NICOLAUS COPERNICUS THORUNENSIS - Mapy ziem polskich i pruskich a dzia... Page 1 of 2
NCT Nauka i odkrycie Kartografia
Mapy ziem polskich i pruskich a działalność kartograficzna Kopernika
W Polsce pierwsze informacje kartograficzne czerpano głównie z Pomponiusza Meli, Klaudiusza Ptolemeusza
oraz mało precyzyjnych kronik i relacji podró\
ników. Warto tu wymienić relacje franciszkanina Benedykta
Polaka, który jako tłumacz brał udział w wyprawie Jana Carpiniego (1245-1246), legata papieskiego
Innocentego IV, do chana Mongołów w Karakorum. Dzięki opisowi tej podró\
y uzyskano w Europie, jeszcze
przed Markiem Polo, wiele cennych informacji o Mongolii i Chinach.
Najstarsze polskie mapy powstawały w związku ze sporami terytorialnymi z zakonem krzy\
ackim, słu\
Ä…c
udokumentowaniu praw Królestwa Polskiego do Pomorza. Pierwszą z nich namalowaną na płótnie
pełnomocnicy polscy przedło\
yli papie\
owi Marcinowi V w 1421 r. Około połowy XV w. w środowisku
gdańskim postały dwie szkicowe mapki, przedstawiające ziemie zakonu krzy\
ackiego i Pomorza
Gdańskiego, które znalazły się w kodeksie Sędziwoja z Czechła (zm. 1476). Krótko po 1450 r. powstała
pierwsza rzetelna geografia Polski (Chorographia Regni
Poloniae) Jana Długosza (1415-1480). W połowie lat
siedemdziesiÄ…tych XV w. Marcin Bylica z Olkusza (zm. 1493),
nadworny astronom króla węgierskiego Macieja Korwina,
wyznaczył na jego \
yczenie współrzędne geograficzne wielu
miast węgierskich, zapewne dla przygotowywanej mapy
Węgier.
Coraz częstsze peregrynacje studentów polskich za granicę
pobudzały ich zainteresowanie mapami i odkryciami
nieznanych lądów. Zapewne jeszcze w Krakowie Kopernik
dowiedział się o wyprawie Krzysztofa Kolumba i chętnie
uczęszczał na wykłady z kosmografii, na których
prezentowano pewne elementy astronomii, matematyki i
geografii oraz zajmowano się ustalaniem długości i szerokości
geograficznych miast polskich. Wśród nauczycieli przyszłego
astronoma zainteresowanych tymi kwestiami wymienić nale\
y
choćby Jana z Głogowa (zm. 1507), który na zajęciach ze
studentami wykorzystywał mapy. Geografię w Krakowie
wykładał równie\
póz
niejszy przyjaciel Kopernika, Wawrzyniec
Korwin (Laurentius Rabe), autor pracy pt. Cosmographia,
wydanej w 1496 r. w Bazylei. Prawdopodobnie równie\
w
czasach krakowskich zawiązała się przyjaz
Å„ studenta
toruńskiego z siostrzeńcem Marcina Bylicy, Marcinem Biemem
z Olkusza (zm. 1540) oraz z Bernardem Wapowskim (zm.
1535), ojcem kartografii polskiej. Z tym ostatnim Kopernik
spotkał się ponownie na studiach w Bolonii oraz w Rzymie.
Przypuszcza siÄ™ tak\
e, \
e Kopernik wraz z Wapowskim
pomagali włoskiemu kartografowi Markowi Benewentano przy pracach nad pierwszą nowo\
ytnÄ… mapÄ…
Europy Åšrodkowo-Wschodniej (Tabula moderna Poloniae, Ungariae, Boemiae, Germaniae, Russiae,
Lithuaniae), załączoną do wydanej w 1507 r. Geografii Ptolemeusza. Była to przeróbka pracy Mikołaja z
Kuzy z połowy XV w., jednak poprawnie napisane nazwy i szczegóły topograficzne na ziemiach polskich oraz
obszarze ziemi chełmińskiej, Prus i Warmii potwierdzają mo\
liwość udziału Wapowskiego i Kopernika w
pracach nad wydaniem tej mapy.
Być mo\
e te\
pod wpływem wybitnego polskiego kartografa Kopernik zajął się samodzielnie sporządzaniem
map swojego kraju. Pierwsza z nich przedstawiała Warmię oraz zachodnie granice Prus Królewskich, a
wykonana została na zlecenie A
ukasza Watzenrodego w zwiÄ…zku ze zbli\
ającym się zjazdem poznańskim w
1510 r., na którym strona krzy\
acka zmierzała do rewindykacji granic z 1466 r. Kopernik towarzyszył
wówczas wujowi i zabrał mapę ze sobą. Nadaremnie więc szukał jej w pokojach astronoma kanonik
warmiński Fabian Luzjański, który zamierzał ją potajemnie wykraść i oddać Zakonowi. Oryginał tej mapy
jednak zaginÄ…Å‚, podobnie zresztÄ… jak i innej mapy Kopernika z 1519 r. (Topographica descriptio) ukazujÄ…cej
zachodnią część Zalewu Wiślanego. Mapa ta słu\
yć miała biskupowi warmińskiemu w sporze granicznym z
miastem Elblągiem. Wiadomo równie\
, \
e w lipcu 1529 r., na zlecenie biskupa Maurycego Ferbera, Mikołaj
Kopernik wspólnie ze swoim przyjacielem, kanonikiem fromborskim Aleksandrem Scultetim, miał opracować
http://copernicus.torun.pl/nauka/kartografia/2/?print=normal 2012-08-14
NICOLAUS COPERNICUS THORUNENSIS - Mapy ziem polskich i pruskich a dzia... Page 2 of 2
mapę całości Prus (mappam, sive descriptionem terrarum Prussie). Niestety, nie znamy jej losów, ale
zapewne przepadła ona bezpowrotnie, podobnie jak i inne mapy warmińskiego astronoma.
Kopernik miał swój udział tak\
e w kształtowaniu obrazu północnych obszarów Rzeczypospolitej w kręgach
polskich kartografów. Przypuszczać nale\
y, \
e dostarczał on potrzebnych informacji Maciejowi z Miechowa
(zm. 1523), autorowi Traktatu o dwóch Sarmacjach, który skorygował wiele błędnych informacji
Ptolemeusza na temat geografii Europy Wschodniej. Podobnie wspierał równie\
Bernarda Wapowskiego w
jego pracach nad mapami wyrytowanymi w l. 1526-1528 w krakowskiej oficynie Floriana Unglera. Niestety
uległy one w czasie po\
aru drukarni zniszczeniu, jednak dzięki odnalezionym fragmentom udało się
zrekonstruować ich zawartość. Dwie z nich, stanowiące prawdopodobnie jedną całość, przedstawiały w
przybli\
eniu dzisiejszą Europę Środkowo-Wschodnią. Pierwsza mapa obejmowała obszary południowej i
środkowej Polski, północne Bałkany oraz ziemie przyległe na wschód a\
po ujście Donu. Druga natomiast
prezentowała ziemie pomorskie, Prusy, śmudz
, Litwę i Inflanty razem z częścią Wielkiego Księstwa
Moskiewskiego. Trzecia wielka mapa Rzeczypospolitej (Mappa, in qua illustrantur ditiones Regni Poloniae ac
magni Ductatus Lithuaniae) nale\
y do najlepszych osiągnięć europejskiej kartografii. W 1533 r. Wapowski
pracował tak\
e nad mapą Europy Północnej (Skandynawii, Inflant i Wielkiego Księstwa Moskiewskiego).
Dwa lata póz
niej odwiedził nawet Kopernika we Fromborku, by przedyskutować swoje wątpliwości.
Mapy Bernarda Wapowskiego oraz Macieja z Miechowa wykorzystane zostały póz
niej przez wielu
kartografów, np. w  Kosmografii Sebastiana Münstera (wydanej w 1540 r. i 1544 r.) oraz w Europae
descriptio Gerarda Mercatora z 1554 r. Być mo\
e sięgał do nich i Olaus Magnus, autor mapy Skandynawii
(Carta marina et descriptio septemtrionalium terrarum...) wydanej w Wenecji w 1539 r. Prace te
popularyzowały na rynku zachodnioeuropejskim bardziej zbli\
ony do rzeczywistości obraz kartograficzny
ziem polskich, który w ogólnych zarysach przetrwał praktycznie do XVIII w.
Nie bez pomocy Kopernika powstały równie\
mapy Prus Jerzego Joachima Retyka z 1540 r. oraz towarzysza
jego pruskiej podró\
y, Henryka Zella z 1542 r. Oryginał pierwszej z nich zaginął, znamy jednak
geograficzno-kartograficzny tekst do niej (Chorographia). Szczęśliwie natomiast ocalała w zbiorach
Biblioteki św. Marka w Wenecji mapa Zella, która obejmuje tak\
e Polskę i Litwę. Przerabiana póz
niej
kilkakrotnie, byÅ‚a reprodukowana m.in. przez Sebastiana Münstera (1550), Abrahama Orteliusza (1570)
oraz Kaspara Hennebergera (1576) czy kronikarza pruskiego Kaspara Schütza (1592).
Nie trzeba te\
szeroko uzasadniać znaczenia De revolutionibus dla rozwoju kartografii, choćby ze względu
na ustalenie przez Kopernika poło\
enia geograficznego Fromborka, Krakowa i Durazzo na tym samym
południku. Dzieło to potwierdza równie\
, \
e Kopernik odkrycie Nowego Åšwiata, podobnie jak wielu mu
współczesnych, przypisywał Amerigo Vespucciemu i sugerował mo\
liwość uznania Ameryki za całkowicie
odrębny kontynent. Zapewne astronom fromborski znał słynną Kosmografię (Cosmographiae... introductio)
Martina Waldseemüllera z 1507 r., w której po raz pierwszy pojawiÅ‚a siÄ™ nazwa Ameryki. W najgorszym
wypadku zapoznał się z przeróbką tej ksią\
eczki dokonanÄ… przez Jana ze Stobnicy (Introductio in Ptolemei
Cosmographiam) i wydanÄ… u Floriana Unglera w Krakowie w 1512 r.
Teresa Borawska
Uniwersytet Mikołaja Kopernika
Literatura
1. J. Babicz, Mikołaj Kopernik a geografia,  Kwartalnik Historii Nauki i Techniki , t. 18: 1973, z. 3, s.
495-502.
2. W. Iwańczak, Do granic wyobraz
ni. Norymberga jako centrum wiedzy geograficznej i kartograficznej
w XV i XVI wieku, Warszawa 2005.
3. E. Jäger, Prussia-Karten 1542-1810, Weißenhorn 1982.
4. H. Lingenberg, Nicolaus Copernicus, Bernard Wapowski und die Anfänge der Kartenabbildung
Preussens,  Westpressen-Jahrbuch , Bd. 23: 1973, s. 33-48.
5. Mikołaj Kopernik. Materiały z sesji naukowej poświęconej rocznicy Mikołaja Kopernika,  Zeszyty
Naukowe Uniwersytetu A
ódzkiego. Nauki Humanistyczno-Społeczne , Seria I, z. 105: 1974.
6. B. Olszewicz, Kartografia polska XV-XVII wieku (PrzeglÄ…d chronologiczno-bibliograficzny),
przygotował do wydania Jerzy Ostrowski, Warszawa 2004.
7. E. Schnayder, Kopernik i mapy,  Rocznik Krakowski , t. 43: 1972, s. 31-44.
8. J. Szeliga, Rozwój kartografii Wybrze\
a Gdańskiego do 1772 roku, Wrocław 1982.
http://copernicus.torun.pl/nauka/kartografia/2/?print=normal 2012-08-14