Zagadnienia ogólne
Z
a
g
a
d
n
i
e
n
i
a
o
g
ó
l
n
e
O roli s"owa pisanego
w rozwoju mowy dziecka
JÓZEF PORAYSKI-POMSTA (Warszawa)
Czytanie staje si� cz�sto podstawą rozmowy mi�dzy dzieckiem a doros"ym, stanowi
pretekst do zadawania przez dziecko wielu pytał
, na które trzeba znaleę� odpowiedę,
wreszcie stanowi ęród"o refleksji dla rodziców nad rozwojem intelektualnym ich dziecka.
Cechy s"owa pisanego
odbierającym jest oko. S"owo mówione jest
przenoszone najcz�Ęciej za pomocą fal powie-
W ostatnich miesiącach telewizja i radio pu- trza, a receptorem odbierającym  ucho.
bliczne namawiają rodziców do czytania dzie- 2. Substancją przekazu. S"owo pisane jest
ciom. Akcja ze wszech miar godna poparcia. realizowane za pomocą znaków graficznych: li-
I to nie tylko dlatego, Że w ten sposób wytwa- ter i znaków diakrytycznych (ogonków dla
rza si� u dziecka potrzeba korzystania z infor- oznaczenia samog"osek nosowych, przecinków
macji opartych nie tylko na obrazkach, skąd- i kropek nad literami). S"owo mówione za po-
inąd zrozumia"a u dzieci, które lepiej reagują mocą dęwi�ków mowy.
na obraz, poniewaŻ na ogó" imituje on w spo- 3. Trwa"oĘcią. Wypowiedzi pisane (zapisa-
sób bardzo konkretny rzeczywistoĘ� i nie wy- ne) są wzgl�dnie trwa"e  moŻna do nich wró-
maga tak duŻego wysi"ku myĘlowego jak s"o- ci� po jakimĘ czasie od ich powstania i nawet
wo, ale takŻe dlatego, Że czytanie sprawia, Że skorygowa�. Ta ich cecha daje takŻe moŻliwoĘ�
mi�dzy dzieckiem a rodzicami wytwarza si� powrotu do tekstu zapisanego czytelnikowi,
wi�ę, która w innym wypadku by"aby prawdo- który w kaŻdej chwili moŻe odĘwieŻy� sobie
podobnie niemoŻliwa. Czytanie staje si� cz�sto znajomoĘ� tekstu i nie jest naraŻony na po-
podstawą rozmowy mi�dzy dzieckiem a doro- Ępiech, ma zatem czas na zastanowienie w trak-
s"ym, stanowi pretekst do zadawania przez cie czytania. Wypowiedzi mówione są zasadni-
dziecko wielu pytał
, na które trzeba znaleę� czo nietrwa"e (z wyjątkiem tych, które zosta"y
odpowiedę, wreszcie stanowi ęród"o refleksji zarejestrowane na taĘmie magnetycznej lub in-
dla rodziców nad rozwojem intelektualnym ich nych noĘnikach) i mogą by� korygowane tylko
ma"ego dziecka. w momencie ich tworzenia.
Spróbujmy jednak po kolei omówi� wszyst- 4. Organizacją wypowiedzi. Wypowiedzi pi-
kie poŻytki wynikające z kontaktu dziecka ze sane są wyŻej zorganizowane niŻ wypowiedzi
s"owem pisanym. MoŻe zatem kilka podstawo- mówione, są bardziej uporządkowane myĘlowo
wych informacji tego, co tu nazywamy s"owem i formalnie, ich autorzy dbają na ogó" o odpo-
pisanym. wiedni dobór Ęrodków j�zykowych i stylistycz-
S"owo pisane róŻni si� od s"owa mówione- nych oraz róŻnego rodzaju  chwytów , mają-
go m.in. nast�pującymi cechami: cych wywo"a� u odbiorcy pozytywne nastawie-
1. Kana"em przekazu. Łród"em przenosze- nie do czytanego tekstu. Odbiorca wypowiedzi
nia jest zazwyczaj kartka papieru, receptorem pisanych otrzymuje  produkt skoł
czony , nie
67
2/2003
WYCHOWANIE W PRZEDSZKOLU
Zagadnienia ogólne
Z
a
g
a
d
n
i
e
n
i
a
o
g
ó
l
n
e
Specjalne Ęrodki j�zykowe i stylistyczne sto-
uczestniczy, jak w przypadku wypowiedzi mó-
sowane w utworach literatury pi�knej to przede
wionej, w procesie tworzenia wypowiedzi.
wszystkim duŻa kreatywnoĘ� j�zyka: wyrazy są
5. Formą wypowiedzi. Wypowiedzi pisane
uŻywane w nowych, niespotykanych w mowie
mają zazwyczaj posta� monologową, realizowa-
codziennej znaczeniach. Znaczenia przenoĘne
ną za pomocą róŻnych form gatunkowych (np.
wyrazów, nagromadzenie epitetów, wyrazów
wiersza, opowiadania, sprawozdania, ale takŻe
dęwi�konaĘladowczych, niespotykanych związ-
wyŻej zorganizowanych: poematu, powieĘci,
eseju, reportaŻu). Wypowiedzi mówione nato- ków wyrazowych, barwnoĘ�, obrazowoĘ� wypo-
miast mają zazwyczaj posta� dialogową, realizo- wiedzi, a przy tym znaczna niekiedy jej konden-
sacja i skrótowoĘ�, to g"ówne cechy kreatywno-
waną w formie rozmowy lub konwersacji; formy
Ęci j�zyka w tekĘcie literackim. Przyk"adem
monologowe realizowane ustnie: opowiadanie,
opis, sprawozdanie i inne, są inaczej zorganizo- niech tu b�dzie fragment Ptasiego radia Juliana
wane niŻ formy pisemne, znajdujemy w nich ce- Tuwima, w którym nagromadzenie wyrazów
lowe, ale takŻe niecelowe powtórzenia, nawroty dęwi�konaĘladowczych, doskona"y wr�cz dobór
myĘlowe, przypomnienia scen i wątków, a takŻe s"ów, wycyzelowane konstrukcje sk"adniowe,
falstarty, pomy"ki, korekty. w"aĘciwe operowanie pauzą, bardzo udane ope-
rowanie powtórzeniem, nadają temu utworowi
W"aĘciwoĘci tekstów literatury pi�k- duŻą rytmicznoĘ� i niepowtarzalną muzycznoĘ�,
nej dla dzieci
a przez to bardzo udaną imitacj� ptasiego Ęwie-
gotu. JednoczeĘnie wiersz sprawia wraŻenie wy-
Teksty literatury pi�knej, a do niej naleŻy li- powiedzi naturalnej: s"ownictwo jest w zasadzie
teratura dla dzieci, są na ogó" tekstami pisany- standardowe, krótkie zdania i równowaŻniki
mi, ale od wypowiedzi pisanych tzw. uŻytko- zdał
, po"ączone ze sobą jak w wypowiedziach
wych róŻnią si� kilkoma istotnymi cechami,
standardowych, potocznych  najcz�Ęciej bez-
spoĘród których naleŻy wymieni� m.in. takie
spójnikowo, tekst wiersza jest zrozumia"y i bawi
cechy, jak fikcja literacka, specjalne Ęrodki j�- czytelnika, tym bardziej Że k"ótnia mi�dzy pta-
zykowe i stylistyczne oraz wysoki stopieł
orga- kami przedstawiona w cytowanym fragmencie
nizacji wypowiedzi.
wiersza przypomina nam obserwowane niekie-
Fikcja literacka pozwala autorowi na ode- dy wieczorne, pe"ne Ęwiegotu sejmikowanie
rwanie  nawet jeŻeli utwór jest oparty na wy-
ptasie. Wszystkie te cechy razem sprawiają, Że
darzeniach autentycznych  przedstawionych
ten i inne utwory Juliana Tuwima urzekają ma-
w utworze zdarzeł
i bohaterów od rzeczywisto-
"e dzieci od kilkudziesi�ciu lat:
Ęci i kreowanie Ęwiata tzw. przedstawionego,
który w pewnym sensie nie jest związany z real-
I od razu wszystkie ptaki
nym miejscem i czasem przedstawianych wyda-
W szczebiot, w Ęwiegot, w zgie"k  o taki:
rzeł
. Fikcja literacka pozwala m.in. na oŻywia-
Daj tu! rzu� tu! co masz? Wiórek?
nie Ęwiata nieoŻywionego (animizacja) i nada-
Piórko? Ziarnko? Korek? Sznurek?
wanie przyrodzie a takŻe Ęwiatu nieoŻywione-
Pójdę tu, rzu� tu! ja �wier� i ty �wier�!
mu cech ludzkich (antropomorfizacja), np.:
Lepi� gniazdko, przylep to, przytwierdę!
Widzisz go! nie dam ci! moje! czyje?
Ksi�Życ w oknie Ęwieczk� Ęwieci,
Gniazdko ci wij�, wij�, wij�!
spa� juŻ idą wszystkie dzieci,
Nie dasz mi? takiĘ ty? wstydę si�!
dzwoni Ęwierszczyk na kominie...
wstydę si�!
I co dalej? Co?
I wszystkie ptaki zacz�"y bi� si�.
Janina Osił
ska, Nocny Marek 1)
Julian Tuwim, Ptasie radio
1)
Wszystkie podane tutaj przyk"ady utworów zo-
Wysoki stopieł
organizacji wypowiedzi 
sta"y zaczerpni�te z: Antologia poezji dzieci�cej, BN
i to nie tylko poetyckich, ale takŻe prozator-
I 233, wybra" i opracowa" Jerzy CieĘlikowski, Wroc"aw-
skich  polegający m.in. na bardzo wyrazistym
-Warszawa-Kraków, Zak". Narod. im. Ossolił
skich.
68
2/2003
WYCHOWANIE W PRZEDSZKOLU
Zagadnienia ogólne
Z
a
g
a
d
n
i
e
n
i
a
o
g
ó
l
n
e
i przemyĘlanym, w przypadku utworu fabular-  Mam ja ig"y, ostre ig"y,
nego, przedstawieniu fabu"y, bohatera, przed- Bo mnie wróble nie ostrzyg"y!
stawieniu konfliktu, dozowaniu napi�cia itp.
w"aĘciwoĘci dobrze przedstawionego zdarzenia Idzie jeŻ, idzie jeŻ,
pozwala wywo"a� u czytelnika odpowiednie sta- MoŻe ciebie pok"u� teŻ!
ny emocjonalne i wciągną� go do zabawy inte-
lektualnej z tekstem. Utwory dla dzieci wyróŻ- Zoczy" jeŻa m"ody szczygie":
niają si� dodatkowo specyficzną w"aĘciwoĘcią,  Po co panu tyle igie"?
jaką jest rytmizacja tekstu, osiągana m.in. za
pomocą rymu, powtórzeł
konstrukcji sk"adnio- Mam ja ig"y, ostre ig"y,
wych lub pojedynczych wyrazów, jak w wyŻej �eby k"u� niegrzeczne szczyg"y!
cytowanym fragmencie Ptasiego radia, nagro-
madzeniu wyrazów dęwi�konaĘladowczych. Sroka teŻ ma k"opot ĘwieŻy:
W warstwie treĘciowej utwory dla dzieci to  Po co pan si� tak najeŻy"?
teksty, za pomocą których są przekazywane
okreĘlone prawdy moralne, sposób post�powa- Mam ja ig"y, ostre ig"y,
nia. W utworach tych Ęwiat jest najcz�Ęciej od- B�d� z igie" robi" wid"y!
realniony, w którym Ęcierają si� ze sobą dobro
ze z"em, szlachetnoĘ� z przemocą, mądroĘ� Wzi�"a sroka nogi za pas:
z g"upotą, delikatnoĘ� z brutalną si"ą i w którym  Tyle wide"! Taki zapas!
zawsze to, co reprezentuje dobro, szlachetno�,
mądroĘ�, delikatnoĘ�  oczywiĘcie nie bez W dziesi�� chwil juŻ by" we wsi:
udzia"u Ęwiata nadprzyrodzonego lub magii  Ludzie moi naj"askawsi,
(dobre wróŻki i dobrzy czarodzieje)  zwyci�Ża.
To mi�dzy innymi sprawi"o ogromne zaintere- Otwierajcie drzwi sosnowe,
sowanie cyklem powieĘciowym o Harrym Pot- Dostaniecie wid"y nowe !
terze  ch"opcu biednym, niekochanym przez Jan Brzechwa, JeŻ
najbliŻszych, bez rodziców, który swoją sytuacj�
nie do pozazdroszczenia kompensuje ucieczką
Komizm s"owny jest jedną z w"aĘciwoĘci
w Ęwiat, który sam sobie tworzy, Ęwiat fikcji,
tekstów dla dzieci, jak w innym wierszu Jana
w którym niedobrzy albo tylko ma"o wraŻliwi
Brzechwy:
ludzie (mugole) nie mają dost�pu do Ęwiata
idealnego, który opiera si� na innych zasadach
Leczy"a si� Żaba, leczy"a,
niŻ Ęwiat rzeczywisty.
Suszy"a si� Żaba, suszy"a,
Są teŻ takie utwory, które opierają si� na sko-
AŻ wysch"a tak, Że po troszku
jarzeniach czasami zupe"nie absurdalnych,
Zosta"a z niej garstka proszku,
a w kaŻdym razie zaskakujących. Mistrzem w tym
A doktor drapie si� w ucho:
zakresie jest klasyk literatury dla dzieci (czasem
 Nie usz"o jej to na sucho!
moŻna mie� podejrzenie, Że to wcale nie są utwo-
Jan Brzechwa, �aba
ry dla dzieci, lecz dla doros"ych)  Jan Brzechwa,
który bawi si� s"owem, korzystając cz�sto ze sto-
albo jak w wierszu Wandy Chotomskiej
sowanych w mowie potocznej frazeologizmów
Kaczka-t"umaczka:
i kolokwializmów, dzi�ki czemu wiersz jest za-
bawny, weso"y, momentami komiczny, por. np.
CzyŻby g�si i kaczki
teŻ pisa"y powieĘci?
Idzie jeŻ, idzie jeŻ,
 OczywiĘcie, Że piszą,
MoŻe ciebie pok"u� teŻ!
a ja w"aĘnie t"umacz�
kaŻde g�sie  g�-g�-g�
Pyta wróbel:  Panie jeŻu,
na  kwa-kwa-kwa-kwa  kacze.
Co to pan ma na ko"nierzu?
69
2/2003
WYCHOWANIE W PRZEDSZKOLU
Zagadnienia ogólne
Z
a
g
a
d
n
i
e
n
i
a
o
g
ó
l
n
e
Prosz� oto jest próbka 
�wiat ludzi i Ęwiat zwierząt jest w tych opo-
Niech pan w piĘmie zamieĘci
wieĘciach jeden, wspólny. Ludzie i zwierz�ta
mówią tym samym j�zykiem, rozumieją si� ze
T"umaczenie na kaczy
sobą, przekazują sobie waŻne i mniej waŻne in-
Ęlicznej g�siej powieĘci:
formacje, ale przede wszystkim rozmawiają ze
 KWA� KWAKA�A W KWASTWINIE
sobą i pomagają sobie nawzajem. Mówią nie
tak si� powie� zaczyna...
tylko o zdarzeniach, ale takŻe o w"asnych prze-
Pan redaktor os"upia":
Życiach i t�sknotach, dzielą si� uczuciami. Ten
KWA�? KWAKA�A? KWASTWINA?
wspólny Ęwiat ludzi i zwierząt jest Ęwiatem do-
Co to znaczy?
brym i szlachetnym, mimo Że doroĘli w nim wy-
 To proste!
st�pujący nie zawsze są dobrzy i szlachetni.
WciąŻ pan nie wie co znaczy?
Autorzy tekstów dla dzieci  poetyckich
 Gó� GóGA�A W GóSTWINIE
i prozatorskich  starają si� przedstawi� w tych
w t"umaczeniu na kaczy...
tekstach idealny Ęwiat dziecka, a zatem taki
Ęwiat, w którym wszystko moŻe si� przytrafi�,
Wanda Chotomska, Kaczka-t"umaczka
najbardziej nawet fantastyczne zdarzenia. Jed-
noczeĘnie cz�sto si�gają do dzieci�cej mental-
W utworach tych dzieci poznają takŻe lite-
noĘci i dzieci�cego sposobu wyraŻania myĘli.
racki (i cz�sto bajkowy) obraz Ęwiata przyrody,
Nawiązują teŻ do folkloru dzieci�cego, np. do
jak w wierszu Barbary Lewandowskiej:
wyliczanek, jak Stanis"aw Grochowiak:
Wiecie, co lubi jeleł
?
Tutaj "ąka, tam biedronka 
Lubi wiosenną zieleł
,
idzie niebem Ępiew skowronka.
lubi ęródlaną wod�,
Za s"owikiem stoją bzy.
i s"oł
ce, i pogod�,
B�dziesz ty!
leĘne g�stwiny, "ąki,
swoje ma"e jelonki.
Ale s"oty poprzez p"oty
Lubi sąsiadów z lasu.
niosą ciemnych chmur namioty,
A czego nie lubi?
nad bajorem mg"a.
Ha"asu!
B�d� ja?
Barbara Lewandowska, Co lubi jeleł
?
Zwierz�ta w tym Ęwiecie cz�sto zachowu- Noc katula si� po niebie,
ją si� jak ludzie, jak ów Bia"y Królik o róŻo- lis za kretem dróŻki grzebie,
wych oczach z powieĘci dla dzieci Lewisa Car- ma na "apkach szron.
rolla Alicja w krainie czarów, który biegnie,
Kto to b�dzie?
powtarzając:  Ranyjulek! Ranyjulek! Nie
On!
zdąŻ� na czas! i si�ga do kieszonki kamizel-
Stanis"aw Grochowiak, Wyliczanka
ki po zegarek, aby sprawdzi�, która godzina.
Albo jak s"oł
Dominik z powieĘci Jerzego WartoĘci poznawcze oraz dydaktycz-
Ludwika Kerna Prosz� s"onia, który "ykając ne tekstów literatury dla dzieci
witaminy przeznaczone dla ch"opca Pinia, ro-
Ęnie, roĘnie i stopniowo przybiera wielkoĘ� Pora wróci� po tym omówieniu niektórych
nie tylko normalnego s"onia, ale takŻe zamie- tylko cech literatury pi�knej dla dzieci do
nia si� ze s"onia porcelanowego w Żywego, kwestii w tym artykule najwaŻniejszej: dlacze-
który na dodatek ma zdolnoĘ� myĘlenia na go teksty literatury pi�knej są tak waŻne dla
sposób ludzki. Albo teŻ jak pies Ferdynand rozwoju mowy dziecka? Odpowiedę na tak
z powieĘci Jerzego Ludwika Kerna Ferdynand postawione pytanie ograniczymy do kilku
Wspania"y, który przybiera kszta"ty i cechy punktów, które zapewne nie wyczerpią
ludzkie oraz w"aĘciwy dla ludzi sposób zacho- wszystkich walorów obcowania dziecka ze s"o-
wania si� i myĘlenia. wem pisanym.
70
2/2003
WYCHOWANIE W PRZEDSZKOLU
Zagadnienia ogólne
Z
a
g
a
d
n
i
e
n
i
a
o
g
ó
l
n
e
O funkcji emocjonalnej, która wzmacnia konwersacji zapewne nadarzy si� okazja do wy-
wi�zi pomi�dzy rodzicami a dzieckiem by"a juŻ jaĘnienia znaczeł
niektórych wyrazów i wyra-
mowa na wst�pie. Rodzice (opiekunowie) Żeł
, o które dziecko zapyta. A moŻe dziecko
a takŻe nauczyciele poprzez poĘredniczenie zauwaŻy jakieĘ ciekawe i niespotykane po"ącze-
w przekazie s"owa pisanego zawartego w tek- nia s"ów albo zabawne skojarzenia, jak cho�by
stach literatury dla dzieci przybliŻają Ęwiat te przytoczone wyŻej w wierszach Brzechwy
przedstawiony w tej literaturze. Niekoniecznie i Chotomskiej. To jest warto� sama w sobie.
zresztą muszą ten Ęwiat objaĘnia� czy komento- NaleŻy jednak pami�ta�, Że im m"odsze
wa�. Wystarczy, jeĘli "adnie, z wyczuciem, wy- dzieci, tym mniej powinniĘmy narzuca� si� im
dobywając wszystkie walory artystyczne czyta- z róŻnymi komentarzami. Wystarczy sam kon-
nego tekstu, oddadzą g"osem i wywo"ają w ten takt dziecka ze s"owem pisanym, ale nie spora-
sposób zaciekawienie dziecka, a moŻe teŻ ch�� dyczny, tylko systematyczny, w"aĘciwie codzien-
powtórzenia, naĘladowania. Wystarczy czasa- ny, aŻ czytanie stanie si� nawykiem. Wtedy do-
mi, Że uczestniczą w tej swoistej zabawie ze s"o- piero, i to teŻ dyskretnie, starajmy si� dziecko
wem razem z dzieckiem. prowokowa� do rozmowy, zwracając uwag� na
W tekstach literatury dla dzieci m"ody czy- zabawne scenki lub komiczne powiedzonka.
telnik (a w"aĘciwie cz�sto s"uchacz), przyswaja- Albo teŻ na nieznane dziecku znaczenia wyra-
jąc sobie znajomoĘ� róŻnych tekstów: opowia- zów. Dzi�ki temu czynny i bierny s"ownik
dał
, opisów, charakterystyk, dialogów, znajdu- dziecka, a takŻe zasób form gramatycznych b�-
je wzory do tworzenia udanych formalnie i in- dzie systematycznie si� wzbogaca". B�dzie ono
teresujących w"asnych wytworów j�zykowych. mia"o "atwoĘ� wypowiadania si� na tematy nie-
JeĘli przyją� tez� Michai"a Bachtina2), Że form związane ze sprawami Życia codziennego, a wy-
wypowiedzi uczymy si� podobnie jak j�zyka od powiedzi te b�dą i "adne, i pe"ne treĘciowo.
najbliŻszego otoczenia, to ten wzór jest waŻny.
Dzieci uczą si� w"aĘciwych początków i zakoł
- 2)
M. Bachtin, Problem gatunków mowy, [w:] te-
czeł
dla poszczególnych form wypowiedzi oraz
goŻ, Estetyka twórczoĘci s"ownej, Warszawa 1986, s.
sposobów rozwijania treĘci, a ponadto, jeŻeli
348-402.
jest moŻliwoĘ� porozmawiania o tym, co by"o
JÓZEF PORAYSKI-POMSTA  prof. dr hab., Uniwersy-
treĘcią utworu, uczą si� konwersacji oderwanej
tet Warszawski, Instytut J�zyka Polskiego
od spraw Życia codziennego. W czasie takiej
UWAGA! BEZP�ATNA INFOLINIA
Informacje na temat prenumeraty WSiP SA moŻna uzyska� telefonicznie
pod bezp"atnym numerem 0  800  220  555 w godzinach 9.00  15.00
71
2/2003
WYCHOWANIE W PRZEDSZKOLU