Jakie problemy psychologiczne
może rodzić dwujęzyczność?
na podstawie artykułu Idy Kurcz w: tejże red.
Psychologiczne aspekty dwujęzyczności, Gdańsk 2007
Ewa Zegler
Warszawa, 15.04.2008
Plan:


model wiedzy językowej


dwujęzyczność i jej rodzaje


czynniki wpływające na jej rozwój


psycholingwistyczne metody badania
dwujęzyczności


problemy psychologiczne i społeczne
związane z dwujęzycznością
Model wiedzy językowej


Liczba języków na Ziemi 2500  18000 (zależnie
od przyjętych kryteriów klasyfikacji)


A.F. Majerowicz  5674 języki


Każde niemowlę mogłoby się nauczyć
dowolnego języka, jeśli słyszałoby go w swoim
otoczeniu
Model wiedzy językowej
Funkcje języka


reprezentatywna  przedstawianie w umyśle
świata zewnętrznego oraz wewnętrznego


komunikacyjna  porozumiewanie się z
innymi na temat tych światów


uwarunkowane biologicznie i społecznie
Model wiedzy językowej
Funkcje języka


Funkcja reprezentatywna  dwupoziomowość
(dwuklasowość):
fonemy morfemy wyrazy zdania


Funkcja komunikatywna  akty mowy
Model wiedzy językowej
Uwarunkowania społeczne


Wiedza metajęzykowa  znajomość reguł
fonologicznych, słowotwórczych,
syntaktycznych


Wiedza metapragmatyczna  savoir vivre
Model wiedzy językowej
Uwarunkowania biologiczne


Kompetencja językowa  zdolność człowieka
do rozumienia i tworzenia zdań w jakimś języku
(Chomsky)


Kompetencja komunikacyjna  zdolność
posługiwania się tym językiem odpowiednio do
sytuacji, w której zachodzi komunikacja
(Hymes)
Model wiedzy językowej
Gramatyka Uniwersalna
Gramatyka Uniwersalna (Universal Grammar,
UG):


biologiczne uwarunkowanie kompetencji
językowej


podstawa wszystkich języków naturalnych


ogólne reguły gramatyczne wspólne wszystkim
językom i wrodzone umysłowi ludzkiemu
Model wiedzy językowej
Gramatyka Uniwersalna
UG  cechy:


reprezentowana w mózgu każdej jednostki


skończony charakter, nieskończona liczba
zdań


rekursywność reguł


algebraiczność


modułowość
Model wiedzy językowej
Gramatyka Uniwersalna
Dowody na wrodzoność UG:


niezwykle szybkie przyswajanie języka przez małe
dziecko


lokalizacja funkcji językowych w płatach czołowych


specyficzne zaburzenie rozwoju językowego (SLI)
przekazywane genetycznie


tworzenie przez dzieci niesłyszące własnego języka
migowego zgodnego z UG


odkrycie genu językowego FOXP2
Model wiedzy językowej
Gramatyka Uniwersalna
Kompetencja komunikacyjna (pragmatyczna;
zwana też inteligencją społeczną, inteligencją
inter- i intrapersonalną):


wiązana z teorią umysłu (TU)


dowód na odrębność kompetencji językowej i
komunikacyjnej  przypadek Christophera
Model wiedzy językowej
Komponenty wiedzy językowej  analogiczne do
pamięci deklaratywnej i proceduralnej:


jawny  wiedza metajęzykowa


utajony  automatyczne procesy przetwarzania
informacji językowych dokonujące się poza
świadomością
Model wiedzy językowej
Podłoże biologiczne Uwarunkowania społeczne Funkcja Zaburzenia
(komponent utajony) (komponent jawny)
Kompetencja językowa UG Wiedza metajęzykowa Reprezentatywna SLI
Kompetencja TU Wiedza Komunikacyjna Autyzm
komunikacyjna metapragmatyczna
Dwujęzyczność i wielojęzyczność


posługiwanie się dwoma lub więcej językami


zrównoważona  stopień kompetencji taki sam
w obu językach


pełna  kompetencja językowa i komunikacyjna
rozwinięte w mowie i w piśmie
Dwujęzyczność
Koncepcja teoretyczna Weinreicha
Relacje pomiędzy posiadanymi językami:


dwujęzyczność współrzędna (czysta) 
wyrazom L1 i L2 odpowiada odrębny system
znaczeń Zn1 i Zn2


złożona (mieszana)  wyrazom L1 i L2
odpowiada jeden wspólny system znaczeń Zn1-2


podporządkowana  zakłada dostęp L2 do
systemu znaczeń Zn poprzez L1
Dwujęzyczność
Próby weryfikacji empirycznej
koncepcji Weinreicha
Badania:


metoda dyferencjału semantycznego Osgooda


metoda skojarzeniowa
Wyniki  niejednoznaczne
Dwujęzyczność
Modele


lata 60. i 70. XX wieku: modele włączeniowo-
wyłączeniowe  osoba funkcjonuje w danym
momencie w jednym z języków


obecnie: założenie stałej obecności obu
języków; stąd różnice w przetwarzaniu informacji
językowych
Dwujęzyczność
Przyswajanie a uczenie się
Rozróżnienie wprowadzone przez Krashena:


przyswajanie (acquisition; akwizycja,
nabywanie) dotyczy małego dziecka; odbywa się w
sposób naturalny, automatyczny; wystarcza
swobodny dostęp do wypowiedzi językowych w
otoczeniu; wiedza utajona


uczenie się (learning) wymaga wysiłku,
motywacji, sprzyjają mu określone zdolności;
wiedza  meta-
Dwujęzyczność  badania


próby określania obiektywnych relacji
(podobieństw i różnic) między językami, które
mogą ułatwiać lub utrudniać naukę języka obcego


klasyczne badania  skoncentrowane na 3
składnikach języka: składni (z morfologią),
słownictwie oraz fonologii (z prozodią)
Dwujęzyczność  badania
Metody badania składni oraz budowania i
rozumienia tekstu:


tłumaczeniowe  z L1 na L2 i odwrotnie


ocenianie poprawności gramatycznej


tworzenie historyjek, dialogów itp. oraz
interpretowanie podanych tekstów
Dwujęzyczność  badania
Badanie słownictwa  metody:


decyzje leksykalne (czy dany ciąg liter jest
wyrazem)


nazywanie przedmiotów, scen na obrazkach,
wskazywanie obiektu pasującego do nazwy


dyferencjał semantyczny Osgooda


skojarzeniowe
Dwujęzyczność  badania
Badanie składnika fonologicznego to
sprawdzanie, czy badany w swej percepcji i
produkcji dz
więków danego języka stosuje się do
przyjętej w tym języku charakterystyki
fonetycznej jego poszczególnych fonemów.
Dwujęzyczność u dzieci
Rodzaje dwujęzyczności u dzieci:


równoczesna  drugi język wprowadzony przed
3 rokiem życia


sukcesywna  po 3 roku życia
Dwujęzyczność u dzieci
Strategie nauczania dzieci drugiego języka:


osoby  jedno z rodziców mówi do dziecka tylko
w L1, a drugie tylko w L2


miejsca  np. L1 w domu, L2 w szkole


czasu  w pewnych porach dnia lub dniach
wszyscy w otoczeniu dziecka mówią w L1, a w
innych w L2


przemienna  podobnie jak czasu, ale okresy
mówienia tylko w L1 lub tylko w L2 są dłuższe (rok)
Dwujęzyczność u dzieci
Znaczenie okresu krytycznego
Okres krytyczny (dla języka)  od pierwszego roku do
pokwitania.


Jeśli dziecko w okresie krytycznym nie ma kontaktu z
żadnym językiem, to nie opanuje jego składni nawet w
przypadku intensywnej nauki.


Im młodszy wiek rozpoczęcia nauki, tym wyższy poziom
sprawności w danym języku.


Inne czynniki wpływające na osiągany poziom
sprawności: ilość i jakość danych językowych L2, długość
praktyki w L2, poziom motywacji, podobieństwo L2 do L1.
Dwujęzyczność u dzieci
Znaczenie okresu krytycznego
Niektórzy badacze odrzucają wpływ okresu
krytycznego na przyswajanie L2: sprowadzają
różnice między dorosłymi a dziećmi do ogólnych
praw rozwojowych.
Dorośli mogą początkowo robić szybsze postępy:
uruchamiają różne strategie uczenia się L2,
korzystają z wiedzy metajęzykowej, a nie tylko
kompetencji czysto językowej.
Ostatecznie jednak ich sprawność w L2 jest na
ogół niższa, zatrzymują się na pewnym etapie.
Dwujęzyczność u dzieci
Submersja i immersja
Submersja (dwujęzyczność zubażająca,
subtraktywna)  L2 wchłania, przysłania L1.


dziecko w szkole zapoznaje się z L2, uczone jest
tylko w tym języku  traci swój L1, nie osiąga w
nim pełnej kompetencji. Nie może jej zdobyć
również w przypadku L2.


sytuacja typowa dla dzieci imigrantów.
Jeszcze w latach 60. uważano, że dwujęzyczność
u dzieci z
le wpływa na ich rozwój intelektualny.
Dwujęzyczność u dzieci
Submersja i immersja
Immersja (dwujęzyczność wzbogacająca,
addytywna)  zanurzenie dziecka w nowym dla
niego L2.
Dlaczego nie dochodzi do submersji L1 w L2:


dziecko wynosi z domu znajomość L1 jako języka
większości, o wysokim prestiżu społecznym


nauczyciele i szkoła podtrzymują ten prestiż


dziecko również samo ceni swój L1


dziecko, rodzice i szkoła są zainteresowani nabyciem
przez dziecko umiejętność w L2
Dwujęzyczność u dzieci
Submersja i immersja
Immersja:


dziecko dzieli L1 ze wszystkimi innymi dziećmi w
klasie




jego kontakt z L2 jest taki sam, jak pozostałych
uczniów


może być stosowana do nauki języka obcego lub
języka mniejszości przez jakąś mniejszość




następuje nawet wzbogacanie L1


Metoda popularna w Kanadzie i USA
Dwujęzyczność u dzieci
Submersja i immersja
1962  E. Peal, W. Lambert  publikacja na
temat pozytywnego wpływu dwujęzyczności
na inteligencję i funkcjonowanie poznawcze
dziecka
Przeciwdziałanie negatywnym skutkom
submersji  odpowiednia polityka edukacyjna:
najpierw dziecko powinno rozwinąć L1, a
potem wprowadza się je w L2
Dwujęzyczność dorosłych


funkcjonowanie osób dorosłych w opanowanych
przez nie językach


uczenie się L2 przez osoby, które przynajmniej
przeszły okres pokwitania
Zagadnienia:


specyficzne zdolności językowe ułatwiające
opanowanie L2


rodzaje motywacji sprzyjające nauce


Opanowanie słownictwa a opanowanie składnika
fonologicznego.
Dwujęzyczność dorosłych
Zdolności językowe
Lista zdolności badanych za pomocą testów językowych:


pamięć mechaniczna słuchowa


pamięć mechaniczna wzrokowa


zdolność rozróżniania głosek


zdolność artykulacyjna


zdolność kojarzenia dz
więku z symbolem


zdolność naśladowania intonacji


łatwość nazywania


łatwość znajdywania wyrazów


płynność słowna


zdolność do analizy językowej


łatwość wypowiedzi


zdolność ustnego wypowiadania się
Dwujęzyczność dorosłych
Motywacja
Filtr afektywny  hamuje lub toruje drogę
procesowi uczenia się (ale nie przyswajaniu):


motywacja do opanowania języka lub jej brak


postawy wobec kultury związanej z L2


stosunek do szkoły, nauczyciela, metod
nauczania
Dwujęzyczność dorosłych
Motywacja
Motywacja:


instrumentalna  L2 jest środkiem, narzędziem
do zdobycia zawodu, pracy, wiedzy


integracyjna  celem nauki jest poznanie ludzi
posługujących się L2, danej kultury
Rola motywacji w nabywaniu L2 jest równie
ważna jak zdolności
Dwujęzyczność dorosłych
Transfer
Transfer  przenoszenie nawyków nabytych
podczas opanowywania jednego materiału na
opanowywanie drugiego


pozytywny  ułatwiający


negatywny  utrudniający
Dwujęzyczność dorosłych
Analiza kontrastywna  R. Lado
Koncepcja analizy kontrastywnej  przed
rozpoczęciem nauki L2 należy sporządzić zestaw
konstrukcji odpowiadających sobie w L1 i L2 oraz
zestaw różnic.
Dwujęzyczność dorosłych
Analiza kontrastywna  R. Lado
Zgodność: L1  x, L2  x
Rozszczepienie: L1  x, L2  x, y
Fuzja: L1  x, y, L2  x
Nowa forma: L1  0, L2  x
Brak: L1  x, L2  0
W przypadku zgodności  transfer pozytywny, w
pozostałych przypadkach - negatywny.
Dwujęzyczność dorosłych
Transfer
Transferowi negatywnemu podlegają te
konstrukcje w L2, które są w nim nacechowane i
w L1 są nienacechowane (ale nie odwrotnie)
UG składa się głównie z konstrukcji
nienacechowanych  poszczególne języki
wprowadzają nacechowanie na różnych
poziomach (np. negacja w angielskim)
Inne dwie koncepcje transferu
Dwujęzyczność
Dwujęzyczny umysł
Jespersen 1922 r.  człowiek ma ograniczoną
pulę zdolności intelektualnych; osoba
dwujęzyczna musi tę pulę dzielić między dwa
języki
Dziś: wiedza o korzyściach z dwujęzyczności
Dwujęzyczność
Dwujęzyczny umysł
Korzyści dwujęzyczności:


umiejętność hamowania nieodpowiednich reakcji


zdolność ignorowania informacji w danym
momencie nieistotnych


opóz
nienie pojawiania się demencji u osób
starszych


pozytywny wpływ na rozwój intelektualny dzieci
Dwujęzyczność
Dwujęzyczny umysł
Kiedy dwujęzyczność spowalnia operacje umysłowe:


podczas czytania tekstu, w którym występuje co
pewien czas zmiana kodu


kiedy badany dokonuje decyzji leksykalnych  w
przypadku decyzji negatywnej


kiedy zadanie angażuje pamięć epizodyczną 
lepsze wyniki osiąga się, jeśli ten sam język służy
zarówno zapamiętywaniu, jak i odtwarzaniu
Dwujęzyczność
Dwujęzyczny umysł  modele
F. Grosjean  model dostępu leksykalnego u
osoby dwujęzycznej  BIMOLA (Bilingual Model of
Lexical Access):


na poziomie fonemów: wspólna pula cech
dystynktywnych dzielona na dwa subsystemy


podobnie na poziomie słownictwa  dwa
subsystemy powiązane wewnętrznie i wzajemnie
ze sobą
Brak potwierdzenia w badaniach dla modelu
selektywnego, dwujęzyczności czystej.
Dwujęzyczność
Dwujęzyczny umysł  modele
D. Greene  model z systemem kontrolnym uwagi
wybiórczej (SAS  supervisory attentional system)
SAS nadzoruje przełączanie kodu, więc jest lepiej
rozwinięty u osób dwujęzycznych.
Modele odnoszą się do słownika umysłowego, nie
do reguł gramatycznych.
Dwujęzyczność
Dwujęzyczny mózg
Neuroobrazowanie:


zdania jako bodz
ce  aktywność różnych
obszarów


wyrazy jako bodz
ce  aktywność w tych
samych obszarach (SAS)
Dwujęzyczność
Dwujęzyczny mózg
Afazja:


równoczesna w obu językach


tylko w jednym języku


mieszana
Dwujęzyczność
Problemy społeczne


społeczeństwa wielojęzyczne


imigranci


polityka asymilacyjna i wielokulturowa


różne warianty szacowania prestiżu i
solidarności z daną grupą