Polityka hitlerowska ~ Organizacja okupacji
niemieckiej. ~ Formy oporu spoieczeństwa
polskiego w pierwszym okresie
okupacji.
Bekanntmachung
Trotz de wiederhohen wamenden Auhuie ist em 1.2.1944 van verórechc dxhen Elementen der Im Solde Englands stehenden feheimorganiaetion P. Z. P. wiederum ein gemelnes, himerhnihges Attemat begangen worden, bei dMimo wieb mych oaraegawc dexw zbrodnicze anty tajnej orgeniaecji P. Z. stojqeej ne 101 'i, dnie 1.2.19 znowu dokonalyohydnego,yo wóch Niemców stmcilo tyck. Kasku o9rOd osób, skazanych przez Sqd Dorażny
'~ Policji Be:piWxeńatwa i SD in Prveatqpstwe pOlilycine na era, Przeor dxlenyeh do utaskewitnie dnia 2.2.1994 r. 100 osób należqcych do organi. gsCji P. Z. P, xostato w Warszawie publicznie rozstrselanych. '.
_ Komendant Policji Bexpiecxenetwa ~ W r. i SD na Dywrykt Warszawek,
Obwieszczenie komendanta policji bezpieczeństwa i SD na dystrykt warszawski
z 2 11 1944 r. o rozstrzelaniu zakładników polskich z namalowanym na nim znakiem Polski Walczqcej
Po wybuchu wojny niemiecko-radzieckiej również ziemie wschodnie II Rzeczypospolitej znalazly się pod panowaniem III Rzeszy W lipcu 1941 r. rząd niemiecki wprowadzit na zdobytych terenach nową organizację administracji. Utworzono okręg bialostocki, który wlączono do Rzeszy Dawne województwa: stanistawowskie, tarnopolskie i część lwowskiego polączono w piąty dystrykt GG ze stolicą we Lwowie. Województwo wolyńskie znalazło się w nowo powstalym Komisariacie Rzeszy Ukraina, podczas gdy wileńskie, nowogródzkie i poleskie wtączono do Komisariatu Rzeszy Wschód, obejmującego także Litwę, Łotwę i Estonię. Do Rzeszy wtączono 31% terytorium RP z 1939 r., 39�I; przypadło na GG, 30% wcielono natomiast do Komisariatów Ukraina i Wschód.
0 ile dotychczas władze niemieckie nie negowały, iż Generalne Gubernatorstwo ma być terenem zamieszkanym przez Polaków, o tyle w lecie 1941 r. uznano, że GG ma się stać w ciągu 15-20 lat krajem niemieckim. W hitlerowskim Ogólnym Planie Wschód zakladano, że 80-85% ludności polskiej, która przeżyje wojnę, zostanie wysiedlona, resztę zaś zamierzano wymordować lub zgermanizować. Jako teren przyszłego osiedlenia Polaków po zwycięskiej wojnie ze Związkiem Radzieckim przewidywano rozlegle obszary zachodniej Syberii, gdzie zostaliby oni rozproszeni wśród autochtonów i wynarodowieni. Naród polski mial przestaćistnieć.
Niemcy kontynuowali dotychczasowe formy polityki na ziemiach polskich. Trwaly wysiedlenia z terenów przytączonych do Rzeszy W 1942 r. wtadze hitlerowskie podjęty próbę germanizacji Zamojszczyzny Większość spośród ok. 150 tys. wysiedlonych osób trafila na roboty przymusowe do Niemiec i do obozów kon
81

er1
centracyjnych. Część dzieci skierowano do domów wychowawczych w Rzeszy w celu zniemczenia, inne znalazcy się w dziecięcych obozach koncentracyjnych, niektóre zaś uratowali z transportów mieszkańcy Warszawy i okolic. Jednocześnie prowadzono akcję kolonizacyjną. Do końca 1942 r. na ziemiach polskich osiedlito się ok. 700 tys. Niemców, przybytych gtównie z krajów battyckich i batkańskich. Po zajęciu Kresów Wschodnich hitlerowcy dokonali tam licznych mordów na ludności polskiej i żydowskiej. W lipcu 1941 r. w masowych egzekucjach we Lwowie zginęto wielu przedstawicieli inteligencji i dzialaczy politycznych, którzy przeżyli okupację radziecką, między innymi Kazimierz Bartel i Tadeusz Boy-Zeleński. Rozszerzano sieć obozów koncentracyjnych. Istniejące już obozy w Oświęcimiu, Stutthofie i Treblince stale rozbudowywano. Powstaly obozy zagłady w Brzezince, na Majdanku pod Lublinem, w Chelmnie, Sobiborze, Betżcu oraz nowe obozy koncentracyjne w ok. 200 innych miejscowościach (zob. s. 34).
Zycie społeczne pod okupacja
Sytuacja materialna ludności pod okupacją hitlerowską stale się pogarszała. Spadek produkcji, wzrost bezrobocia, konfiskaty mienia, zamrożenie plac przy rosnących stale kosztach utrzymania, wszystko to powodowato pauperyzację, zwlaszcza wśród robotników i inteligencji. Coraz większa ,~:część ludności miast nie dojadata, a źródtem dodatkowych dochodów byta często wyprzedaż rzeczy Rozwinąt się nielegal- ! ny handel i szmugiel żywności do miast, a także zdobywanie środków do życia przez okradanie wtadz okupacyjnych, np.
przez wynoszenie narzędzi i materiatów z fabryk niemieckich, co uważano także za formę sabotażu przeciw okupantowi. Warunki życia pod okupacją hitlerowską powodowaty zmiany w zachowaniu, hierarchii wartości i norm etycznych. Grozity upowszechnieniem się postaw cynicznych i cwaniac
kich, rodzity margines osobników żerujących na nieszczęściu innych. Przed niszczącym wptywem rzeczywistości okupacyjnej broniono się konspiracyjną aktywnością polityczną i wojskową, a także podziemnym życiem kulturalnym i naukowym.
Dzięki pracom Departamentu Oświaty i Kultury Delegatury Rządu oraz jego biur terenowych udało się wprowadzić do wszystkich czynnych szkót podstawowych tajne programy języka polskiego, geografii i historii. Szczególne znaczenie dla przetrwania narodu w latach okupacji miat Kościół rzymskokatolicki. Niezależnie od pracy duszpasterskiej księża angażowali się w różne formy oporu, udzielali schronienia oraz wsparcia materialnego. Podobną rolę odgrywato polskie duchowieństwo protestanckie. Pod nieobecność w kraju prymasa Polski kardynata Augusta Hlonda, przywódcą duchowym Polaków stał się arcybiskup Adam Sapieha, metropolita krakowski. Księża padali też
82
� nowe granice okupacyjne
� Ogólny Plan Wschód � zaostrzenie terroru
Riksza (trzykołowy rower) była popularnym w czasie okupacji środkiem transportu towarów i ludzi. Na fotosrafii riksze towarowe na pl. Zelaznej Bramy w Warszawie
uv awv n~ I~XI , 1 e
~.my iiiieodpłatnie materiały informacyjne, prosimy ,podać nmnery pozycji ,c~~.A1'.NY TRAN~P(~I~'~',
RO~'~KI ~~MIN DOSTAW
n .~i Y. 9 i...... .. u..'ini

gló wnie ofiarami represji, zarówno radzieckich, jak i niemieckich. Zaprzeczeniem ideologii nienawiści i ludobójstwa oraz symbolem wiary w godność ludzką stalo się męczeństwo o. Maksymiliana Kolbe, który ofiarowal swoje życie za wspólwięźnia, wybierając śmierć w bunkrze glodowym w Oświęcimiu.
Mimo prześladowań polskie życie umyslowe nie tylko nie zamarlo, ale zaowocowalo wieloma wybitnymi osiągnięciami. W czasie okupacji debiutowalo nowe pokolenie poetów, angażujących się w walkę narodu o przetrwanie, chroniących wartości narodowe przed grozą codziennej rzeczywistości. Wielką popularnośe zdobyty Kamienie na szaniec Aleksandra Kamińskiego, wydany w 1943 r. w podziemiu obraz czynu żołnierskiego Szarych Szeregów. Organizowano też konspiracyjne przedstawienia teatralne, koncerty i inne imprezy kulturalne.
Eksterminacja Zydów
W 1941 r. nastąpiło zaostrzenie akcji antyżydow-
skich. W marcu 1941 r. Zydzi zostali calkowicie wy-
jęci spod prawa, a w październiku tego roku wydano
zarządzenie przewidujące karę śmierci dla Zydów
opuszczających getta bez upoważnienia oraz dla
osób udzielających im schronienia. Ludność żydow-
ską dziesiątkował w zastraszającym tempie glód i epi-
demie chorób zakaźnych. Hitlerowcy uznali jednąk,
że tempo wymierania Zydów jest zbyt powolne.
W tym celu rozpoczęto realizację Endlósung, tzw
ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej.
Wstępem do tej akcji byty masowe rozstrzeli-
wania Zydów na Kresach Wschodnich. Na
wiosnę 1942 r. rozpoczęto likwidację gett
~
przez wywożenie ich mieszkańców do
"
obozów zaglady, gdzie cale transporty ~, ~o;
kierowano wprost do komór gazowych, ~~ ~~~~y~~ ',,~~ "~.
~
a zwloki palono w krematoriach lub na ~
stosach ulożonych pod golym niebem. Przez obozy w Oświęcimiu
i Brzezince, Treblince, Majdanku, Sobiborze, Belżcu i innych miejscach
przechodzily setki tysięcy skazanych na zagladę Zydów, przywożonych
Rzeźba przedstawiajqca św. o. Maksymiliana Kolbe (1894-1941 ), franciszkanina, misjonarza w Japonii (1931-1935), więźnia obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu. Zgłosił się dobrowolnie zamiast współwięźnia wyznaczonego na śmierć, dajqc prrykład heroicznej postawy chrześcijanina. O. Kolbe został kanonizowany w 1982 r.
� pauperyzacja ludności � między heroizmem
i bestialstwem
Janusz Korczak (Henryk Goldszmit, 1878-1942) -wielki pedagog i wychowawca; nie skorzystai
z możliwości opuszczenia getta i został wraz ze swoimi wychowankami wywieziony do Treblinki.
F. W. Fróbel napisał: wychowanie to dobry przykład i miłość - nie nadto. Na zdjęcu symboliczna mogiła J. Korczaka na Cmentarzu Żydowskim
w Warszawie
83

r~ :i
~ ij z Polski i z podbitych krajów Europy. Symbolem niezlomności w obrot,
r~ nie wartości humanistycznych stala się męczeńska śmierć Janusza Kor czaka. Zdecydowal się on nie opuszczać dzieci, którymi się opiekowal, ' i poszedl z nimi na śmierć, choć mial możliwość ratunku.
~x i
~E Podziemie polityczne
Uklad Sikorski-Majski z lipca 1941 r. przyjęto w kraju w zasadzie f I z aprobatą. Podkreślano jedynie nienaruszalność granic Polski. Odręb ne zdanie na temat ukladu wyrazila PPS-WRN, dla której stanowisko Si korskiego było zbyt ugodowe, a delegat Ratajski zbyt zachowawczy. We wrześniu 1942 r. Ratajski ustąpil ze stanowiska, a w miesiąc później zmarl. Funkcję delegata rządu na kraj objąl Jan Piekalkiewicz z SL i pelnil ją do lutego 1943 r., gdy aresztowalo go Gestapo. W maju 1943 r. nowym delegatem zostal Jan Stanislaw Jankowski z SP
Struktura państwa polskiego w czasie II wojny światowej i
RADA PREZYDENT RP POLSKIE NARODOWA RZĄD RP SIŁY ZBROJNE
NA ZACHODZIE
I SL Si' ~ SdV ~ inne
)E
APARAT DELEGATURY
POLITYCZNY KOMITET POROZUMIEWAWCZY--ł KRAJOWA REPREZENTACJA POLITYCZNA--ł
RADA JEDNOŚCI NARODOWEJ
84
� Endlósung
� obozy śmierci
Cyryl Ratajski (1875-1942), polityk chrześcijańsl~o-demokratyczny, minister spraw wewnętrznych w latach 1924-1925, delegat w okresie XII 1940--VII 1942 r.
Jan Piekałkiewicz (1892-i 943), polityk i ekonomista zwiĄzany z SL, objĄł funkcję we wrześniu 1942 r., w lutym 1943 r. został aresztowany i zamordowany przez Niemców
. omy nieodpłatnie materiały informacyjne, prosimy podać numery pozycji ~~,c'~~.A1~NY TRA1~T~P('~R'~', ~R!GT~KI '~"E~MIN Dt`7STAWY
Delegaci rzqdu RP na kraj:

W latach 1941-1943 nastąpil dalszy rozwój organizacyjny Delegatury Rządu na Kraj. W Departamencie Spraw Wewnętrznych Delegatury dzialalo Biuro Ziem Nowych, które przygotowywalo plany przejęcia przez Polskę Prus Wschodnich, Pomorza Zachodniego i Sląska Opolskiego po zakończeniu wojny Departament ten zorganizowal też Państwowy Korpus Bezpieczeństwa, zalążek policji, który mial się ujawnić w chwili obejmowania władzy Glównym zadaniem Departamentu Informacji i Prasy było dostarczanie ludności okupowanego kraju prawdziwych wiadomości i przeciwdzialanie wrogiej propagandzie. Departament Oświaty i Kultury zająl się ratowaniem dziel sztuki i pomników kultury polskiej przed dewastacją i grabieżą przez okupanta. Departament Pracy i Opieki Spolecznej roztaczal m.in. opiekę nad więźniami politycznymi i ich rodzinami. W 1942 r. rozbudowano też sieć delegatów wojewódzkich i powiatowych.
Do kierowania oporem społeczeństwa delegat rządu i komendant główny ZWZ mianowali w kwietniu 1941 r. wspólnego pelnomocnika w osobie Stefana Korbońskiego z SL. W grudniu 1942 r. zorganizowal on Kierownictwo Walki Cywilnej (KWC), którego glównym zadaniem było rozpowszechnienie i egzekwowanie zasad walki cywilnej w calym kraju. Miały temu służyć sądy podziemne KWC. Rozprawy prowadzone przez zawodowych sędziów byly tajne, a o doprowadzeniu oskarżonego decydowal przewodniczący, jeśli nie zagrażaio to bezpieczeństwu sądu. Oskarżonego, nawet nieobecnego, bronil obrońca. Od wyroku nie przyslugiwało odwolanie, ale wymagal on zatwierdzenia przez delegata rządu. Orzeczenia kary śmierci za zdradę, szpiegostwo, denuncjację lub prześladowania oparte byty na polskim kodeksie karnym z 1932 r. Uchwala Komitetu Ministrów do spraw Kraju z kwietnia 1940 r. nadala sądom podziemnym charakter sądów państwowych. Pierwsze wyroki śmierci wydano i wykonano w Warszawie za udzial w niemieckich akcjach eksterminacyjnych. Za przestępstwa mniejszej wagi sądy skazywaly na nagany, upomnienia, chlostę lub strzyżenie wlosów - w przypadku kobiet utrzymujących bliskie stosunki z Niemcami. Kierownictwo Walki Cywilnej posiadalo własną radiostację pozwalającą utrzymać kontakt z Londynem.
Armia Krajowa
Zdaniem Naczelnego Dowództwa w Londynie jednoczenie organizacji zbrojnych zakladanych żywiolowo przez różne środowiska było zbyt powolne. 14 II 1942 r. Związek Walki Zbrojnej przemianowano na Armię Krajową (AK), która migla podjąć akcję scalania podziemia wojskowego. Na czele AK stanąl komendant główny gen. Grot-Rowecki. Kraj podzieh;no na obszary, obszary na okręgi odpowiadające województwom, okręgi zaś na obwody pokrywające się z powiatami i placówki odpowiadające gminom. Naczelnym celem AK była samoobrona i przygotowanie powszechnego powstania w momencie zalamania się Niemiec. Na razie nie
Jan Stanisław Jankowski ( 1$821953), polityk chrześcijańsko-demokratyczny, minister prary
i opieki społecznej w latach 1921
i 1926. Delegat w okresie II 1943 ill 1945. Skazany na 10 lat
w moskiewskim procesie szesnastu, zmarł w więzieniu w ZSRR
Stefan Korboński (1901-1989), działacz ludowy, poseł PSL, funkcję p.o, delegata pełnił do VI 1945 r. Zmarł na emigracji w Stanach Zjednoczonych
działania Delegatury Kierownictwo Walki Cywilnej
85

:ert
planowano podejmowania otwartej walki z okupantem, gdyż, jak dusznie oceniano, nie migla ona szans powodzenia przed decydującymi rozstrzygnięciami w wojnie światowej, a spowodować mogla nieobliczalne straty
W pierwszej kolejności wcielono do AK Socjalistyczną Organizację Bojową i Tajną Organizację Wojskową. Autonomię w ramach AK utrzymata Chtopska Straż SL, przeksztatcona w 1942 r. w Bataliony Chtopskie (BCh). Największe trudności wynikty w trakcie przytączania Narodowej Organizacji Wojskowej SN - tylko około polowy jej cztonków przystąpito na jesieni 1942 r. do AK, reszta natomiast potączyta się z narodowo-radykalną Grupą Szańca i Związkiem Jaszczurczym w Narodowe Sily Zbrojne (NSZ).
W 1943 r. w tajnych szkotach podchorążych rezerwy ksztatcito się ok. 3 tys. osób. Gromadzone przez AK uzbrojenie pochodzito z zapasów ukrytych przez oddziaty polskie w 1939 r., zakupów i zdobyczy, produkcji wtasnej i zrzutów Broń produkowano potajemnie w zakładach prywatnych, korzystając z niedostatecznego nadzoru okupanta, lub we własnych warsztatach podziemnych, które dostarczaty AK pistoletów maszynowych typu "Btyskawica" i "Sten", miotaczy ognia, min, bomb, granatów i materiatów wybuchowych. Jednym z największych sukcesów wywiadu AK byto wykrycie i zlokalizowanie produkcji pocisków rakietowych Vl; w marcu 1943 r. nalot bombowców alianckich zniszczyt bazę w Peenemunde. Równolegle do dziatań Delegatury, również w Komendzie Gtównej AK zorganizowano Biuro Informacji i Propagandy (BIP) z ptk. Janem Rzepeckim na czele. Wśród dziatań podejmowanych przez Armię Krajową duże znaczenie miało utrzymanie tączności między krajem i wtadzami na emigracji przy pomocy tajnych radiostacji i kurierów
Podziemie polskie wobec eksterminacji Zydów
Od lipca 1942 r. podziemie polskie informowato Londyn o nasilającej się eksterminacji Zydów Początkowo alianci nie wierzyli doniesieniom z Polski, uważając je za przesadzone. We wrześniu 1942 r. KWC wydato odezwę, protestując w imieniu catego narodu przeciw zbrodni dokonywanej na ludności żydowskiej. W tym samym czasie Komenda Główna AK nawiązata kontakt z Zydowską Organizacją Bojową (ZOB) w getcie warszawskim. ZOB byta konspiracyjną organizacją wojskową w getcie, powotaną przez lewicę syjonistyczną, Bund i PPR.
86
x ,,rwea
"Filipinka', granat produkcji konspiracyjnej
(r) struktura Armii Krajowej (r) akcja konsolidacyjna
Biuro Informacji i Propagandy
Obwieszczenie władz niemieckich z 24 IX 1942 r. o karze śmierci za udzielanie pomocy Żydom
n.., , .. ,
~rzwtrrraarwaaro clftrw ' h xij tydiw z irg t< ~. wmr$e~9 opr
poboru w t dxua li. x 14i) rolle
#tix kazp. dte ~G. gir. tadn.
e~~~~~~~ Mao aw~, ui
t ..~., ...,.,..... r..~,'~'
1W Wb wWS vtr3lWf b /ePtt

W grudniu 1942 r. z inicjatywy organizacji podziemnych powolano do życia Radę Pomocy Zydom pod kryptonimem "Zegota". Tysiące Zydów ukrywalo się przed okupantami, korzystając z pomocy rodzin polskich, za co grozili kara śmierci i za co hitlerowcy zamordowali wielu Polaków Zarówno wśród Zydów, jak i w podziemiu polskim zdawano sobie sprawę, że pomoc jest niewystarczająca, jednak społeczeństwo i podziemie polskie, samo podlegając terrorowi okupanta, mialo ograniczone możliwości dzialania. Postawę spoleczeństwa polskiego wobec tragedii Zydów bardzo trudno ocenić obiektywnie.
Z jednej strony, zdarzaly się przypadki wydawania Zydów czy szantażu, określane mianem "szmalcownictwa", a duża część Polaków z obojętnością odnosili się do bezprecedensowego mordu na ludności żydowskiej. Z drugiej strony, antysemityzm panujący w niektórych środowiskach przed wojną ustępował często miejsca współczuciu, a nawet pomocy w obliczu zaglady Zydów
Powstanie PPR
Jeszcze podczas rokowań polsko-radzieckich, zakończonych podpisaniem umowy z lipca 1941 r., Kreml przyspieszyl przygotowania komunistycznego zaplecza w Polsce. Komintern przeszkolil grupę komunistów w specjalnym ośrodku Puszkino pod Moskwą i zezwolil na odbudowanie w Polsce partii komunistycznej. Pod koniec grudnia 1941 r. w Wiązownej pod Warszawą zostali zrzucona na spadochronach pierwsza grupa, która miała stworzyć proradzieckie ugrupowanie podziemne (m. in.: Pawel Finder, Boleslaw Molojec i Marceli Nowotko), a wkrótce następne grupy z Malgorzatą Fornalską i Janem Krasickim. 5 I 1942 r. członkowie pierwszej Grupy Inicjatywnej utworzyli Polską Partię Robotniczą (PPR).
Na czele Komitetu Centralnego PPR stanął Nowotko. W deklaracji programowej, ogloszonej w polowie stycznia 1942 r., Polska Partia Robotnicza wzywali, zgodnie z dyrektywami otrzymanymi w Moskwie, do podjęcia w Polsce masowej akcji zbrojnej. Wystąpienie przeciw Niemcom byloby na rękę Kremlowi, który pragnąl oslabić natarcie hitlerowskiego. Bylo to jednak sprzeczne z interesem polskim i zalożeniami rządu RP w Londynie, Delegatury i AK.
Podziemie polskie przygotowywalo się do ogólnego powstania w momencie zalamania się Niemiec. Przedwczesna akcja, w chwili gdy sity hitlerowskie stały pod Moskwą, równaliby się narodowemu samobójstwu. Ponieważ PPR unikali hasel komunistycznych, a glosila program ludowy i patriotyczny oraz wzywali do walki, jej szeregi zaczęty powoli rosnąć. Na wiosnę 1942 r. Polska Partia Robotnicza stworzyła wlasną organizację wojskową, dowodzoną przez Franciszka Jóżwiaka Gwardię Ludową (GL), której oddziały organizowaly akcje zbrojne. Na przyklad w październiku 1942 r. grupy GL obrzucily bombami lokale niemieckie: "Cafe Club" i "Mitropa" w Warszawie.
~ ŻOB "Zegota"
Marceli Nowotko (1893-1942), działacz SDKPiL, w 1920 r. komisarz bolsxewicki w Łapach. Więziony w Polsce międzywojennej. Po wrześniu 1939 r. ukończył Szkołę Pariyjnct Kominternu. Zrzucony do Polski w składzie pierwszej Grupy Inicjatywnej, stanctł na czele PPR. Zamordowany w niejasnych okolicznościach przez partyjnych współtowarzyszy
87

W kierownictwie PPR uwala ostra rywalizacja o wladzę i kierunki jf dzialania. Choć Komintern oddal kierownictwo grupy w ręce Nowotj ki, narastaly tarcia wewnętrzne. Pewną odmienność, wynikającą z do
świadczeń okupacji niemieckiej, wykazywali komuniści nie wchodzą `I cy w sklad Grupy Inicjatywnej, dluźej przebywający w kraju, z Wlady stawem Gomutką i Marianem Spychalskim na czele. Na jesieni 1942 r.
koi t w kierownictwie Polskiej Partii Robotniczej doszlo do konfliktu. Na polecenie swego brata Bolesława, w listopadzie 1942 r., Zygmunt Mo tojec zastrzeli) Nowotkę. Bolesław Molojec uzurpowal sobie funkcję nowego I sekretarza. Reszta kierownictwa: Finder, Fornalska, Gomul ka i Jóźwiak, podjęta decyzję o likwidacji obu Motojców. Na czele PPR ri
staną) teraz Finder. r
j
Aktywizacja podziemia niepodległościowego
Władze podziemne z niepokojem obserwowały działania PPR. Ko ~~ _ menda Gtówna AK powolata nawet w 1942 r. komórkę "K do prowa dzenia kontrakcji i gromadzenia informacji o celach i metodach dziata nia PPR Pod koniec 1943 r. pojawily się napisy umieszczane na murach miast: "PPR - Platne Pachotki Rosji". Wtadze Polski podziemnej liczy ly się z atrakcyjnością hasel o podejmowaniu natychmiastowej walki, gdyż w spoleczeństwie narastata potrzeba czynu. W lipcu 1942 r. ko mendam glówny AK gen. Rowecki zdecydowal o przejściu od biernego 0 oru do o raniczone walki. Na dec z t w 1 n lo lównie zahamo
P g J YJę ę PY ę g
wonie postępów Niemiec na frontach, udoskonalenie struktury organizacyjnej AK oraz rosnąca liczba osób "spalonych", dla których partyzamka byto jedynym ratunkiem.
W październiku 1942 r. jednostki sabotażowo-dywersyjne AK (Związek Odwetu i "Wachlarz") polączono w Kierownictwo Dywersji (Kedyw), którego szefem zostal plk Emil Fieldorf ps. Nil. Wraz z Biurem Informacji i Propagandy, kontrwywiadem i specjalną komórką "N" do celów dywersji propagandowej wśród Niemców Kedyw
łl wszedł w sktad Kierownictwa Walki Konspiracyjnej (KWK) z komen 'j Bantem glównym AK na czele. Do oddziałów Kedywu zaczęty coraz ez ście trafiać ru harcerz z Szar eh Szere ów, cz li kops irac
i;; ę J g PY Y Y g Y P YJ nego Związku Harcerstwa Polskiego, które organizowaty wtasne jednostki dywersyjne. Szczególną stawę zdobyta ich brawurowa akcja pod Arsenalem w Warszawie w marcu 1943 r., polegająca na odbiciu więźniów przewożonych do więzienia na Pawiaku, a opisana przez Aleksandra Kamińskiego w ksiąźce Kamienie na szaniec. Kedyw roz
I, budowywat też oddziaty partyzanckie w terenie. Akcję tę przyspieszy jj to wysiedlanie ludności polskiej z Zamojszczyzny, któremu przeciw stawiono się silą. Straty niemieckie spowodowaly wstrzymanie wy siedleń z Zamojszezyzny Równolegle powaźne sity partyzanckie byty przerzucane też na Kresy Wschodnie przez wladze radzieckie, by przygotować tam grunt pod przyszle panowanie.
88
'~w ~~,A1,NY TRAN~P ~ R'~', ~R,~U'~'~KI '~'E~1V
~i /,
(r) Grupa (nicjatywna � Nowotko pierwszym
sekreta rzem
� pierwszy program PPR � spory w kierownictwie zabójstwo Nowotki
Sylwetka żółwia, rysowana na murach, wzywała do oporu wobec okupanta przez powolnq
i złq pracę w niemieckch przedsiębiorstwach. To powstałe
z pobudek patriotycznych hasło osłabiało zarazem etos pracy. Kazimierz Wyka we wspomnieniach z czasów okupacji Zycie na niby nazwał to zjawisko "gospodarka wyłqczonq"
� Kedyw
� walki partyzanckie
D(~STA

Powstanie w getcie warszawskim
Wiosną 1943 r. akcja eksterminacji Zydów przez władze niemieckie weszła w stadium końcowe. Komory gazowe Oświęcimia, Treblinki, Bełżca, Majdanka i innych hitlerowskich obozów śmierci pracowały bez przerwy Gdy 19 IV 1943 r. Niemcy przystąpili do likwidacji resztek getta warszawskiego, powitały ich strzały Rozpoczęło się powstanie kierowane przez Zydowską Organizację Bojową. Pomimo niewspółmiernych sił, powstańcy zdołali zadać Niemcom duże straty Komendantem ZOB był Mordechaj Anielewicz, a jego zastępcą - Marek Edelman. Po początkowym zaskoczeniu do akcji wkroczyły wzmocnione siły SS i Wehrmachtu pod dowództwem Jurgena Stroopa, niszcząc i paląc dom po domu. Gdy 8 maja hitlerowcy opanowali siedzibę powstańczego dowództwa w bunkrze przy ul. Miłej 18, jego czlonkowie z Anielewiczem na czele popełnili samobójstwo (pozostał przy życiu jedynie Edelman). Opór w getcie gasł, przenosząc się do podziemnych kryjówek, systematycznie niszczonych przez Niemców Wraz z ok. 100 tys. ofiar bestialstwa hitlerowskiego z powierzchni ziemi zniknęła cała duża dzielnica Warszawy (zob. s. 90).
Ograniczonej pomocy udzieliło powstańcom podziemie polskie. Reakcje społeczeństwa były natomiast różne, nierzadko obojętne. Przez cały czas powstania delegat Jankowski alarmował rząd RP w Londynie, a za jego pośrednictwem aliantów zachodnich. Na znak protestu przeciw bierności aliantów w obliczu tragedii Zydów w Polsce popełnił samobójstwo Szmul Zygielbojm, przedstawiciel Bundu w Radzie Narodowej RP w Londynie. Do akcji pomocy wzywały odezwy "Zegoty", przemówienia Sikorskiego i apel delegata rządu. Mimo śmiertelnego niebezpieczeństwa, jakim było ukrywanie Zydów, część z nich znalazła schronienie w polskich domach, choć efekty tej pomocy były z pewnością mniejsze niż potrzeby prześladowanych.
Mordechaj Anielewicz (1919-1943), przed wojnĄ działał w żydowskim harcerstwie (Haszomer Hacair Młody Strażnik), zwiqzanym z lewica ruchu syjonistycznego, od 1942 r. na jego czele.
Z szeregów harcerstwa zarówno polskiego, jak i żydowskiego wywodziło się wielu bohaterów ruchu oporu. Kilka tygodni przed wybuchem powstania w getłcie członkowie Szarych Szeregów przeprowadzili akcję pod Arsenałem
� eksterminacja ~ heroiczna walka
Płonctce getto warszawskie. Słyszysz, niemiecki Boże,
jak modlq się Zydzi w dzikich domach trzymajqc w ręku łom czy żerdź. Prosimy cię, Boże, o walkę krwawa, błagamy cię o gwałtowna śmierć. Niech nasze oczy przed skonaniem nie widza, jak wlokq szyny,
ale dłoniom daj celność, Panie żydowski poeta, Władysław Szlengel w wierszu Kontratak, napisanym
w getcie warszawskim
89

I i. s
Sprawdź, czy po przeczytaniu rozdziału potrafisz omówić następujc~ce tematy:
1 Warunki życia w okupowanym kraju.
2 Zagłada Zydów na ziemiach polskich i powstanie w getcie warszawskim.
3 Struktury polskiego państwa podziemnego i formy walki z okupantem.
4 Lewica komunistyczna - powstanie PPR.
f�
Przykłady ćwiczeń
1 Dlaczego polscy komuniści, tworzqc partię w 1 942 r., przyjęli nazwę PPR, a nie wrócili do nazwy KPP2
2 Dlaczego rok 1943 można uznać za przełomowy dla przyszłości Polski2 (Uwzględnij przy formułowaniu odpowiedzi zarówno sytuację w kraju, jak i po- _ _-_- ~ _ _ ~l~t k f r r Getto warszawskie ~ %~
j y ę mocars w. ~ ,g4g-,943 il . f-`. ,r . � @\ ~z
v Park ~
!
CZęStO Określa $lę, ~~ ,,f ~~' imRTróttgutta -"i`~
'~ li f � ~
..
~
~
~ ~. v ~, ya
Ze Warunki stworzone ooz ,$\ eot,, ~~nlo\ta~
t~ . i ,
$ ~ a ~
t ~owsk -
,r ~
~
rodzi3 ~ x~ ~
rzez oku ~ ~~_ ~ ~
acj f i ~
&e`r4k, ~f fiill. ~a,~~~ `� ~~9ra~
l~
~"~~~
e
p . '~~~ ~- ~ a KosR
p ~~ k
y ui 'W .~ .
ę POW7jZKl
~~
~
~ i\0.a ` ~ ~~~~
~~
Wiele zagrożeń dla morale r ne
, ~No ągo
~ Miaa2a
. ~ ~'~,
~' ` f '~,z ` Umś~l~g~let ~
+
społeczeństwa. Spróby poYm d
zkowśkn v~ ~
'% ~a
~~~~~
9
t ~ `
t o o
k (katolwky ; a ~ � . ~o'
i ' ~
ć K�'~
d '
~
osun , ,, ~ RY~tek
owa , r
ę ,
us ,
s ~
o
ego
~. ~ ,, I. ..Starego
twierdzenia f t
napisz esej ,
r~Psktch
, ~~j' o \
j ~AR@
Ogród
na ten temat. � � " c i ~Kraslńskich ~Z~~ NlIpSTO
4 Problem stosunku Polaków ~~~'~ ' a ~/~ ``@~
. -
s
. a
Cmentarz r
do zagłady Zydów budził Zydawaó ;
~ ~DeNlaw;ó
...
"9'
a ~ f
i budzi wiele emocji oraz ~ ' y
^ , . .~(blioteke
~�m nbectnie8/H/SiKPMy fa
a gC _ eDo9d ~~a y, PI Teatralny
d ~ -
skusji K S `"
róbuj sformu- ' t'' S~~~� ~
S ~
'~ `.
y . I $/a a ~~'\~(r)
. \ ~
p Cmentąrr M"sckve9ol' P^ kowy ,o.
4wangelnckó '
~
łować własny sqd w tej ~ apgseUrskt e
i
aqte +_ ''~ ~ ~ ~ Pitsudskieeo
skompllkowane~ sprawie I 'ka�~ i Ogrbd
glu WOL ~^~
~
. ~ ,
A ~ ' pI Zeęznaj Saski
ma ~~
~
Gin Ewangelncko th v(e ~` Malachow
~ , >
RBfnrmawa y 'r
~~ ~
. .
~ ~pi f~~'ttawski \.9
rn ;
~ _ skiego '
- ~t~
~~xata
~ ~ ,
dP ~ �f '~.L~ PI. Ketaals~O ~ l~,a ~ .\ ~ V1w9YK~
~ytea r.- , ~t951 , , g roH2
- klega
~ ~ a "
~ s ~
7
C \Jt
1 /~'Ó~ t
idn�
1 km ~ .,, \\
. M��jus ,
. q
~ęsb p zedw en Ima I ich nazw a akz~~ Zg~,
I ~ Y ~llnP e e walk) �
~ g4 ~
ektóre I ce spólczesne i Ich nazwy /~~~ w kmetn u 1943 \ "..~. - 194~~
�nx
granice bramy teren pomki of ar !
~ \ \
n
i bohate w getta �~ A.,r' f,~ xa
("., getta w \ \\
Ij-f patdz rntku 1940 ~ koścSy Ioóecnie ~p� ita
V'�
takżei tmejace) ~
s; nealego dużego � ; , �\
G~�` , \\
s 9 tta w I pcu 1942 synagogi: \ ~ ~ , \
getta siczatkowego ~ n(e zachowane ~ ` f " ~p'~ !
w dniu Wybuehu
powstari a j19 IV 1943) ~ obecnie istniejace , 1 , i f ~ -0` k
I i . . ,: ~'-~ ~, ~ .,emaat ~
90
1,NY TRAN~P(I~'~',
'~"E~MIN� D~,STAW~