Prawa człowieka w Polsce  refleksje w związku z 60. rocznicą
Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka
sprowadzają się do faktycznej możliwości ich sku- kiedy ma podjąć decyzję uznaniową? Dlaczego ma
Helsińska Fundacja Praw Człowieka
Adam Bodnar tecznego dochodzenia. Za każdym bowiem razem, wykazywać empatię czy zrozumienie dla osoby po
kiedy prawa człowieka są naruszane, powstaje py- drugiej stronie biurka, skoro politycy takich wartości
60. rocznica przyjęcia Powszechnej Deklaracji Praw tanie  czy istnieją skuteczne mechanizmy przeciw- nie podzielają? Prawa człowieka oczywiście nie stoją
Człowieka skłania do zastanowienia się jak obecnie, działania temu naruszeniu, czy jednostka może się ponad prawem  są w nie wpisane i z niego wynikają.
w XXI wieku postrzegamy prawa człowieka oraz jaki gdzieś poskarżyć, uzyskać pomoc, wsparcie, zro- Urzędnicy muszą mieć tylko tego świadomość aby
jest poziom ich ochrony. W przypadku Polski jest to zumienie, a władza publiczna w sposób skuteczny ich poprawnie używać  w interesie jednostki oraz
zadanie szczególnie ciekawe, gdyż nie możemy się zapewnić naprawienie szkody. W wielu przypadkach jakości działania administracji.
poszczycić tak długim okresem budowy demokracji, tak jest  mechanizmy działają. Ale wciąż zdarzają Po trzecie, organy stosujące prawo  urzędnicy,
państwa prawa oraz państwa szanującego prawa się liczne przypadki, kiedy to jednostka jest niestety, policjanci, sędziowie, prokuratorzy, strażnicy wię-
człowieka jak państwa Europy Zachodniej. Nasza pozostawiona sama sobie, a instytucje państwowe zienni itd. - często nie wiedzą, jakie są standardy praw
historia w tym zakresie jest o wiele krótsza i ma nie- nie zapewniają skutecznej ochrony. Ludzie zderzają człowieka. W szkole średniej czy na studiach prawa
spełna 20 lat i kilkanaście lat okresu międzywojen- się z machiną administracyjną, z przewlekłymi proce- człowieka traktowane są po macoszemu. W cza-
nego. Wcześniej prawa człowieka były przydatne sami sądowymi, z nadmiernym formalizmem, z wła- sie edukacji zawodowej przedstawiciele różnych
w stopniowym dochodzeniu do przemian demo- dzami unikającymi podejmowania trudnych decyzji zawodów uczą się dokładnie procedur, przepisów
kratycznych, w kolejnych protestach, ruchach spo- czy z brakiem rozważenia, że każda indywidualna prawa materialnego, ale niewiele uwagi poświęca
łecznych. Ich kulminacją był rok 1989 i przemiany, decyzja nie jest kolejnym numerkiem statystycznym się nauczaniu o wartościach, a więc o tym jakimi
które wtedy nastąpiły. Do tego jednak czasu trudno lecz rozstrzygnięciem często najważniejszym dla ca- ogólnymi względami należy kierować się przy wyda-
uznać, aby władze Polski z każdym kolejnym rokiem łego życia danej osoby. waniu rozstrzygnięć czy podejmowaniu decyzji. Czy
zbliżały się do urzeczywistnienia ideałów Deklara- Powyższe problemy biorą się z różnych przy- przy podejmowaniu decyzji uznaniowych należy być
cji. Wręcz przeciwnie  to ludzie uczyli się, czym są czyn. Po pierwsze, są one wynikiem wciąż niedokoń- formalistą i ściśle stosować się do przepisów? Czy
prawa człowieka, jak się na nie powoływać (choćby czonej transformacji ustrojowej. Jest to szczególnie też należy patrzeć na ogólny sens przepisów i, jeżeli
poprzez działalność Komitetu Helsińskiego). Władze widoczne w sądownictwie, które do dzisiaj nie docze- konkretna decyzja byłaby krzywdząca dla jednostki,
komunistyczne z kolei, konsekwentnie przeczyły tej kało się poważnej, kompleksowej reformy, a z każ- poszukiwać rozwiązań innych w oparciu o zasady
idei  pokazywały, że jedynie one mogą obdarowy- dym kolejnym rokiem przybywa mu obowiązków ze konstytucyjne, szczególnie jeśli ocena danej sytu-
wać obywateli przywilejami, a godność jednostki względu na zwiększającą się liczbę spraw. Sprawnie acji wymaga uwzględnienia wielu czynników? Wie-
bynajmniej nie jest z
ródłem jakichkolwiek praw. funkcjonujące sądownictwo jest kluczem do funk- lokrotnie na powyższe wątpliwości można znalez
ć
Rok 1989 zapoczątkował istotne przemiany cjonowania demokratycznego państwa prawnego. odpowiedz
, jeśli zna się standardy praw człowieka,
w zakresie tworzenia demokracji, konstytucjonali- Podobny charakter mają wszelkie naruszenia praw w tym te wynikające z orzecznictwa Europejskiego
zmu oraz przestrzegania praw człowieka w Polsce. związane z ochroną zdrowotną. Nie wynikają one Trybunału Praw Człowieka. Ale zarówno wartościom
Po 19. latach można stwierdzić, że egzamin z zakresu zazwyczaj ze złych intencji organów władzy, ale z du- związanym z prawami człowieka, jak i standardom
tworzenia nowoczesnych regulacji, z Konstytucją żego nawarstwienia różnych problemów, które jest orzeczniczym niewiele czasu poświęca się w pro-
na czele oraz ratyfikacji umów międzynarodowych wynikiem nieprzeprowadzenia reform zdrowotnych. cesie edukacji.
zdaliśmy na czwórkę z plusem. Standardy, które Po drugie, wydaje się, że duża część społeczeń- Po czwarte, dyskusji na temat niektórych praw
wiążą Polskę, są bardzo wysokie. Jesteśmy stroną stwa przestała uznawać prawa człowieka jako war- człowieka towarzyszy silny spór ideologiczny. W sy-
Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, członkiem tość istotną dla demokracji oraz dla ich własnego ży- tuacji, kiedy do głosu dochodzą różnego rodzaju
Unii Europejskiej, a Konstytucja z 1997 r. ma nowo- cia. Przeciętny obywatel częstokroć nie rozumie isto- systemy wartości, różne pojmowanie tak funda-
czesny katalog praw i wolności jednostki oraz oby- ty praw człowieka tak długo, dopóki sam (albo ktoś mentalnych pojęć jak życie lub śmierć, trudno jest
watela. Posiadamy sprawnie działające instytucje, z jego rodziny) nie stanie się przedmiotem nadużycia poszukiwać racjonalnych rozwiązań. Wielu ludzi
które w swoich działaniach wielokrotnie udowadniały ze strony władzy. Na co dzień prawa człowieka wyda- nie godzi się na to, że prawa i wolności jednostki są
przywiązanie do praw człowieka. W szczególności ją mu się czymś obcym, czymś trudnym do pojęcia w dużej mierze oderwane od poglądów czy zapatry-
należy wspomnieć o Trybunale Konstytucyjnym i zrozumienia. Dlatego też może być łatwo podatny wania na moralność wyrażanego przez dominującą
oraz Rzeczniku Praw Obywatelskich, instytucjach na manipulację słowem, na kwestionowanie idei wspólnotę religijną. To z kolei ma wpływ na decyzje
absolutnie wyjątkowych na tle innych sądów konsty- powszechności praw człowieka  szczególnie jeśli podejmowane przez ustawodawcę, polityków czy
tucyjnych czy ombudsmanów w Europie Środkowo- prawom człowieka przeciwstawi się taką wartość jak zwykłych urzędników. Prawa człowieka bywają w ta-
Wschodniej. walka z przestępczością. Takie podejście do praw kich sytuacjach niejako odsuwane na bok.
Pozostaje jednak powtórnie niedosyt  wciąż człowieka kształtują niektórzy politycy, gdyż wiedzą, Moim zdaniem, naruszenia praw człowieka
kilka konwencji międzynarodowych nie zostało ra- że taka strategia bardziej się  opłaca . Zamiast abs- w Polsce są wynikiem tych czterech przyczyn 
tyfikowanych, wciąż prawo wspólnotowe (np. w za- trakcyjnych idei wolą promować jasne i zrozumiałe strukturalnych problemów niektórych sfer działania
kresie regulacji antydyskryminacyjnych) nie zostało dla każdego hasła. Problem w tym, że takie podejście państwa przemieszanych z tzw. czynnikiem ludzkim
wprowadzonych w życie. Także Karta Praw Podsta- odbija się póz
niej na działaniach administracji czy  brakiem empatii, wiedzy czy też względami ideolo-
wowych UE nie będzie w Polsce w pełni wiążąca. innych organów władzy publicznej. Skoro politycy, gicznymi. Na pewien sposób jest to pocieszające 
Jednak nie na tym polega główny problem w za- osoby sprawujące najważniejsze funkcje w państwie, z problemami strukturalnymi można sobie poradzić.
kresie przestrzegania praw człowieka w Polsce. Co nie są przywiązani do praw człowieka, do wartości Ludzi też można zmienić  choćby przez stopniowe
do zasady bowiem, standardy konstytucyjne oraz wynikających z Konstytucji RP, to dlaczego urzęd- uwrażliwienie, szkolenia, wymianę pokoleń, staże
ustawowe mamy zupełnie przyzwoite. W 2008 r. nik ma w szczególny sposób uwzględniać prawa zagraniczne i innego rodzaju pracę u podstaw. Z dru-
podstawowe problemy z zakresu praw człowieka człowieka w podejmowanych działaniach, w sytuacji giej jednak strony, zmiany strukturalne i edukacja
Social Watch / 35
przedstawicieli władzy trwają latami i wcale nie gwa- wszelkich zasad proceduralnych, gdy jesteśmy brak pewnych rozwiązań systemowych, a także wciąż
rantują sukcesu. Zbyt wcześnie można spocząć na oskarżeni w sprawie karnej. Osoby, które chcą do- nierozwiązane problemy okresu transformacji.
laurach i stwierdzić, że już nic więcej nie trzeba robić, chodzić swoich praw,  nawet jak pokonają bariery Po pierwsze, w Polsce wciąż nie jest zapewnio-
szczególnie jeśli nikt nie patrzy władzy na ręce  ani w postaci braku wystarczającej pomocy prawnej, ny system dostępu do pomocy prawnej na etapie
Unia Europejska, ani obywatele poprzez organizacje opłat sądowych (i ewentualnych zwolnień) zazwy- przedsądowym. Osoby biedne nie mają możliwości
społeczeństwa obywatelskiego, ani media. czaj mogą się spodziewać rozstrzygnięcia sprawy zwrócenia się do profesjonalistów z prośbą o napi-
Rozwiązywaniu problemów z zakresu praw czło- w perspektywie raczej kilkuletniej niż kilkutygo- sanie pozwu czy doradzenie w bieżących kwestiach
wieka w Polsce nie sprzyja poziom debaty publicznej. dniowej lub kilkumiesięcznej. Długość postępowań prawnych. Z kolei na etapie sądowym, osobom takim
Często debata odbywa się na poziomie ogólnych sądowych negatywnie odbija się na całym życiu przysługuje adwokat lub radca prawny  z urzędu .
haseł, nie jest pogłębiona, i nie wszystkie argumenty społecznym  ma bowiem wpływ na gospodarkę Pojawiają się jednak czasami wątpliwości co do
są brane pod uwagę. Takiej tendencji ze strony poli- (powolne dochodzenie roszczeń), życie rodzinne, jakości i rzetelności usług świadczonych przez
tyków wtórują niektóre media, dla których ważniej- zatrudnienie, poziom przestępczości, innowacyj- te osoby (szczególnie w porównaniu do klientów
szy jest chwytliwy tytuł i jasna teza niż wdawanie się ność, relacje pomiędzy ludz
mi itd. Powiada się, że prywatnych). Zostało to niedawno naświetlone
w niuansowanie czy przedstawianie różnych punk-  sprawiedliwość spóz
niona to żadna sprawiedli- w sprawie Staroszczyk przeciwko Polsce (skarga
tów widzenia. Poszukiwanie odpowiedzi czy dany wość i w dużej mierze jest to racja. Dla wielu osób nr 59519/00) oraz Siałkowska przeciwko Polsce
przepis lub stosowanie prawa narusza prawa czło- nawet pozytywny wyrok, ale uzyskany po 5-6 letnim (skarga nr 8932/05). Sprawy te dotyczyły proble-
wieka czasami nie jest łatwe. Wymaga właśnie wy- procesie to wyrok, który już nic nie znaczy. Ich życie mu odmowy sporządzenia skargi kasacyjnej przez
ważonego podejścia. Jeżeli zamiast rzetelnej debaty częstokroć nieodwracalnie się zmienia i nie mają adwokata  z urzędu , w sytuacji kiedy wniesienie
pojawiają się proste i chwytliwe hasła, to nie służy już szans na powrót do stanu sprzed procesu, także tego środka odwoławczego uzależnione jest od re-
prawom człowieka, gdyż utrudnia zrozumienie racji pod względem psychicznym. Dotyczy to w szcze- prezentacji przez adwokata. Wreszcie, doskwiera
osoby dochodzącej swoich praw i sytuację o wielu gólności spraw karnych lub spraw rodzinnych. w Polsce wciąż niewystarczająca ilość adwokatów
odcieniach szarości klasyfikuje się w kategoriach Wyznacznikiem problemu z przewlekłością po- oraz radców prawnych, co wpływa także na wysoki
 czarno-białych . Co więcej, konflikty ideologiczne stępowania jest fakt, że w Europejskim Trybunale poziom cen za ich usługi. Szczególnie w mniejszych
są czasami podsycane, co tylko powoduje polaryza- Praw Człowieka, Polska stała się znana właśnie przez ośrodkach miejskich istnieje problem z dostępno-
cję stanowisk i mniejszy poziom zrozumienia dla racji liczne sprawy tego typu. Trybunał w Strasburgu ścią profesjonalnych pełnomocników.
osoby poszukującej ochrony swoich praw. został wręcz zalany skargami polskich obywateli. Inny problem to wysokość opłat sądowych.
W Polsce często się podnosi, że obywatele nie są Na początku radził sobie z tym problemem poprzez Choć w ostatnich latach wiele się w tym zakresie
świadomi swoich praw i na tym polega właśnie kry- wydawanie kolejnych wyroków i zasądzanie od- zmieniło, to jednak opłaty sądowe stanowić mogą
zys praw człowieka. Ludzie nie przeciwstawiają się szkodowań. W 2001 r. wydał jednak przełomowy barierę w dochodzeniu roszczeń. Nakłada się na to
ograniczeniom czy naruszeniom praw, bo nie są ich wyrok w sprawie Kudła przeciwko Polsce (skarga niekonsekwentna i dość restrykcyjna praktyka sądów
świadomi lub czują się bezradni wobec machiny, nr 31210/96), który całkowicie zmienił podejście w zakresie zwalniania od opłat sądowych. Dokuczliwe
którą musieliby uruchomić, aby ich dochodzić. Nie do tego typu spraw. Jego następstwem była ko- (także dla profesjonalnych pełnomocników) są częste
posiadają także wystarczającej pomocy prawnej. nieczność przyjęcia w Polsce w 2004 r. specjalnej zmiany prawa w zakresie opłat sądowych. Zdarzają
Doświadczenia z pracy w Helsińskiej Fundacji Praw ustawy o skardze na przewlekłość postępowania się bowiem sytuacje, w których pełnomocnicy, nie bę-
Człowieka wskazują, że powyższa teza nie do końca sądowego. dąc świadomymi zmiany wysokości opłat sądowych,
jest zasadna. Ludzie na co dzień nie uświadamiają Obecnie obywatele nadal się skarżą na ten pro- spotykają się z odrzuceniem ich pism procesowych ze
sobie jak wiele zawdzięczają temu, że w Polsce co blem  ale głównie przed sądami krajowymi. Moż- względu na niewłaściwą opłatę (lub jej brak).
do zasady przestrzegane są prawa człowieka. Nie liwość skargi nie wyeliminowała jednak problemu. Z tym problemem wiąże się kwestia formalizmu
dostrzegają znaczenia wolności słowa, wolności su- Choć kolejni ministrowie sprawiedliwości podejmują postępowań sądowych, tj. zmierzanie przez sądy do
mienia i wyznania, wolności osobistej, gdyż duża różne reformy na rzecz zniwelowania problemu prze- załatwienia sprawy przy wykorzystaniu argumen-
sfera wolności od władzy wydaje im się dość na- wlekłości, on wciąż trwa. Może się wydawać, że tak tów formalnych, a pomijanie jej merytorycznych
turalna. Ciekawe jest jednak, że kiedy ktoś narusza długo jak nie zostaną podjęte reformy maksymalnie aspektów. Formalizm procesowy co do zasady ma
ich prawa (albo prawa członków ich rodziny), sto- kompleksowe,  nowe otwarcie dla wymiaru sprawie- służyć przyspieszeniu postępowań sądowych, a tak-
sunkowo szybko orientują się, że coś jest nie tak, że dliwości, problem ten nie zostanie rozwiązany i wciąż że przeciwdziałaniu różnego rodzaju nadużyciom.
władza nie powinna działać w taki właśnie sposób, się będzie tlił, obniżając konstytucyjny standard de- W praktyce polskich sądów dzieje się jednak czasami
że stała im się krzywda. Wielokrotnie nie są w stanie mokratycznego państwa prawnego, a także poziom inaczej  formalizm służy ograniczeniu dostępu do
nazwać jakie prawo zostało naruszone, gdzie jest zaufania społeczeństwa do własnego państwa. sądu. W efekcie, zamiast merytorycznego rozpo-
uregulowane w Konstytucji, a tym bardziej w jaki znania sprawy sąd koncentruje się na wyłapywaniu
Dostęp do sądu
sposób przeciwdziałać naruszeniu oraz dochodzić wszelkich nieścisłości formalnych i w ten sposób
praw sądownie czy też administracyjnie. Niemniej Innym obszarem z zakresu funkcjonowania sądow- załatwianiu kolejnej sprawy.
jednak są świadomi, że posiadają prawa. Natomiast nictwa, w którym dochodzi do wielu naruszeń jest
Stosowanie tymczasowego aresztowania
ze względu na dość niski poziom kultury prawnej na- tzw. dostęp do sądu. Pojęciem tym określa się róż-
szego społeczeństwa nie zawsze są w stanie ocenić, nego rodzaju regulacje, które warunkują możliwość Tymczasowe aresztowanie jest najpoważniejszym
co w takiej sytuacji należy zrobić. Często nie wierzą skorzystania z drogi sądowej jako metody docho- środkiem zapobiegawczym. Ma służyć zabezpiecze-
także, że działania prawne mogą przynieść jakikol- dzenia swoich praw (np. dostępność nieodpłatnej niu prawidłowego toku postępowania przygotowaw-
wiek efekt i że mają czas, aby na to czekać. pomocy prawnej, wysokość opłat sądowych, forma- czego czy sądowego w szczególnych sytuacjach,
lizm procedur). kiedy dla przykładu istnieje uzasadniona obawa ma-
Przewlekłość postępowań sądowych
Podobnie jak w przypadku powyżej opisanych taczenia ze strony podejrzanego czy jego ucieczki.
W ten sposób dochodzimy do najpoważniejsze- zagadnień, nie można stwierdzić, aby w sferze do- Niestety, w praktyce polskich sądów  tymczasowe
go problemu z zakresu praw człowieka w Polsce stępu do sądu dochodziło do kolosalnych naruszeń aresztowanie stosowane jest jak aspiryna, a nie jak
 przewlekłości postępowania sądowego. Prawo praw człowieka. Co do zasady, w większości przy- morfina (używając metafory prof. Zbigniewa Hoł-
do sądu jest prawem samoistnym. Dzięki sądom padków obywatele mają możliwość skutecznego dy). Sądy decydują się bowiem na stosowanie aresz-
możemy rozstrzygać nasze kwestie majątkowe, przedstawienia swoich racji w sądzie. Jednakże nasz tu w sytuacji, kiedy nie jest to naprawdę potrzebne,
rodzinne, ale także bronić się z poszanowaniem system jest daleki od doskonałego ze względu na kiedy inne środki zapobiegawcze byłyby wystarcza-
Social Watch / 36
jące (np. poręczenie osobiste, poręczenie majątkowe wynikający z Kodeksu karnego wykonawczego, tj. decyzji co do planowania rodziny i zwiększone koszty
czy dozór policji). 3 m2. Jednak doprowadzenie do tego standardu bę- majątkowe wiążące się z leczeniem oraz rehabilitacją
Polska do tej pory przegrała ponad 70 spraw dzie Polskę nadal sytuowało na jednym z ostatnich niepełnosprawnego dziecka.
przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka ze miejsc w Unii Europejskiej jeśli chodzi o poziom Te dwie sprawy są jedynie przykładami wska-
względu na nadmierne i niepotrzebne stosowanie powierzchni celi na jednego więz
nia. Zgodnie z reko- zującymi na znacznie szerszy problem z prawem do
tymczasowego aresztowania. Zdarzały się sprawy, mendacjami Komitetu Przeciwdziałania Torturom, tzw. zdrowia reprodukcyjnego. Oprócz niewykony-
w których skarżący byli  tymczasowo aresztowani Poniżającemu i Nieludzkiemu Traktowaniu standar- wania tzw. ustawy antyaborcyjnej istnieją ograni-
przez ponad 6 lat. Z tego powodu Trybunał w Stras- dem w Polsce powinny być co najmniej 4 m2 na jed- czenia w dostępie do środków antykoncepcyjnych,
burgu w ostatnich sprawach dopytuje się Rządu RP, nego więz
nia. Trudno jednak obecnie szukać działań zapłodnienie in vitro nie jest refundowane przez
czy w Polsce istnieje systemowy problem ze sto- służących urzeczywistnieniu tej rekomendacji. Narodowy Fundusz Zdrowia oraz brakuje rzetelnej
sowaniem tymczasowego aresztowania. Niestety, Drugim poważnym problemem w polskim wię- i kompleksowej edukacji seksualnej w szkołach.
moim zdaniem, odpowiedz
na tak postawione pyta- ziennictwie są standardy opieki zdrowotnej. Warto Wszystkie te kwestie mogłyby być rozwiązane, gdyby
nie jest twierdząca. pamiętać, że z momentem pozbawienia wolności nie argumenty natury ideologicznej, które częstokroć
Nadmierne stosowanie tymczasowego areszto- jednostki, państwo w pewnym sensie bierze od- mrożą debatę publiczną, a także powstrzymują poli-
wania wynika z różnych okoliczności. Po pierwsze, powiedzialność za jej stan zdrowia. Niestety braki tyków przed podjęciem zdecydowanych działań na
jest to pośredni skutek przewlekłości postępowań kadrowe, niewystarczające inwestycje w system rzecz rozwiązania tych kwestii.
sądowych. Skoro sprawy toczą się długo, to czę- ochrony zdrowia, przestarzały sprzęt itp. powodują,
Prawa osób homoseksualnych i transpłciowych
sto oskarżeni oczekują na ich rozstrzygnięcie wła- że osadzeni czasami nie mają wystarczającej opieki
śnie w aresztach. Po drugie, sądy polskie nie znają zdrowotnej. Osoby homoseksualne w ostatnich latach stały sie
dostatecznie standardów Trybunału w Strasburgu ofiarami szeregu naruszeń praw człowieka w Polsce.
Prawa kobiet
w zakresie stosowania aresztu. Dla przykładu sto- Ograniczanie możliwości korzystania z wolności or-
sują tymczasowy areszt, a jednocześnie, tak jak Do wielu naruszeń praw człowieka dochodzi w sferze ganizowania pokojowych zgromadzeń (por. sprawę
nakazuje orzecznictwo strasburskie, zapominają praw kobiet. Specyfika tych naruszeń jest w dużej Bączkowski i inni przeciwko Polsce), mowa niena-
rozważyć, czy alternatywne środki zapobiegawcze mierze uwarunkowana innymi czynnikami niż pro- wiści czy publiczne szykanowanie i napiętnowanie
byłyby wystarczające. Jeżeli z kolei powołują się na blemy wymiaru sprawiedliwości. Wpływ na narusze- stworzyły atmosferę, w której niewiele osób przy-
obawę matactwa, to częstokroć ta obawa nie jest ni- nia mają bowiem tutaj także względy ideologiczne znaje się do swojej orientacji seksualnej. To z kolei
czym uzasadniona, żadnymi faktami czy zdarzeniami i światopoglądowe. ma wpływ na identyfikację innych naruszeń praw.
z życia podejrzanego (np. dostarczaniem grypsów). Sprawa Alicja Tysiąc przeciwko Polsce (skarga Bowiem nawet jeśli ktoś czuje się dyskryminowa-
Wreszcie, po trzecie, nadmierne stosowanie tym- nr 5410/03) najdobitniej pokazała, że wykonywanie ny w miejscu pracy czy w innych przejawach życia
czasowego aresztowania wynika z szeregu drob- w Polsce ustawy o planowaniu rodziny oraz warun- społecznego, nie podejmuje żadnych działań, gdyż
nych niedoskonałości polskiej procedury karnej. kach przerywania ciąży jest dalekie od standardów obawia się ujawnienia swojej orientacji seksualnej.
Co do zasady polskie standardy procedury nie są demokratycznego państwa prawnego. W debacie Wydaje się, że dzięki kompleksowym działaniom
złe. Pojawiają się jednak drobne problematyczne publicznej sprawa ta częstokroć była sprowadzana różnych organizacji pozarządowych coraz więcej
przepisy, które w zestawieniu z innymi bolączkami do dyskusji na temat prawa podmiotowego do abor- osób uświadamia sobie dyskryminację osób homo-
polskiego wymiaru sprawiedliwości (szczególnie cji. W istocie jednak sens tej sprawy był całkowicie seksualnych oraz ich swoiste wykluczenie społecz-
przewlekłością postępowania) powodują poważne inny. Trybunał w Strasburgu poprzez stwierdzenie ne. Polska, porównując nasze doświadczenia z in-
konsekwencje. Dotyczy to dla przykładu możliwości naruszenia Europejskiej Konwencji Praw Człowieka nymi państwami UE, jest wciąż jednak na początku
przedłużania aresztu czy braku maksymalnego limitu nie przesądził czy przesłanki przerywania ciąży prze- drogi. Raz po raz zdarzają się sytuacje świadczące
stosowania tymczasowego aresztowania. widziane przez polską ustawę są poprawne czy nie. o dyskryminacji tych osób. Świadczy o tym także to,
Uznał, że skoro w określonych sytuacjach, na pod- że polscy politycy nawet nie chcą podjąć debaty na
Standardy więzienne
stawie polskiego prawa kobieta ma prawo przerwać temat przyjęcia ustawy regulującej status związków
Podobnie jak sądy i prokuratura, polski system ciążę, to obowiązkiem państwa jest zapewnienie re- tej samej płci. W innych państwach takie ustawodaw-
więziennictwa jest wciąż w okresie transformacji alnego skorzystania z takiej możliwości. stwo jest albo przyjęte albo toczy się na ten temat
ustrojowej. Choć w zakresie standardów funkcjo- Jeśli chodzi o dopuszczalne przesłanki przery- poważna debata.
nowania personelu oraz dbałości o prawa człowieka wania ciąży, można dyskutować i się spierać na ile Osobną kwestia jest sytuacja prawna osób trans-
jest Polsce coraz bliżej do zachodnich demokracji, to powinny one być zawężone, a na ile rozszerzone. płciowych w Polsce. Jest to stosunkowo mało liczna
jednak niepokojące są wciąż istniejące systemowe Skoro jednak ustawodawca polski zdecydował się grupa społeczna, której problemy mają trochę inny
problemy. na określony katalog takich przesłanek, to w pań- charakter gatunkowy niż osób homoseksualnych.
Pierwszym z nich jest przeludnienie w więzie- stwie prawa kobieta powinna mieć możliwość ubie- W wyniku orzecznictwa polskich sądów istnieją moż-
niach, tj. przetrzymywanie osadzonych w zbyt ma- gania się o zabieg przerwania ciąży, gdy znajdzie się liwości przeprowadzenia procesu zmiany płci. Brakuje
łych celach, w warunkach, które mogą powodować w sytuacji określonej przez te przepisy. Alicji Tysiąc jednak kompleksowych regulacji, które stabilizowały-
naruszenie ich godności oraz prywatności. Przyczyn takiego prawa odmówiono. by procedury w tym zakresie, a także przewidywały
tego stanu rzeczy jest wiele: stare więzienia, brak wy- Podobny problem ilustruje sprawa państwa pokrycie operacji zmiany płci z Narodowego Funduszu
starczających inwestycji w nowe więzienia, polityka Wojnarowskich, którzy zostali z kolei pozbawieni Zdrowia. Słowem, Polska stoi przed koniecznością
kryminalna, nikłe stosowanie kar ograniczenia wol- możliwości dokonania badań prenatalnych, a w kon- debaty, w wyniku której przyjęta zostanie ustawa
ności lub nowoczesnych systemów probacyjnych. sekwencji nie mogli podjąć decyzji co do przerwania o statusie prawnym osób transpłciowych.
Dnia 28 maja 2008 r. Trybunał Konstytucyjny ciąży (ze względu na ryzyko występowania poważnej,
Osoby niepełnosprawne
wydał przełomowe orzeczenie, w którym zadeklaro- dziedzicznej choroby genetycznej). Państwo Woj-
wał, że powszechnie stosowana w polskich więzie- narowscy postanowili wytoczyć proces odszkodo- Prawa osób niepełnosprawnych postrzega się za-
niach i aresztach śledczych praktyka ograniczania wawczy. W 2008 r. udało im się go doprowadzić zwyczaj w kategoriach świadczeń socjalnych. Jest
powierzchni na jednego więz
nia do poniżej 3 m2 jest do końca. Dzięki ich sprawie w prawie polskim zosta- to jednak perspektywa, która nie do końca od-
niezgodna z Konstytucją (sygn. SK 25/07). Obecnie ła ustanowiona zasada odpowiedzialności odszko- zwierciedla konsekwencje społeczne wiążące się
Rząd RP ma 18 miesięcy na przeprowadzenie takich dowawczej za tzw. złe urodzenie (wrongful birth), z niepełnosprawnością. Prowadzi także czasami do
zmian, aby faktycznie został zapewniony standard tj. odpowiedzialności za uniemożliwienie podjęcia marnotrawstwa środków finansowych. Zupełnie
Social Watch / 37
inną perspektywą jest spoglądanie na ich problemy lustracji stają przed problemem oczyszczenia się  zmiany ustawy o dostępie do informacji publicz-
z punktu widzenia dyskryminacji w życiu społecz- z zarzutów. Niestety tzw. procedury autolustracyjne, nej w kierunku zapewnienia faktycznej realizacji
nym, politycznym i gospodarczym. jak również dostęp do archiwów Instytutu Pamięci prawa dostępu do informacji, gwarantowanego
W Polsce osoby niepełnosprawne mają wciąż Narodowej, mocą różnych przepisów i praktyk ad- art. 61 Konstytucji RP,
problemy z fizycznym dostępem do budynków insty- ministracyjnych, są ograniczone, co powoduje nie-  ratyfikacji Konwencji ONZ w sprawie praw osób
tucji publicznych. Istnieją problemy z zapewnieniem możność rzetelnego wyjaśnienia swojej przeszłości. z niepełnosprawnością  pierwszego komplek-
dostępu do edukacji dla osób niepełnosprawnych Polityka historyczna i dostęp do archiwów IPN, stają sowego traktatu międzynarodowego poświęco-
(szczególnie na terytoriach wiejskich). Osoby nie- się wskutek tego narzędziem walki politycznej, a nie nego w pełni osobom z niepełnosprawnością,
pełnosprawne są także dyskryminowane w zakresie realnego wyjaśnienia trudnej polskiej historii. przyznającego bezpośrednie mechanizmy do-
zatrudnienia (szczególnie na etapie podejmowania Choć minęło już prawie 20 lat od początku trans- chodzenia praw,
pracy). W tej sferze życia jest jeszcze wiele do zrobie- formacji, to wciąż niezakończony proces rozliczania  ratyfikacji Konwencji o ochronie praw człowieka
nia, aby osoby niepełnosprawne stały się pełnopraw- z przeszłością wskazuje, że Polska jest w stanie trans- i godności jednostki ludzkiej w dziedzinie zasto-
nymi członkami społeczeństwa. formacji ustrojowej, która odbija się także na poziomie sowania biologii i medycyny z 4 kwietnia 1997 r.
przestrzegania praw człowieka w tej dziedzinie życia. (European Treaty Series Nr 164),
Prawo równego dostępu do świadczeń
 ratyfikacji Protokołu Dodatkowego do Europej-
zdrowotnych Co dalej?
skiej Karty Społecznej ustanawiającego system
W sferze opieki zdrowotnej dochodzi do licznych Powszechna Deklaracja Praw Człowieka i prawa skarg zbiorowych z 9 listopada 1995 r. (European
naruszeń praw człowieka. Ciągły brak komplekso- w niej zawarte to  wspólny najwyższy cel wszyst- Treaty Series Nr 158), dzięki któremu organizacje
wej reformy systemu zdrowia, brak sprecyzowania kich ludów i wszystkich narodów . Prawa człowieka społeczne oraz związki zawodowe będą mogły
koszyka świadczeń opieki zdrowotnej powoduje, że nigdy na zawsze nie są osiągnięte, wymagają ciągłej wnosić skargi na naruszenie powyższej Karty,
obywatele nie wiedzą w istocie do jakich świadczeń troski o ich przestrzeganie, o to, aby władze były ich  ratyfikacji Protokołu nr 12 do Europejskiej Kon-
mają prawa a do jakich nie. W efekcie prowadzi to świadome i zgodnie z nimi postępowały w procesie wencji Praw Człowieka z 4 listopada 2000 r. (Eu-
do konfuzji, nierealistycznych oczekiwań, ale także podejmowania i egzekwowania decyzji. ropean Treaty Series Nr 177), przewidującego
do zbyt długiego oczekiwania na badania czy zabie- W Polsce wiele praw człowieka  jak zostało to ogólny zakaz dyskryminacji, a nie jedynie ogra-
gi. Liczne procesy o błędy lekarskie skłaniają tak- w skrócie przedstawione  jest naruszanych. Dlatego niczony naruszeniem innych praw gwarantowa-
że do zastanowienia się nad jakością takich usług. też obowiązkiem władz polskich powinno być podej- nych Konwencją (por. art. 14 Konwencji),
W szczególnie dotkliwej sytuacji znajdują się osoby mowanie wszelkich działań, aby maksymalnie zmniej-  doprowadzenie do zniesienia obowiązywania
ubogie, które zdane są tylko i wyłącznie na publiczną szyć skalę tych naruszeń, aby naruszenia były tylko Protokołu Polsko-Brytyjskiego ograniczającego
służbę zdrowia. incydentem, wynikiem pomyłki czy błędu, a nie regułą zastosowanie w Polsce Karty Praw Podstawo-
 tak jak jest obecnie w niektórych dziedzinach. wych Unii Europejskiej.
Nauczanie religii i etyki w polskich szkołach
Aby tak się stało, władze powinny traktować Zmiany prawa, stworzenie najlepszych nawet insty-
Od 1989 r. w polskich szkołach nauczana jest religia. prawa człowieka priorytetowo, mieć świadomość, tucji mogą w każdym państwie prowadzić do pozornych
W istocie, w większości szkół lekcje religii mają cha- że ich naruszenia mają wpływ na życie zwyczajnego tylko rezultatów, jeżeli państwa nie położą nacisku na
rakter nauczania religii Kościoła katolickiego (albo człowieka, także częstokroć wyborcy. Powinny sobie edukację w zakresie praw człowieka. Powszechna De-
Kościoła prawosławnego  szczególnie w Białymsto- uświadomić, że jeżeli filozofię praw człowieka uczyni klaracja Praw Człowieka postuluje, aby  wszyscy ludzie
ku i okolicach). Ustawodawca, w celu poszanowania się najważniejszą filozofią sprawowania władzy, po- i wszystkie organy społeczeństwa  dążyły w drodze
praw osób bezwyznaniowych (albo niewyrażających dejmowanie decyzji w różnych dziedzinach życia może nauczania i wychowywania do rozwijania i poszanowa-
zgody na nauczanie religii w szkołach publicznych), okazać się łatwiejsze niż to się na pozór wydaje. nia tych praw i wolności . Powyższa dyrektywa stanowi
stworzył możliwość uczęszczania na lekcje etyki. Pro- Jednocześnie Polska powinna podjąć szereg wyraz
ny nakaz, aby prawa człowieka stanowiły pod-
blem jednak w tym, że jedynie w 1% polskich szkół działań, które wzmacniają ochronę praw człowieka stawę edukacji i wychowania, zarówno na poziomie
lekcje etyki są organizowane. Realny wybór pozostaje na poziomie instytucjonalnym. Tworzenie nowych szkolnym, jak i póz
niejszym  w szkołach wyższych
zatem w większości przypadków fikcją. Europejski instytucji, ratyfikowanie nowych umów międzyna- i podczas szkoleń zawodowych.
Trybunał Praw Człowieka rozpatruje obecnie sprawy, rodowych czy uchwalanie nowych ustaw (lub popra- Niestety, prawa człowieka nie są priorytetem
w których rodzice skarżą się na dyskryminację ich wianie dotychczas istniejących) w kierunku większej w polskim systemie edukacji, a czasami ich istota
dzieci ze względu na niezapewnienie lekcji etyki, jak ochrony praw człowieka powinno być priorytetem jest wręcz kwestionowana, czego przykładem było
również na szykanowanie przez innych uczniów i brak dla Rządu. wycofanie książki  Kompas  Edukacja o prawach
wystarczającej reakcji władz szkolnych. W tym zakresie należy wymienić podjęcie następują- człowieka z polskich szkół. Edukacja ma znaczenie
cych, przykładowych działań, które mogłyby prowadzić dla kształtowania społeczeństwa obywatelskiego,
Prawa człowieka a rozliczenia z przeszłością
do wzmocnienia ochrony praw człowieka w Polsce: świadomego swojej wolności, a tym samym utrwa-
W Polsce wciąż nierozwiązany jest problem rozli-  uchwalenie kompleksowej ustawy o równym trak- lającego demokrację. Edukacja u samego z
ródła
czenia z dziedzictwem komunizmu, w szczególności towaniu, która nie tylko wprowadzałaby przepisy przeciwdziała naruszeniom praw człowieka, gdyż
współpracy poszczególnych osób ze służbą bezpie- tzw. dyrektyw antydyskryminacyjnych, ale w pełni zmusza urzędników czy funkcjonariuszy publicznych
czeństwa w okresie PRL. Na tym tle dochodzi do odpowiadałaby na konstytucyjny zakaz dyskrymi- do refleksji, że po drugiej stronie biurka czy tarczy
szeregu dyskusji, sporów i kontrowersji, choć raczej nacji wyrażony w art. 32 ust. 2 Konstytucji, policyjnej znajduje się konkretna osoba, która ma
z punktu praw człowieka nie budzi wątpliwości fakt,  ustanowienie niezależnego od Rządu Urzędu ds. przyrodzoną i niezbywalną godność.
że proces lustracji jest dopuszczalny w państwie de- Równości, który zajmowałby się kompleksowo
mokratycznym. pomocą na rzecz ofiar dyskryminacji, rzecznic-
Problem jednak tkwi w sposobie dokonania lu- twem ich interesów, a także prowadzeniem badań Adam Bodnar - doktor nauk prawnych, sekretarz za-
stracji. Proces ten w odniesieniu do osób pełniących z zakresu społecznych aspektów dyskryminacji, rządu oraz szef działu prawnego Helsińskiej Fundacji
funkcje publiczne jest uregulowany przepisami pra-  uchwalenie ustawy o ochronie prawnej tzw. sy- Praw Człowieka. Jest także adiunktem w Zakładzie
wa. Niezależnie jednak od regulacji prawnych docho- gnalistów, tj. osób, które działając w interesie pu- Praw Człowieka Wydziału Prawa i Administracji Uni-
dzi często do zjawiska tzw. dzikiej lustracji, tj. ujaw- blicznym powiadamiają właściwe władze o naru- wersytetu Warszawskiego.
nienia informacji o danej osobie, bez przeprowadze- szeniach prawa lub innych nieprawidłowościach E-mail: [e-mail]
nia odpowiednich procedur prawnych. Ofiary  dzikiej w instytucjach publicznych i prywatnych,
Social Watch / 38