Acta Universitatis Wratislaviensis No 2282
" tom 16 " Wrocław 2001















ANNA KRAWCZYK-TYRPA
Akademia Bydgoska im. Kazimierza Wielkiego
Kwiat i kobieta
Pierwszy, który porównał kobietę do kwiatu, był wielkim poetą, ale następny
był cymbałem (SkrzSł: 265). Słowa te wypowiedział ponoć niemiecki poeta
Heinrich Heine w I połowie XIX wieku.
W niniejszej pracy przedstawiÄ™, kto, kiedy i na jakich zasadach przeprowa-
dzał takie porównania. Jakie cechy kwiatów kojarzyły się naszym przodkom z ce-
chami kobiet? Mówiąc naszym, myślę przede wszystkim o Polakach, ale pozwa-
lam sobie na liczne przykłady z innych języków. I kwiat, i kobieta należą do
odwiecznych elementów świata obrosłych mitami i symboliką. Zarówno na pła-
szczyz
nie kultury, jak i języka odkrywa się liczne zbieżności, przynajmniej w krę-
gu europejskim. Jako materiał posłużyły mi realizacje o różnym stopniu utrwa-
lenia  indywidualne wypowiedzi pisarzy i poetów oraz skrzydlate słowa, przy-
słowia, frazeologia, użycia przenośne wyrazów oraz leksemy wywodzące się
z pola kwiatów, a zleksykalizowane w znaczeniach  kobiecych .
Jeśli chodzi o chronologię rozpatrywanych przykładów, to interesowała
mnie zarówno przeszłość, jak i współczesność. Jednym słowem  widzenie ko-
biety i aspektów jej życia jako kwiatu stanowi jedyne kryterium doboru mate-
riału egzemplifikacyjnego. Nie ograniczam się do słowa kwiat, lecz uwzględ-
niam związane z nim etymologiczne kwitnąć (z derywatami), słowotwórczo 
kwiecie, kwiatek itp., semantycznie  pączek itp. oraz niektóre hiponimy (róża,
tulipan)1.
Cechy kwiatu odgrywajÄ…ce rolÄ™ w symbolice wielu kultur pokrywajÄ… siÄ™
z cechami fundującymi metaforykę. Oto one: 1) piękno, 2) bycie najlepszą czę-
ścią rośliny, 3) kolor, 4) zapach, 5) zmienność w czasie. Przedstawię teraz ko-
lejno językowe realizacje tych cech wykorzystywane przy mówieniu o kobiecie.
1
Korzystam z pracy magisterskiej napisanej pod moim kierunkiem (A
odygowska 1998).
10 Anna Krawczyk-Tyrpa
1. Piękno
Tylko niektóre kwiaty przekształcają się w owoce użyteczne dla ludzi. Więk-
szość z nich dostarcza jedynie satysfakcji estetycznej. Są hodowane, ścinane,
sprzedawane i kupowane po to, by zachwycać. Spośród dwóch płci żeńską uzna-
no za piękniejszą, męską za brzydszą. Kobiety stworzono na radość oczu naszych
(Edward Young; EDP: 522). W języku francuskim istnieje porównanie ętre bel-
le / fraîche comme une fleur  być piÄ™knÄ… / Å›wieżą jak kwiat (WSFP, I: 709).
Wschodni aforyzm mówi: Trzy rzeczy ożywiają serce i uwalniają od trosk: wo-
da, kwiaty i kobieca uroda (EDP: 548). Spod pióra Alfreda de Musseta wyszły
słowa: Któż nie wie, iż noc ma takie moce, że w niej kobiety są jak kwiaty, jeszcze
piÄ™kniejsze (EDP: 545), a Pierre de Brantôme powiedziaÅ‚, że Å›wiat bez kobiet byÅ‚-
by jak ogród bez kwiatów (DP: 14).
Niekiedy poszczególne gatunki kwiatów mają wyobrażać pewne typy kobie-
ce: Wdzięk to to, co ma fiołek, a czego braknie kamelii (E. Marion Crawford;
EDP: 554); Pomyślał:  Musiała być naprawdę piękna za młodu ... Nie dumna
piękność róży, lecz skromna, pełna czaru uroda fiołka, o ukrytej słodyczy (Chri-
stie 1992: 135).
Zdarza się też zestawianie kobiecych zabiegów, zmierzających do poprawie-
nia urody  z naturalnym  zachowaniem się kwiatu: Jak róża musi się w słońcu
rozwijać i coraz piękniej kwitnąć aż od blasku słońca zblednie i szybko rozpadnie
się w proch, tak niewinnie upiększa się kobieta strojem, ozdobami, kosmetyką
i czystością (Ludwig Tieck; EDP: 442).
2. Bycie najlepszą częścią
Wyodrębnienie się tego znaczenia łatwo pojąć, gdy wez
mie siÄ™ pod uwagÄ™
nie pojedynczy kwiatek (jak stokrotka czy tulipan), lecz jakąś dużą roślinę (drze-
wo, krzak), która jest widoczna przez cały rok, ale gdy kwitnie, to właśnie kwia-
ty są w niej najcenniejsze. Znaczenie to przenośnie stosuje się do różnych grup
ludzkich (kwiat poetów, młodzieży, wojska), tu jednak odnosić się ono będzie do
kobiety.
Otóż tym, czym dla drzewa jest kwiat, dla panny jest jej dziewictwo. Stano-
wi jej ozdobę, największą wartość. Władysław Kopaliński łączy wagę przywią-
zywaną do czystości przedmałżeńskiej z czynnikami ekonomiczno-społecznymi:
 Wraz z rozwojem rolnictwa, życia osiadłego i własności prywatnej, w wielu kul-
turach mężczyz
ni zaczęli cenić dziewictwo panny młodej [& ] mające gwaranto-
wać im, że ich majątek odziedziczony zostanie przez ich prawowitych potom-
ków (EDP: 623).
Nazywanie dziewictwa kwiatem ma bardzo stary rodowód. Tak było w grece
( Ńo ) i łacinie (flos) (SES, III: 480). Już w V wieku p.n.e. Ajschylos pisał: Dzie-
wictwo jest kwiatem, któremu Kipryda (Afrodyta) nie pozwala więdnąć (EDP:
Kwiat i kobieta 11
384). W języku rosyjskim w tym znaczeniu występuje cwietnik (WSRP, II: 1396),
w hiszpańskim flor (PSHP: 3834). W polskim nazywanie tak dziewictwa należy
do przeszłości: kwiat (SES, III: 478), kwiatek (SEB: 287), panieński kwiatek (SF:
371) lub do gwar: Ta ju dawno bez dziewczęcego kwiata chodzi (S, VII: 145).
Ta językowa metafora skłaniała do różnych konceptów, np.: Bo wszak wie-
cie, że panieństwo / Ciężki to, choć piękny kwiatek, / I że w ośmnaście latek / No-
sić  prawdziwe męczeństwo (Roman Zmorski; EDP: 386). Inicjacja seksualna
kobiety nazywana była zgubą, utratą, oddaniem, upadnięciem lub opadnięciem
kwiatu. Francuski ludowy zwrot: perdre sa fleur (WSFP, I: 709) i Dobrze jest
chronić swój kwiatek, ale z powodu zguby wieszać się nie trzeba (Jean de La Fon-
taine; EDP: 385). W polskim wierszu z XIX wieku: Zawsze przy tobie troskliwie,
zażyle, tak byłam szczerą i tak podufałą, że uwiedziona dałam na ostatek skarby
mych uczuć i panieński kwiatek (SD: kwiatek). Przysłowia podkreślają nieodwra-
calność utraty dziewictwa: Opadnięty kwiat nie wraca na łodygę; Już się ten
kwiat nie młodzi, kiedy raz upadnie (NKPP: kwiat 4).
Wydarzenie to widziane z perspektywy mężczyzny zwie się defloracją (do-
słownie: odkwieceniem) (SSym: 184), zerwaniem kwiatu: Nie daj sobie, córecz-
ko, zerwać panieńskiego kwiata, na to je czas po ślubie (S, VII: 145). W polskich
pieśniach ludowych jedną z klisz wyrażających pozbawienie dziewictwa dziew-
czyny jest niszczenie rośliny, np. chłopiec zrywa kwiat (Bartmiński 1974: 19).
Charles de Montesquieu w 1721 roku pisał: Sprytne kobiety czynią z dziewictwa
kwiatek, który więdnie i odradza się choćby co dzień, a zrywa się go po raz set-
ny z jeszcze większym bólem niż za pierwszym razem (EDP: 385).
3. Kolor
Kwiaty, jak wiadomo, bywają różnych kolorów2. Jeśli jednak chodzi o zwią-
zek kwiatu i kobiety utrwalony w leksyce, to ważną rolę odgrywa barwa czerwo-
na, dla której wzorcem jest krew (por. Tokarski 1995: 87-106). Jan Rozwadow-
ski pisze:  Niektóre ludy nazywają upływ krwi kwitnięciem, nie dla poezji, tylko
dlatego, że dla nich kwiatem jest przede wszystkim kwiat c z e r wo n y; toteż
u szczepów germańskich pierwiastek wyrazu oznaczającego krew (Blut) jest ten
sam, co wyrazu kwiat (Blume, Blüte) i tak siÄ™ też objaÅ›nia wyrażenie naszego lu-
du, że dziewusze lica kwitną, bo są c z e r wo n e (Rozwadowski 1973: 199).
Przykłady na wiązanie wyobrażenia kwiatu (czerwonego) z wyglądem twa-
rzy i ust kobiecych znajdujemy u Adama Mickiewicza: Patrz, uchodzi z lica kra-
sa, wzrok zapada i zagasa, ale jeszcze, jeszcze świeci; usta, gdzie się róża kwie-
2
Słowiańskie słowo kwiat etymologicznie wiąże się ze światło, świecić, świtać (SEB: 287;
SES, III: 479-480). To odniesienie kwiatu do barwy jasnej, białej odnajdujemy w takich znacze-
niach, jak  biała plama ,  pleśń ,  białe plamki na paznokciach ,  biała plama na czole konia, kro-
wy (a stąd kwiatula, kwiatoń to zoonimy takich bydląt). Z kolei w języku wietnamskim kwiat jest
prototypowym odniesieniem dla barwy żółtej (Hoang thu Oanh 1997).
12 Anna Krawczyk-Tyrpa
ci, więdną, gubią blask szkarłatu i u innego dawnego poety: Już na jej licach róża
piękniejsza się kwieci, powraca siła członkom (SD: kwiecić).
Menstruację już w łacińskim średniowieczu zwano floriditas  kwitnienie
(Lurker 1994: 230). Odpowiednik znajdujemy w gwarach polskich: kobieta kwit-
nie (DwZw: 5). W staro-wysoko-niemieckim istniała wręcz jedna forma bluot dla
dwóch znaczeń:  kwiat i  krew (Lurker 1994: 232). Kwiat, kwiaty, kwiatuszek
i ich obce odpowiedniki zanotowano (SES: 478-480) w znaczeniu  menstruacja
w dawnym niemieckim, ruskim i polskim, w słoweńskim oraz dialektach cze-
skich, serbskich, chorwackich, ukraińskich. Podobnie jest w gwarach polskich
(K, II: 543; DwZw: 5). Skojarzenie krwi i kwiatu nie było też obce Żydom. Oto
zalecenie rytualnej kąpieli w mykwie: A w tym zbiorniku niechaj się również co
miesiąc kąpią niewiasty, a to dokładnie w czternaście dni po pojawieniu się kwia-
tu ich krwi& (Olbracht 1960: 52)3.
Asocjacja czerwonego kwiatu i krwi pojawiła się też w słowach piosenki
o żołnierzu: Po ten kwiat, po ten kwiat czerwony, skoro przyjdzie na to czas& 4.
W określaniu kobiet rzadziej wykorzystywane są inne kolory kwiatów: Ko-
biety są jak różnobarwne tulipany, ich zmienność to połowa ich wdzięku (Ale-
ksander Pope; EDP: 598).
4. Zapach
Piękna woń jest atrybutem wielu (choć nie wszystkich) kwiatów. Ta cecha
jest zestawiana z cechami kobiet dość rzadko: Kobieta to kwiat pachnący tylko
nocÄ… (Félicité Robert de Lamennais; EDP: 591); Kokieteria u kobiet jest jak bar-
wa i zapach u kwiatów. Taka już ich natura, że każdemu chcą się podobać (Bo-
lesław Prus; EDP: 412).
Częściej jakiś mankament kobiety porównuje się do braku woni u kwiatu:
Bywają piękne kwiaty bez zapachu i piękne kobiety, które nie wzbudzają miłości
(Houellé; EDP: 545); Kwiat bez zapachu nie dÅ‚użej zachwyca niż piÄ™kna kobieta
bez rozumu (A.-V. Arnault; EDP: 545); Kobieta bez zalotności to kwiat bez woni
(przysłowie; EDP: 586); Kobiety piękne, ale niewierzące, są jak kwiaty bez za-
pachu (Heinrich Heine; EDP: 554).
5. Podleganie zmianom w czasie
W stosunku do długości życia człowieka, życie kwiatu jest krótkie. Można
z łatwością zaobserwować jego początek (pączek), fazę środkową (rozkwit, kwit-
3
Jest to powieść czeskiego pisarza o Żydach żyjących na Rusi podkarpackiej.
4
W magicznym myśleniu przed wiekami wiązano barwę kwiatów z ich walorami medyczny-
mi. Roślinom kwitnącym czerwono przypisywano moc leczenia ran i krwotoków (Szcześniak,
w druku).
Kwiat i kobieta 13
nięcie) i schyłek (przekwitanie). Prawdę o pięknie kwiatu, które nabiera inten-
sywności, ale szybko niknie, przenoszono na kobietę, właśnie głównie w aspek-
cie jej urody. Życie kwiatu i życie kobiety można by porównać do filmu wyświe-
tlanego raz w szybkim, drugi raz  w wolniejszym tempie. Myśl taką sformuło-
wał William Szekspir: Dziewczyna jest jak róża, ledwo się rozwinie / Jej piękny
kwiat, już więdnie w tej samej godzinie (EDP: 381-382).
Poszczególne etapy życia kobiety konceptualizowane są jako fazy rozwoju
kwiatu.
5.1. Faza poczÄ…tkowa
Chłopiec modeluje się jak marmur pod ciosami młotka; dziewczyna rozwi-
ja siÄ™ jak kwiat (John Ruskin; EDP: 382). Kwiat rozwija siÄ™ z pÄ…czka, a pÄ…czek
 jak już wspomniano  służy jako określenie pierwszej fazy kobiecości: On
człowiek nieco przekwitły i znudzony / Ona w pączku lat i urody (SD: przekwit-
nąć). W popularnej piosence z okresu międzywojennego pada pytanie: O czym
marzy dziewczyna, gdy dorastać zaczyna, kiedy z pączka zamienia się w kwiat?
W języku francuskim wyrażenie bouton de rose ( pączek róży ) uległo leksyka-
lizacji i jest notowane w słownikach w znaczeniu  młoda dziewczyna (WSFP,
I: 200).
Angielska pisarka Charlotte Brontë zwróciÅ‚a uwagÄ™ na skÅ‚onność Francuzów
do metaforyki tego typu:  [...] przeprowadzał typowo francuskie porównania po-
między jeunes filles  młodymi dziewczętami  i czarownymi kwiatami, jakimi
byÅ‚ otoczony (Brontë 1993: 222). Dodajmy do tego tytuÅ‚ powieÅ›ci Marcela
Prousta A l ombre des jeunes filles en fleurs (W cieniu zakwitajÄ…cych dziewczÄ…t)
i jego trawestacjÄ™ autorstwa Hervé Bazina: W cieniu zakwitajÄ…cych dziewczÄ…t
szybko dostaje się porażenia słonecznego (EDP: 426).
W końcu dwa terminy medyczne. Pączkowaniem nazywają lekarze na-
brzmiewanie gruczołów sutkowych u dziewcząt w okresie pokwitania. Wyraz
nym
symptomem zakończenia tego okresu jest pojawienie się kwiatu  miesiączki.
5.2. Faza środkowa
Apogeum życia kwiatu to okres, gdy kwitnie, jest w całości rozwinięty
i świeży. Tak też widzi się okres dojrzałości kobiety. Jeśli utożsamiać go z okre-
sem kwitnienia  miesiączkowania, to trwa on bardzo długo  około 40 lat. O uro-
dzie w tym czasie mówiÄ… wyrażenia: eine blühende Schönheit (WSNP, I: 344);
cwietuszczaja diewuszka (WSRP, II: 1399); Proste dziewczÄ™ w lat rozkwicie /
Warte jest stu herbów (Alfred Tennyson; EDP: 383); Żona była jeszcze młoda,
w samym kwiecie jej uroda (SD: kwiat); Kwiat życia kobiet to lat czterdzieści, czy-
taj Balzaka, czytaj Bernarda (Wacław Szymanowski; EDP: 558).
14 Anna Krawczyk-Tyrpa
W języku polskim najbardziej utrwalonym wyrażeniem jest w kwiecie wie-
ku. Słowniki nie wypowiadają się na temat płci osoby tak określanej (np. SF, I:
371), ale Andrzej Maria Lewicki i Anna Pajdzińska (1993: 319) wiążą je z argu-
mentem żeńskim: kobieta w kwiecie wieku, przeciwstawiając wyrażeniu mężczy-
zna w sile wieku. Liczne cytaty z literatury pięknej potwierdzają to: & córy, po-
sażne i nadobne panny, w wieku kwiecie& (Adam Mickiewicz; SD: kwiat);
Mówiła ze smutkiem, że siostrzenica umarła przedwczesną śmiercią, że w kwie-
cie wieku odeszła z tego świata (Zofia Nałkowska; SD: kwiat).
5.3. Faza końcowa
Fazę gasnącej urody i kwiatu, i kobiety wyraża czasownik przekwitać.
W sensie medycznym przekwitanie to czas, gdy ustaje miesiÄ…czkowanie. W ter-
minologii specjalistycznej utrwalił się więc odwieczny związek kwiatu z krwią.
Poza tym przekwitać to znaczy tracić cechy młodości, co odbija się w wyglądzie,
zwłaszcza twarzy: Z kibicią kształtną i regularnymi rysami twarzy, była piękno-
ścią kobiecą przekwitającą, lecz jeszcze ponętną (Eliza Orzeszkowa; SD: prze-
kwitać); Przy bufecie siedziała przekwitła, otyła piękność miejscowa (SD: prze-
kwitać).
* * *
Przedstawione tu słownictwo związane z kwiatami, odnoszone również do
kobiet, doprowadziło do ich językowej identyfikacji. Kobietę nazywa się więc
kwiatem, kwiateczkiem, kwiatuszkiem. Dotyczy to też poszczególnych gatunków
kwiatów.
Jednym z pierwszych znanych przykładów jest wers 2,1 z Pieśni nad pieśnia-
mi (ok. IV w. p.n.e.). Różne tłumaczenia polskie podają tu różne kwiaty. Oblu-
bienica mówi o sobie:
Jam kwiat polny i lilia padolna (SSym: 184);
Jam jest jako róża Sarońska, a lilia przy dolinie (Pnp: 13);
Jam narcyz Saronu, lilia dolin (BT: 775);
Jam narcyz polny, lilia dolin (BT: 775).
Znamy też fragment listu miłosnego z XV wieku, pisanego po polsku: Mój
kwiatku narozkoszniejszy, na twojem liczku białem kwtący (PSDP: 178). Autor
wykorzystał tu dwojaką referencję słowa kwiatek: 1.  dziewczyna (ukochana) ,
2.  rumieniec .
Nazywanie kobiet, zwłaszcza młodych, kwiatem, kwiatkiem jest nadal po-
wszechne, rejestrowane nawet w SGS (25). Przysłowie Tego kwiatu pół światu
(NKPP: kwiat 13) jest pocieszeniem dla konkurenta, którego spotkała rekuza.
Metafora KOBIETA TO KWIAT może być rozmaicie realizowana i rozwijana,
Kwiat i kobieta 15
np.: Chodził w konkury! i wyznać należy, gust miał nie lada, wzrok wcale nie sła-
by, wybrał kwiateczek, skromniuchny i świeży, strojny w urody i serca powaby
(SD: kwiateczek).
Wartości estetyczne wiązane z kwiatami stały się też przyczyną nadawania
dziewczynkom imion kwiatowych. Można tu wymienić Florę, Różę, Małgorza-
tę i Wiolettę5. Wśród imion słowiańskich są to: czeska Kv%1łta, Kv%1łtua
e, Kv%1Å‚tua
ka,
serbsko-chorwacka Cvij%0Å„ta (SES: 480, 482).
Homonimia antroponimiczno-apelatywna bywa wykorzystywana w tekstach
artystycznych. Przypomnę wiersz Tadeusza Różewicza Róża: Róża to kwiat albo
imię umarłej dziewczyny / Różę w ciepłej dłoni można złożyć albo w czarnej zie-
mi& (Różewicz 1969: 7). Jan Brzechwa kazał hodowcy róż, panu Lewkonikowi
nadać swoim pięciu córkom imiona: Róża, Dalia, Hortensja, Rezeda i Piwonia
(Brzechwa 1991: 19).
Chociaż można by odnalez
ć pewne powiązania między kwiatem i mężczy-
zną, sądzę, że feministyczne asocjacje przeważają, co zresztą uwidocznione jest
w słownikach symboli i innych opracowaniach z zakresu kultury (por. Baldock
1994: 119 kwiaty; DdS: 447-449 fleur; Forstner 1990: 184-193 kwiaty; LS: 81
kwiat; Lurker 1994, XIII: 225-241  Język kwiatów ; SMiTK: 568-569 kwiat; SO-
iSB: 106-107 kwiaty; SSym: 184-186 kwiat).
Rozpocząwszy moje rozważania cytatem z poezji Heinego, pragnę zakoń-
czyć je słowami Victora Hugo: Gdyby Bóg nie stworzył kobiety, nie stworzyłby
też kwiatu (ED: 523).
Bibliografia i z
ródła
Baldock John (1994), Symbolika chrześcijańska, przeł. Jerzy Moderski, Poznań.
Bartmiński Jerzy (1974),  Jaś koniki poił . Uwagi o stylu erotyku ludowego,  Teksty , nr 2.
Brontë Charlotte (1993), Vilette, przeÅ‚. Róża Centnerszwerowa, Warszawa.
Brzechwa Jan (1991), Tryumf pana Kleksa, Wrocław.
BT (1965), Pismo Święte Nowego i Starego Testamentu w przekładzie z języków oryginalnych,
opracował zespół polskich biblistów, pod red. benedyktynów tynieckich, Poznań [Biblia Ty-
siÄ…clecia].
Christie Agata (1992), Tragedia w trzech aktach, przeł. Anna Mencwel, Wrocław.
DdS (1982), Chevalier Jean, Gheerbrant Alain, Dictionnaire des symboles. Mythes, ręves, coutu-
mes, gestes, formes, figures, couleurs, nombres, Paris.
DP, Dla Pani. Souvenir, oprac. i wyb. Marzena Marczewska, Warszawa [b.r.w.].
DwZw (1935), Dworakowski Stanisław, Zwyczaje rodzinne w powiecie wysokomazowieckim, Pra-
ce Etnologiczne Instytutu Nauk Antropologicznych i Etnologicznych Towarzystwa Naukowe-
go Warszawskiego, t. III, Warszawa.
EDP (1995), Kopaliński Władysław, Encyklopedia  drugiej płci , Warszawa.
Forstner Dorothea (1990), Świat symboliki chrześcijańskiej, przeł. i oprac. Wanda Zakrzewska, Pa-
weł Pachciarek, Ryszard Turzyński, Warszawa.
5
J. Puzynina pisze o tym, omawiając realizację wartości estetycznych w języku polskim
(1992).
16 Anna Krawczyk-Tyrpa
Hoang thu Oanh (1997), Nazwy barw w języku wietnamskim, [w:] Struktura semantyczna słownic-
twa i wypowiedzi, pod red. Renaty Grzegorczykowej, Zofii Zaron, Warszawa.
K (1900-1911), Karłowicz Jan, Słownik gwar polskich, t. I-VI, Kraków.
Lewicki Andrzej Maria, Pajdzińska Anna (1993), Frazeologia, [w:] Encyklopedia kultury polskiej
XX wieku, t. II: Współczesny język polski, pod red. Jerzego Bartmińskiego, Wrocław, s. 307-
326.
LS (1992), Leksykon symboli (Herder), oprac. Marianna Oesterreicher-Mollvo, przeł. Jerzy Proko-
piuk, t. I-IV, Warszawa.
Lurker Manfred (1994), Przesłanie symboli w mitach, kulturach i religiach, przeł. Ryszard Wojna-
kowski, Kraków.
A
odygowska Lidia (1998), Kwiat w leksyce i frazeologii polskiej, Bydgoszcz [niepublikowana pra-
ca magisterska, Wyższa Szkoła Pedagogiczna, Bydgoszcz].
NKPP (1969-1978), Nowa księga przysłów i wyrażeń przysłowiowych polskich, pod red. Juliana
Krzyżanowskiego, t. I-IV, Warszawa.
Olbracht Ivan (1960), O smutnych oczach Hany Karadżiczowej, przeł. Zdzisław Hierowski, War-
szawa.
Pnp (1983), Pieśń nad pieśniami, Warszawa (na podstawie edycji z serii  Panteon wydawnictwa
Jakuba Mortkowicza w Warszawie).
PSDP (1968), Reczek Stefan, Podręczny słownik dawnej polszczyzny, Wrocław  Warszawa  Kra-
ków.
PSHP (1983), Wawrzkowicz Stanisław, Hiszpański Kazimierz, Podręczny słownik hiszpańsko-pol-
ski, Warszawa.
Puzynina Jadwiga (1992), Język wartości, t. I-IV, Warszawa.
Rozwadowski Jan (1973), O poezji w języku, [w:] Stylistyka polska. Wybór tekstów, oprac. Ewa
Miodońska-Brookes, Adam Kulawik, Marian Tatara, Warszawa, s. 197-201.
Różewicz Tadeusz (1969), Róża, [w:] Tadeusz Różewicz, Warszawa (seria Poeci polscy).
S(1976), Sychta Bernard, Słownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej, t. VII, Wrocław  War-
szawa  Kraków  Gdańsk.
SD (1958-1969), Słownik języka polskiego, pod red. Witolda Doroszewskiego, t. I-XI, Warszawa.
SEB (1970), Brückner Aleksander, SÅ‚ownik etymologiczny jÄ™zyka polskiego, Warszawa.
SES (1966-1969), Sławski Franciszek, Słownik etymologiczny języka polskiego, t. III, Kraków.
SF (1974), Skorupka Stanisław, Słownik frazeologiczny języka polskiego, t. I-II, Warszawa.
SGS (1994), Grabias Stanisław, Kaczmarek Leon, Skubalanka Teresa, Słownik gwary studenckiej,
Lublin.
SkrzSł (1990), Markiewicz Henryk, Romanowski Andrzej, Skrzydlate słowa, Warszawa.
SMiTK (1985), Kopaliński Władysław, Słownik mitów i tradycji kultury, Warszawa.
SOiSB (1989), Lurker Manfred, Słownik obrazów i symboli biblijnych, przeł. Kazimierz Romaniuk,
Poznań.
SSym (1990), Kopaliński Władysław, Słownik symboli, Warszawa.
SSz (1978-1981), Słownik języka polskiego, pod red. Mieczysława Szymczaka, t. I-III, Warszawa.
Szcześniak Krystyna (w druku), Świat wierzeń i kultury codziennej Białorusinów zamknięty w na-
zwach roślin zapisanych w botanicznym słowniku Zośki Wieras.
Tokarski Ryszard (1995), Semantyka barw we współczesnej polszczyz
nie, Lublin.
WSFP (1983), Wielki słownik francusko-polski, pod red. Jerzego Dobrzyńskiego, Ireny Kaczuby,
Bogusławy Frosztęgi, t. I, Warszawa.
WSNP (1972), Piprek Jan, Ippoldt Juliusz, Wielki słownik niemiecko-polski, t. I, Warszawa.
WSRP (1980), Mirowicz A[natol], Dulewicz I[rena], Grek-Pabis I[ryda], Maryniak I[rena], Wielki
słownik rosyjsko-polski, t. II, Warszawa.