rolę ruchu w regulowaniu przemiany materii;
" rozumie konieczność wspomagania sprawnego działania wielu układów po-
przez systematyczne ćwiczenia fizyczne;
" zna korzyści i niebezpieczeństwa, które wiążą się z wyczynowym uprawia-
niem sportu;
" wyjaśnia niebezpieczne dla zdrowia i życia działanie anabolików sterydowych
i innych środków dopingujących;
34
Kształcenie w zakresie podstawowym i rozszerzonym
" planuje sposoby systematycznego uprawiania sportu w celach rekreacyjnych,
relaksujÄ…cych i w celu poprawy kondycji;
" opracowuje własny rytm treningowy, zgodny z zainteresowaniami i możliwo-
ściami organizmu;
" organizuje wspólnie z innymi uczniami grupy samodoskonalenia psychofi-
zycznego ze szczególnym uwzględnieniem różnorodnych technik ćwiczeń fi-
zycznych.
Procedury osiągania celów
" Pogadanka przypominająca wiadomości (uzyskane na poprzednich etapach
edukacji), o budowie i funkcjonowaniu układu ruchowego.
" Analiza budowy kości długich, krótkich, płaskich i różnokształtnych pod ką-
tem ich funkcji w czynnościach podporowych i ruchowych szkieletu.
" Analiza budowy chemicznej, fizycznej i biologicznej kości oraz ich połączeń
ruchomych i trwałych  lekcja ćwiczeniowa.
" Praca z atlasem anatomicznym  opis słowny i graficzny połączeń kości i mię-
śni w obręczy barkowej i miednicznej.
" Ćwiczenia sprawdzające pracę mięśni zginaczy i prostowników.
" Opracowanie zestawu ćwiczeń rozwijających mięśnie całego ustroju, dobór
ćwiczeń do indywidualnych możliwości.
" Obserwacja mikroskopowa wycinków szkieletowych mięśni poprzecznie
prążkowanych  wykonywanie rysunku obserwowanego mięśnia.
" Dyskusja na temat możliwości ludzkiego organizmu w dążeniu do pobijania
kolejnych rekordów sportowych.
" Opracowanie metaplanu na temat Jaki jest współczesny sport.
" Plakat informacyjno-reklamowy wyrażający sprzeciw wobec stosowania do-
pingu i innych środków sztucznie zwiększających wydolność organizmu.
" Referat ucznia na temat ścisłej współzależności układu nerwowego, krwiono-
śnego, oddechowego, pokarmowego i ruchowego.
" Praca w grupach dotycząca opracowania udziału mięśni gładkich w prawidło-
wym funkcjonowaniu narządów wewnętrznych.
" Wywiad z nauczycielem wychowania fizycznego na temat możliwości zorga-
nizowania w szkole, pod jej patronatem, masowych imprez sportowych.
35
Jan Andrzej Kąkol Program nauczania biologii w liceum ogólnokształcącym, profilowanym i technikum
Dział IV. Czynniki chorobowe i mechanizmy obronne
organizmu
Hasło: Czynniki chorobowe
52. Biologiczne, chemiczne, fizyczne i społeczne czynniki chorobotwórcze:
" wirusy, bakterie, pasożyty, trucizny,
" promieniowanie, hałas,
" mutacja i czynniki mutagenne,
" nowotwory,
" czynniki cywilizacyjne.
53. Drogi wnikania czynników chorobotwórczych, profilaktyka i higiena:
" szczepienia ochronne,
" higieniczny i zdrowy styl życia, profilaktyka onkologiczna,
" grupy podwyższonego ryzyka zachorowań.
54. Podstawowe zagadnienia patologii.
Cele edukacyjne i osiągnięcia
Kategoria kształcenia (wiadomości i ich rozumienie oraz umiejętności)
Uczeń:
" definiuje pojęcie zdrowia i choroby;
" wymienia czynniki chorobotwórcze i sposoby ich wnikania do organizmu;
" zna czynniki chorób nowotworowych, społecznych i cywilizacyjnych;
" opracowuje diagram niektórych chorób z uwzględnieniem ich etiologii, obja-
wów i profilaktyki;
" zna terminy szczepień ochronnych, wyjaśnia działanie szczepionki i surowicy;
" wymienia podstawowe środki bakteriobójcze stosowane w odkażaniu ran,
przedmiotów codziennego użytku oraz pomieszczeń.
Kategoria wychowawcza (poglądów, wartości i postaw)
Uczeń:
" zna i stosuje podstawowe zasady higieny fizycznej, psychicznej i społecznej;
" opracowuje i realizuje, oparte na fachowej literaturze zasady prowadzenia
zdrowego stylu życia, przedstawia argumenty świadczące o znajomości zasad
profilaktyki oraz kontroli stanu zdrowia;
36
Kształcenie w zakresie podstawowym i rozszerzonym
" prowadzi samodoskonalenie w zakresie udzielania pierwszej pomocy;
" podejmuje działania jako wolontariusz w instytucjach i organizacjach związa-
nych z ochroną zdrowia i opieką społeczną;
" zna organizację służby zdrowia w Polsce, podaje przykłady specjalności le-
karskich i podstawowe metody diagnostyki medycznej.
Procedury osiągania celów
" Analiza wpływów różnorodnych czynników na zdrowie człowieka. Omówie-
nie podstawowych zasad przewidywania takich wpływów i ochrony przed ni-
mi i ich skutkami  higiena fizyczna, psychiczna i społeczna.
" Praca z tekstem z
ródłowym na temat etiologii współczesnych chorób cywili-
zacyjnych i nowotworowych.
" Ćwiczenia w rozpoznawaniu niektórych chorób na podstawie ich opisu (drama).
Hasło: Mechanizmy obronne organizmu
55. Zabezpieczenia zewnętrzne organizmu:
" wydzieliny powłoki ciała.
56. Układ odpornościowy człowieka:
" humoralna i komórkowa odporność,
" antygeny, przeciwciała, cytokiny.
57. Alergie, przeszczepy, zaburzenia odporności.
58. Hartowanie ciała i pokonywanie stanów kryzysowych.
59. Współczesna diagnostyka medyczna, służba zdrowia w Polsce:
" diagnostyka molekularna  identyfikacja mutacji powodujÄ…cych scho-
rzenia uwarunkowane genetycznie, określenie korelacji pomiędzy ge-
notypem a fenotypem klinicznym chorego, zakres zastosowania i ogra-
niczenia stosowania metod wykrywania mutacji.
Cele edukacyjne i osiągnięcia
Kategoria kształcenia (wiadomości i ich rozumienie oraz umiejętności)
Uczeń:
" wymienia nabyte i wrodzone rodzaje odporności;
" rozumie i wyjaśnia znaczenie skóry i odruchów w ochronie przed wnikaniem
czynników chorobotwórczych;
37
Jan Andrzej Kąkol Program nauczania biologii w liceum ogólnokształcącym, profilowanym i technikum
" rozumie i wyjaśnia działanie nabytych czynnych i biernych mechanizmów
obronnych;
" wyjaśnia pojęcia i działanie antygenów i przeciwciał;
" zna udział elementów morfotycznych krwi i limfy w procesach obronnych or-
ganizmów;
" wyjaśnia mechanizm działania wirusa HIV i rozwoju AIDS;
" zna zasady postępowania zapobiegającego zarażeniu się wirusem HIV i inny-
mi chorobami przenoszonymi przez krew i płyny ustrojowe.
Kategoria wychowawcza (poglądów, wartości i postaw)
Uczeń:
" wymienia podstawowe założenia higieny, profilaktyki zdrowotnej i zdrowego
stylu życia;
" zna i wymienia niektóre specjalności medyczne, wyjaśnia ich zadania;
" rozpoznaje niebezpieczeństwa płynące z obcowania z ludz
mi o podwyższo-
nym ryzyku zachorowań.
Procedury osiągania celów
" Pogadanka przypominająca wiadomości (uzyskane na poprzednich etapach
edukacji) o zasadach higieny, czynnikach chorobowych i profilaktyce.
" Mapa pojęciowa na temat odporności.
" Referat ucznia na temat obronnej roli skóry i płynów ustrojowych.
" Praca w grupach z wykorzystaniem literatury na temat Czynniki zmniejszajÄ…-
ce i zwiększające odporność organizmu.
" Wykład ilustrowany foliogramami na temat konfliktów serologicznych i in-
nych niebezpiecznych dla zdrowia reakcji własnego organizmu.
" Praca z tekstem  zapoznanie się z różnymi patologiami związanymi z dzie-
dziczeniem.
" Dyskusja na temat występowania czynników mutagennych w otoczeniu czło-
wieka i ich wpływu na ludzkie geny.
" Plakat związany z występowaniem i zagrożeniem ze strony czynników muta-
gennych.
" Opracowanie metaplanu na temat Czy można uniknąć wpływu czynników
mutagennych.
38
Kształcenie w zakresie podstawowym i rozszerzonym
MODUÅ‚ III. PODSTAWY NAUK BIOLOGICZNYCH
Dział I. Wybrane zagadnienia nauk biologicznych
Hasło: Wybrane zagadnienia biologii molekularnej
1. Chemiczne podstawy życia: pierwiastki, wiązania i związki organiczne
o kluczowym znaczeniu dla organizmów.
2. Organizacja komórki: prokariotycznej i eukariotycznej (roślinnej i zwierzęcej).
3. Cykl komórkowy i chromosomy.
4. Mitoza i mejoza.
5. Podstawy dziedziczności (prawa Mendla, teoria Morgana, dziedziczenie
płci, zależności między genotypem a fenotypem).
6. Zapis i realizacja informacji genetycznej, kod genetyczny, transkrypcja
i biosynteza białka, definicja genu, mutacje.
7. Inżynieria genetyczna i sekwencjonowanie aminokwasów.
8. Enzymy i reakcje zachodzące w komórce.
9. Metabolizm, szlaki metaboliczne, katabolizm i anabolizm.
10. Tlenowa produkcja ATP (mitochondria, oddychanie komórkowe).
11. Beztlenowa produkcja ATP (fermentacja, kwas mlekowy).
12. Fotosynteza.
Cele edukacyjne i osiągnięcia
Kategoria kształcenia (wiadomości i ich rozumienie oraz umiejętności)
Uczeń:
" wyjaśnia rolę makro- i mikroelementów;
" rozpoznaje na podstawie wzorów strukturalnych heksozy i pentozy;
" wyjaśnia budowę kwasów nukleinowych i wymienia ich rodzaje;
" porównuje skład chemiczny organizmów roślinnych i zwierzęcych;
" analizuje rolÄ™ wody na podstawie budowy jej czÄ…steczki;
" wyjaśnia rolę białek prostych i złożonych, wskazuje miejsca ich występowania;
39
Jan Andrzej Kąkol Program nauczania biologii w liceum ogólnokształcącym, profilowanym i technikum
" charakteryzuje białka budulcowe i czynnościowe;
" wyjaśnia rodzaje i właściwości wiązań w białkach, cukrach, tłuszczach i kwa-
sach nukleinowych;
" podaje przykłady udziału tłuszczowców w różnorodnych reakcjach zachodzą-
cych w organizmie;
" wyjaśnia rolę kwasów nukleinowych i udział monomerów w DNA i RNA
oraz występujące w nich rodzaje wiązań;
" zna sposoby wykrywania białek, cukrów i tłuszczów;
" porównuje komórkę prokariotyczną i eukariotyczną, analizuje podobieństwa
i różnice;
" zna kierunki i rodzaje reakcji metabolicznych;
" wyjaśnia na schemacie biochemiczne reakcje metaboliczne, uwzględnia rolę
enzymów i nośników energii;
" opisuje przebieg mitozy i mejozy, ilustruje go graficznie (schematy);
" wyjaśnia przebieg zmian w cyklu komórkowym, wyjaśnia budowę chromoso-
mu i jego udział w procesie dziedziczenia cech;
" wymienia czynniki mutagenne;
" wymienia niektóre rodzaje mutacji i ich konsekwencje;
" wyjaśnia, na czym polega translacja;
" wyjaśnia na przykładach prawa Mendla;
" wyjaśnia chromosomową teorię dziedziczności;
" rozumie i wyjaśnia relacje między genotypem a fenotypem.
Kategoria wychowawcza (poglądów, wartości i postaw)
Uczeń:
" przekonuje innych uczniów o niebezpiecznym wpływie różnych czynników
chemicznych na funkcjonowanie komórki (na podstawie powinowactwa che-
micznego toksyn i chemicznych struktur organizmu).
Procedury osiągania celów
" Opis rodzaju wiązań w związkach organicznych  praca z tekstem z
ródłowym.
" Plakat ilustrujący i opisujący budowę i znaczenie najważniejszych pierwiast-
ków i związków chemicznych organizmu.
" Referat na temat roli makro- i mikroelementów w organizmach.
" Wykład ilustrowany na temat różnorodności komórek w świecie przyrody,
ich roli i relacji ze środowiskiem zewnętrznym.
40
Kształcenie w zakresie podstawowym i rozszerzonym
" Obserwacja mikroskopowa (lub planszowa) komórki w różnych stadiach cy-
klu życiowego  interfazie i w fazach podziałowych.
" Analiza nici DNA pod kÄ…tem jego roli w procesie dziedziczenia.
Hasło: Wybrane zagadnienia biotechnologii
13. Biotechnologia w przemyśle, rolnictwie i ochronie środowiska.
14. Biotechnologia w medycynie  możliwości jej wykorzystania obecnie
i w przyszłości.
15. Biotechnologia oparta o modyfikacje DNA, problemy etyczne zwiÄ…zane ze
stosowaniem nowoczesnych biotechnologii.
Cele edukacyjne i osiągnięcia
Kategoria kształcenia (wiadomości i ich rozumienie oraz umiejętności)
Uczeń:
" wyjaśnia pojęcie biotechnologia, wskazuje jej główne kierunki;
" analizuje korzyści wynikające z uzyskiwania za pomocą biotechnologii wyż-
szej jakości użytkowej roślin i zwierząt;
" rozumie znaczenie wykorzystania biotechnologii w produkcji paliw ekolo-
gicznych i likwidacji zanieczyszczeń.
Kategoria wychowawcza (poglądów, wartości i postaw)
Uczeń:
" analizuje i ocenia argumenty przemawiajÄ…ce za stosowaniem biotechnologii
i przeciw niemu, zwłaszcza w kontekście produkcji żywności transgenicznej
i ingerencji w materiał genetyczny.
Procedury osiągania celów
" Mapa pojęciowa lub graf związany z tematem biotechnologii.
" Praca z materiałami z
ródłowymi, śledzenie doniesień prasowych, regulacji
prawnych, wykorzystanie Internetu.
" Metaplan na temat powszechnego zastosowania biotechnologii w rolnictwie,
przemyśle i ochronie środowiska.
41
Jan Andrzej Kąkol Program nauczania biologii w liceum ogólnokształcącym, profilowanym i technikum
Hasło: Wybrane zagadnienia anatomii i fizjologii roślin
16. Gospodarka wodna roślin, osmoza i transpiracja.
17. Wzrost i ruchy roślin, hormony roślinne.
18. Budowa i funkcje organów roślin.
19. Rozmnażanie się roślin, cykle rozwojowe organowców.
20. Rozsiewanie nasion i owoców, fizjologia kiełkowania.
21. Przystosowania roślin do życia w różnych warunkach.
Cele edukacyjne i osiągnięcia
Kategoria kształcenia (wiadomości i ich rozumienie oraz umiejętności)
Uczeń:
" wyjaśnia mechanizm gospodarki wodnej roślin, związany ze środowiskiem
ich życia;
" wymienia rodzaje ruchów roślin jako reakcje na bodz
ce środowiska (nastie,
taksje i tropizmy);
" omawia funkcje hormonów roślinnych;
" rysuje i wyjaśnia na schematach przebieg cykli rozwojowych roślin;
" wyjaśnia mechanizmy zapylenia i zapłodnienia u roślin;
" wyjaśnia mechanizmy rozsiewania nasion i owoców oraz przebieg kiełkowa-
nia i rozwoju rośliny od nasienia do nasienia;
" wykonuje preparaty mikroskopowe organów roślin, wykonuje szkic obserwo-
wanych wycinków organów.
Kategoria wychowawcza (poglądów, wartości i postaw)
Uczeń:
" wykonuje ćwiczenia, wykorzystując wyłącznie rośliny niepodlegające ochro-
nie lub uzyskane z własnych prac doświadczalnych.
Procedury osiągania celów
" Badanie procesu osmozy, wyciąganie wniosków na gruncie biofizyki.
" Graf przedstawiający schematycznie ruch wody w roślinie, wyjaśnianie go-
spodarki wodnej roślin na gruncie praw fizyki.
42
Kształcenie w zakresie podstawowym i rozszerzonym
" Badanie siły kiełkowania, obserwacja rozwoju rośliny od nasienia  do nasienia,
" Wykonywanie preparatów, obserwacja mikroskopowa wycinków organów ro-
ślin różnych środowisk, hodowle hydroponiczne.
" Badanie wpływu hormonów roślinnych na inicjowanie i przyspieszenie czyn-
ności życiowych roślin.
Hasło: Wybrane zagadnienia anatomii i fizjologii zwierząt
22. Bilans wodny zwierzÄ…t lÄ…dowych i wodnych.
23. Stałocieplność i zmiennocieplność zwierząt.
24. Orientacja przestrzenna zwierzÄ…t.
25. Rozmnażanie się zwierząt  cykle rozwojowe.
26. NarzÄ…dy analogiczne i homologiczne zwierzÄ…t.
27. Przystosowania pokarmowe zwierzÄ…t.
Cele edukacyjne i osiągnięcia
Kategoria kształcenia (wiadomości i ich rozumienie oraz umiejętności)
Uczeń:
" wyjaśnia mechanizm gospodarki wodnej zwierząt, związany ze środowiskiem
ich życia;
" wymienia, zwiÄ…zane z reakcjami na bodz
ce, sposoby poruszania siÄ™ zwierzÄ…t,
rodzaj środowiska i tryb życia;
" rysuje i wyjaśnia na schematach przebieg cykli rozwojowych zwierząt;
" wyjaśnia mechanizmy zapłodnienia i rozwoju zarodkowego u zwierząt;
" wyjaśnia mechanizmy rozwoju zwierząt i opieki nad potomstwem;
" analizuje sposoby odżywiania się zwierząt i przebieg procesów przemiany
materii.
Kategoria wychowawcza (poglądów, wartości i postaw)
Uczeń:
" jest przekonany o potrzebie ochrony zwierzÄ…t  wykonuje obserwacje w spo-
sób, który nie zakłóca spokoju zwierzętom.
43
Jan Andrzej Kąkol Program nauczania biologii w liceum ogólnokształcącym, profilowanym i technikum
Procedury osiągania celów
" Analiza mechanizmów regulujących gospodarkę wodną zwierząt.
" Wykład ilustrowany na temat związku trybu życia zwierząt z temperaturą,
wyjaśnienie mechanizmów zabezpieczających zwierzęta przed negatywnymi
skutkami zmian temperatury.
" Obserwacja zachowań zwierząt będących pod wpływem różnorodnych czyn-
ników  notowanie spostrzeżeń.
" Badanie wpływu hormonów roślinnych na inicjowanie i przyspieszenie czyn-
ności życiowych roślin.
" Analiza układów pokarmowych zwierząt pod kątem związku ich budowy
i funkcjonowania.
" Omówienie przystosowań pokarmowych zwierząt, wyjaśnienie związku bu-
dowy aparatu gębowego z rodzajem pobieranego pokarmu.
" Seminarium na temat budowy i funkcji narządów analogicznych i homolo-
gicznych.
Hasło: Wybrane zagadnienia ewolucjonizmu
28. Mechanizmy ewolucji, Karol Darwin i teoria doboru naturalnego, rodzaje
zmienności.
29. Ewolucyjne zmiany w wykonywaniu ważnych czynności życiowych w świe-
cie roślin i zwierząt.
30. Analiza ewolucyjnych zmian w wybranych układach zwierząt kręgowych.
Cele edukacyjne i osiągnięcia
Kategoria kształcenia (wiadomości i ich rozumienie oraz umiejętności)
Uczeń:
" wyjaśnia przebieg ewolucji, w tym ewolucji człowieka;
" wymienia niektóre cechy organizmów, które były konieczne do opanowania
przez nie środowiska lądowego;
" zna i wyjaśnia czynniki wpływające na różnicowanie się gatunków;
" zna i opisuje podstawowe mechanizmy ewolucji, konfrontuje teoriÄ™ doboru
naturalnego Darwina ze współczesnymi poglądami;
" rozumie związek zmienności z rozwojem organizmów żywych.
44
Kształcenie w zakresie podstawowym i rozszerzonym
Kategoria wychowawcza (poglądów, wartości i postaw)
Uczeń:
" jest przekonany o potrzebie wyjaśniania pochodzenia życia na Ziemi na pod-
stawie danych stanowiących materiał do badań i analiz naukowych.
Procedury osiągania celów
" Analiza dowodów na istnienie ewolucji z dziedziny paleontologii.
" Projekcja i analiza filmów poświęconych historii życia na Ziemi, pochodze-
niu człowieka i jego rozwojowi kulturowemu oraz cywilizacyjnemu.
" Wyjaśnianie mechanizmów ewolucji na gruncie szczegółowych nauk biolo-
gicznych i pokrewnych.
" Opracowanie grafu przedstawiającego przebieg ewolucji organizmów na
Ziemi.
" Poszukiwanie materiałów na temat dokonań Karola Darwina i innych ewo-
lucjonistów.
Hasło: Zagadnienia systematyki roślin i zwierząt
31. Uwzględnienie filogenezy w podziale taksonomicznym.
32. Przegląd systematyczny plechowców, mszaków i paprotników.
33. PrzeglÄ…d systematyczny nagonasiennych.
34. PrzeglÄ…d systematyczny okrytonasiennych.
35. Przemiany aromorficzne w organizmach roślinnych.
36. Gąbki, prymitywne organizmy zwierzęce.
37. Przegląd systematyczny jamochłonów.
38. Przystosowania pasożytnicze płazińców i obleńców.
39. Przegląd systematyczny pierścienic.
40. Klasyfikacja i charakterystyczne cechy różnych grup stawonogów.
41. Owady jako organizmy przystosowane do życia we wszystkich środowiskach.
42. Przegląd systematyczny mięczaków.
43. Budowa i czynności życiowe szkarłupni.
44. Porównanie zwierząt pierwo- i wtóroustych, bezkręgowców i kręgowców.
45. Przystosowanie ryb do życia w wodzie.
46. Przystosowanie płazów do życia wodno-lądowego.
47. Przystosowanie gadów do życia na lądzie.
45
Jan Andrzej Kąkol Program nauczania biologii w liceum ogólnokształcącym, profilowanym i technikum
48. Przystosowanie ptaków do lotu.
49. Przegląd systematyczny ssaków.
50. Przystosowanie ssaków do życia w różnych środowiskach.
51. Rozpoznawanie roślin za pomocą kluczy.
52. Przegląd roślin chronionych w Polsce.
53. PrzeglÄ…d zwierzÄ…t chronionych w Polsce.
54. Rozpoznawanie gatunków zwierząt za pomocą kluczy.
Cele edukacyjne i osiągnięcia
Kategoria kształcenia (wiadomości i ich rozumienie oraz umiejętności)
Uczeń:
" wymienia główne jednostki taksonomiczne roślin i zwierząt;
" rozumie i wyjaśnia różnice oraz podobieństwa wśród organizmów pozwalają-
ce przyporządkować je do odpowiednich taksonów;
" zna i wyjaśnia charakterystyczne cechy organizmów roślinnych i zwierzęcych
zakwalifikowanych do poszczególnych taksonów;
" wyjaśnia różnice między zwierzętami pierwo- i wtóroustymi;
" analizuje plan budowy bezkręgowców i kręgowców, wyjaśnia skutki wynika-
jące z różnic w ich budowie;
" charakteryzuje przedstawicieli omawianych taksonów pod względem ich budo-
wy, czynności życiowych oraz znaczenia w przyrodzie i gospodarce człowieka;
" zna zakres badań takich nauk, jak: ornitologia, ichtiologia, parazytologia i in.;
" wyjaśnia cykle rozwojowe zwierząt, w tym płazińców, obleńców i owadów;
" zna i wyjaśnia cechy przystosowawcze organizmów do życia w określonym
środowisku;
" rozpoznaje gatunki za pomocą kluczy i przewodników, gromadzi dokumen-
tacjÄ™ dotyczÄ…cÄ… dowolnie wybranego taksonu.
Kategoria wychowawcza (poglądów, wartości i postaw).
Uczeń:
" podejmuje działania związane z ochroną gatunkową, prowadzi obserwacje
i badania składu gatunkowego w najbliższym otoczeniu, ze szczególnym
uwzględnieniem gatunków chronionych.
46
Kształcenie w zakresie podstawowym i rozszerzonym
Procedury osiągania celów
" Opis zasad klasyfikacji organizmów z uwzględnieniem ich filogenezy.
" Graf przedstawiający podział systematyczny paprotników.
" Mapa myślowa do hasła Rośliny nasienne.
" Obserwacje mikroskopowe wycinków tkanek oraz narządów organizmów ro-
ślinnych i zwierzęcych.
" Obserwacje i opis zwierząt należących do różnych grup systematycznych.
" Opis charakterystycznych cech przystosowawczych gatunków należących do
różnych taksonów.
" Analiza czynności życiowych zwierząt w związku z zamieszkiwanym przez nie
środowiskiem.
" Prace seminaryjne uczniów i gromadzenie przez nich materiałów z dziedziny
biologii systematycznej.
" Wycieczki i zajęcia terenowe  rozpoznawanie gatunków za pomocą kluczy.
" Analiza cykli rozwojowych niektórych zwierząt.
" Dyskusja na temat przystosowań kręgowców do życia w różnych środowi-
skach, analiza tekstów z
ródłowych, obserwacja bezpośrednia i pośrednia
z wykorzystaniem filmu oraz innych nośników multimedialnych.
Hasło: Wybrane zagadnienia ekologii i biogeografii
55. Podstawowe pojęcia i koncepcje ekologii.
56. Nisza ekologiczna  ważne umocowanie gatunku w środowisku.
57. Krążenie energii i materii w ekosystemie.
58. Interakcje organizmów w środowisku.
59. Lądowe i wodne strefy życia.
60. Państwa roślinne i zwierzęce na Ziemi.
Cele edukacyjne i osiągnięcia
Kategoria kształcenia (wiadomości i ich rozumienie oraz umiejętności)
Uczeń:
" rozpoznaje charakterystyczne gatunki roślin i zwierząt w biocenozach, wycią-
ga wnioski dotyczące rodzaju i stanu zanieczyszczenia tych środowisk;
" bada zbiorowiska roślinne, wykonuje zdjęcie fitosocjologiczne niewielkiego
obszaru lub badania typologiczne obszarów większych;
" opisuje i wskazuje na konturowych mapach zasięgi poszczególnych państw
roślinnych i zwierzęcych.
47
Jan Andrzej Kąkol Program nauczania biologii w liceum ogólnokształcącym, profilowanym i technikum
Kategoria wychowawcza (poglądów, wartości i postaw)
Uczeń:
" jest przekonany o konieczności prowadzenia dalszych badań biologicznych;
" planuje swoje samokształcenie w tej dziedzinie wiedzy.
Procedury osiągania celów
" Opis pojęcia: nisza ekologiczna. Dyskusja na temat zajmowania nisz ekolo-
gicznych przez określone gatunki.
" Wykonanie plansz obiegu materii i przepływu energii w środowisku, wylicza-
nie wartości energetycznej środowisk.
" Obserwacja bezpośrednia i pośrednia ekosystemów wodnych.
" Zajęcia terenowe  rozpoznawanie gatunków za pomocą kluczy.
" Wykonanie zdjęcia fitosocjologicznego dowolnego zbiorowiska roślinnego
w najbliższym otoczeniu.
" Praca na mapach konturowych, zaznaczanie zasięgów państw roślinnych
i zwierzęcych, analiza związku między warunkami środowiska a światem ro-
ślinnym i zwierzęcym.
48
4. METODY SPRAWDZANIA I OCENY
OSI
GNI
Ć UCZNIÓW
Sprawdzanie i ocena osiągnięć uczniów pozwala na określenie poziomu i sku-
teczności pracy nauczyciela i ucznia w danych warunkach szkolnych, z uwzględnie-
niem zróżnicowania intelektualnego, psychomotorycznego i emocjonalnego
uczniów. Wymagania zostały zapisane w programie przy poszczególnych hasłach
programowych. Zapis ten nie ma konstrukcji planu wynikowego, ponieważ zakres
wymagań zależeć będzie od specyfiki szkoły, ilości godzin przeznaczonych na re-
alizację materiału programowego biologii, zdolności percepcyjnych uczniów, ze-
społu klasowego i innych czynników, jak baza materialna, a nawet lokalizacja szko-
ły (nierówne możliwości zastosowania niektórych procedur w szkołach dużych
i małych miast oraz szkołach wiejskich, zwłaszcza zajęć terenowych w środowi-
skach czystych i zanieczyszczonych, w muzeach, ogrodzie botanicznym i zoologicz-
nym, placówkach naukowych i in.).
Ewaluacja zarówno analityczna, jak i holistyczna może i powinna być dokony-
wana w sposób zróżnicowany.
SPRAWDZANIE USTNE
Sprowadza siÄ™ ono do:
" systematycznego odpytywania ucznia w fazie wstępnej lekcji. Jest to celowe,
gdyż pozwala na przypomnienie ważnych na tej lekcji wiadomości i wniosków
wyciągniętych na lekcjach poprzednich. Pozwala również na usunięcie bra-
ków, wytłumaczenie niejasności lub błędów w rozumieniu pojęć i treści lek-
cji poprzednich;
" zadawania pytań w fazie realizacyjnej, podczas wykonywania ćwiczeń, zadań
i pracy z tekstem;
" omawiania podsumowującego po wykonaniu zaplanowanych zadań, prezen-
tacji projektu, wygłoszeniu referatu, pracy seminaryjnej i in.
Pytania formułuje się w sposób jasny i precyzyjny, dający uczniowi możliwość
dłuższej wypowiedzi (na przykład z wymagania pełnego). Jeżeli taka odpowiedz

sprawia uczniowi trudności zawężamy ją do wymagań podstawowych, a w ostatecz-
49
Jan Andrzej Kąkol Program nauczania biologii w liceum ogólnokształcącym, profilowanym i technikum
ności  koniecznych. Można postąpić również odwrotnie, rozpoczynając od wyma-
gań koniecznych i stopniowo rozszerzać zakres osiągnięć objętych sprawdzaniem.
Technika sprawdzania zależy przede wszystkim od nabytych w toku kształcenia
przyzwyczajeń nauczyciela i uczniów.
Głównym zadaniem sprawdzania ustnego jest ewaluacja stopnia opanowania
operatywności wiedzy i praktycznego jej wykorzystania.
SPRAWDZANIE PISEMNE
Jest to jeden z ważniejszych i najbardziej obiektywnych sposobów oceniania
ucznia. Sprawdziany pisemne mogą przybierać różnorodne formy, począwszy od
opisu obiektu lub zjawiska, poprzez rozwiązywanie problemu lub zadania, aż do
specjalnie przygotowanego testu. Sprawdziany pisemne różnią się nie tylko formą,
ale i czasem trwania. Krótkie 15 20 minutowe sprawdziany nie powinny wykraczać
poza zakres materiału obejmujący od 2 do 3 lekcji. Sprawdziany dłuższe obejmu-
ją wymagania z określonego hasła programowego, powinny oceniać osiągnięcia
z całego działu. Prace pisemne można oceniać również w zeszycie przedmioto-
wym, dajÄ…c uczniowi do opracowania przekrojowy problem, wymagajÄ…cy poszuki-
wania literatury, danych statystycznych lub wyników badań.
Szczególną rolę w ocenianiu odgrywa test. Pozwala na stosunkowo szybkie
określenie stopnia opanowania materiału nauczania, zmuszając jednocześnie
ucznia do wykonywania szeregu operacji myślowych.
W testach stosuje się różnorodne formy zadań:
1. zadania otwarte (krótkie lub dłuższe opisy i zadania z luką),
2. zadania zamknięte:
" na zasadzie dobierania,
" wyboru alternatywnego,
" wielokrotnego wyboru.
SPRAWDZANIE DZIAA
AC
PRAKTYCZNYCH I SAMOKSZTAA
CENIA
Polega ono głównie na organizowaniu działań praktycznych, które pozwolą
w sposób obiektywny ocenić projekt, zadanie, wykonanie ćwiczenia według in-
strukcji lub ocenić pracę w zespole. Kryteria oceny działań praktycznych powinny
być jasno sformułowane i znane uczniowi, a także niezmienne od początku do za-
kończenia działania praktycznego.
Samokształcenie ucznia oceniamy na podstawie jego znaczących osiągnięć,
zwłaszcza w konfrontacji z rówieśnikami z innych klas i szkół.
50
Kształcenie w zakresie podstawowym i rozszerzonym
Podstawą procedur i warunków metod sprawdzania i oceny jest wewnątrzszkol-
ny system oceniania. Na jego podstawie nauczyciel opracowuje plan wynikowy lub
dostosowuje do potrzeb uczniów warianty wymagań podstawowych i ponadpodsta-
wowych, publikowanych w poradniku metodycznym.
Ponadto literatura dydaktyczna proponuje w tej kwestii różnorodne rozwiązania.
Zasadniczo przyjmuje się, że:
ocenę niedostateczną uzyskuje uczeń, który:
" nie ma podstawowych wiadomości i umiejętności koniecznych do kontynu-
owania nauki biologii;
" nie stara się, nawet w minimalnym stopniu, podporządkować stawianym wy-
maganiom;
" nie uczestniczy w pracach zespołowych ani nie prowadzi pracy samokształce-
niowej;
ocenę dopuszczająca uzyskuje uczeń, który:
" opanował część wiadomości i umiejętności podstawowych, koniecznych do
kontynuowania nauki biologii;
" stara się pracować w zespole;
" w minimalnym stopniu prowadzi pracę samokształceniową;
ocenę dostateczną uzyskuje uczeń, który:
" ma podstawowe osiągnięcia;
" wypełnia starannie, lecz mało aktywnie swoją rolę w pracach zespołowych;
" prowadzi w podstawowym stopniu pracę samokształceniową;
" nie wykazuje samodzielnych inicjatyw;
ocenę dobrą uzyskuje uczeń, który:
" opanował w pełnym zakresie wymagania podstawowe;
" rozszerza swoją wiedzę i doskonali umiejętności;
" aktywnie i twórczo uczestniczy w pracach zespołowych;
" prowadzi samokształcenie;
ocenę bardzo dobrą uzyskuje uczeń, który:
" opanował wymagania rozszerzone;
" uzupełnia wiedzę i zdobywa dodatkowe umiejętności;
" organizuje pracę w zespole, zgłasza twórcze projekty;
" prowadzi samokształcenie;
" jest twórczy i uczestniczy w konkursach biologicznych i działaniach prośrodo-
wiskowych;
51
Jan Andrzej Kąkol Program nauczania biologii w liceum ogólnokształcącym, profilowanym i technikum
ocenę celująca uzyskuje uczeń, który:
" opanował w pełni rozszerzone wymagania;
" jest liderem i animatorem prac w zespole, zgłasza inicjatywy prośrodowisko-
we i prozdrowotne;
" osiÄ…ga liczÄ…ce siÄ™ sukcesy w konkursach biologicznych lub tematycznie zwiÄ…-
zanych z biologiÄ… np. ekologiÄ…, higienÄ… i zdrowiem.
Podczas kontroli i oceny należy odwoływać się do standardów, według których
uczeń powinien:
1. wykazać się znajomością i rozumieniem podstawowych pojęć, praw, zjawisk
i procesów;
" posługiwać się poprawną terminologią biologiczną;
" opisywać budowę i funkcje na różnych poziomach organizacji życia
i u różnych organizmów;
" przedstawiać i wyjaśniać zjawiska i procesy biologiczne;
" przedstawiać i interpretować prawidłowości biologiczne;
2. stosować posiadaną wiedzę do rozwiązywania zadań teoretycznych
i praktycznych:
" porównywać i charakteryzować budowę i funkcje na różnych pozio-
mach organizacji życia i u różnych organizmów;
" porównywać i charakteryzować procesy i zjawiska biologiczne;
" analizować związki przyczynowo-skutkowe między budową, funkcją
a środowiskiem;
" określać potrzeby życiowe organizmów, ze szczególnym uwzględnie-
niem człowieka;
3. stosować metody badawcze w rozwiązywaniu problemów:
" formułować problemy badawcze;
" stawiać hipotezy i planować sposoby ich sprawdzania;
" analizować wyniki obserwacji i doświadczeń oraz wnioskować na ich
podstawie;
" interpretować i przetwarzać informacje zapisane w postaci tekstów, ry-
sunków, schematów, wykresów i tabel;
4. samodzielnie formułować i uzasadniać opinie i sądy na podstawie utrwalo-
nych i podanych informacji:
" dokonać selekcji i krytycznej oceny faktów pod względem ich przydat-
ności do uzasadniania opinii i sądów;
" wartościować działania dotyczące ważnych społecznie spraw zdrowia,
środowiska i wykorzystania badań naukowych.
52
Kształcenie w zakresie podstawowym i rozszerzonym
LITERATURA
RozporzÄ…dzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 26 lutego
2002 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz
kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół. (Dz. U. z 2002 r. Nr 51,
poz. 458);
Informator Syllabus. Matura z biologii, Warszawa 2002;
Arends R. I. Uczymy się nauczać, WSiP, Warszawa 1996;
Dylak S., Wprowadzenie do konstruowania szkolnych programów nauczania PWN,
Warszawa 2000;
Ornstein A. C., Hunkins F. P. Program szkolny. Założenia zasady i problematyka,
WSiP, Warszawa 1998;
Stawiński W., Dydaktyka biologii i ochrony środowiska, PWN, Warszawa Poznań
2000.
53
Notatki
54
Notatki
55
Notatki
56