WST
P DO J
ZYKOZNAWSTWA 2013/14
Filologia francuska UJ
PROWADZ
CY: MARCIN JAKUBCZYK
STRUKTURA SYSTEMU J
ZYKOWEGO (w wielkim skrócie)
Przypomnienie:
Dwie cechy istotne języka naturalnego (ważne dla omówienia struktury systemu języka):
Ł� Dwuklasowość języka:
* słownik (słownictwo)
* gramatyka
Dzięki tej cesze język jest systemem otwartym, czyli tekstotwórczym:
słownik + gramatyka = tekst
{system} {użycie}
�!
słowa za pomocą reguł łączenia (a więc za pomocą gramatyki) tworzą konstrukcje skła-
dniowe:
Kot, piłka, bawić się
�!
Kot bawił się piłką
Umiejętność mówienia to dysponowanie słownictwem oraz zasadami łączenia jednostek
słownikowych w konstrukcje będące wypowiedziami1.
Gramatyka  zanurzona jest w słownictwie. Gramatyka i słownik to nie przeciwstawienie, lecz dwa
uzupełniające się komponenty.
1
Cecha dwuklasowości języka z jednej strony wskazuje na to, że, aby mógł powstać tekst, wypowiedz
, dyskurs
potrzebne jest  ubranie słownictwa w odpowiednie reguły gramatyczne. Z drugiej zaś strony wskazuje na to, że
jedną z klas systemu językowego jest gramatyka, a drugą - słownik. Terminy te były różnie traktowane przez
poszczególnych językoznawców. Na przykład dla niektórych termin gramatyka nie obejmował fonetyki
i fonologii oraz leksykologii, lecz tylko morfologię i składnię. Abstrahując od licznych ujęć i dyskusji, włącza-
my podsystemy fonologiczny i leksykalny do gramatyki, tak, jak jest to przyjęte we współczesnym językoznaw-
stwie. Terminem gramatyka określa się bowiem także kompletny opis języka, a wówczas w zakres gramatyki
wchodzą: fonetyka, fonologia, morfologia, składnia i leksykologia.
1
Ł� dwustopniowość języka2:
�� jednostki znaczące: morfemy, leksemy, zdania
�� jednostki nieznaczące: fonemy (diakryty)
�!
Z tej cechy wynika ekonomiczność języka: zapamiętanie kilkudziesięciu tysięcy znaków
byłoby niemożliwe ze względu na ograniczenia pamięci ludzkiej. Kombinacje niewielkiej
liczby elementów są łatwe do rozróżniania i zapamiętywania. I tak np. z fonemów t, k, o mo-
gą zostać utworzone ciągi: kot, tok, kto.
SYSTEM J
ZYKA I JEGO PODSYSTEMY = STRUKTURA LANGUE
(wraz z wprowadzeniem francuskiej terminologii językoznawczej)
System językowy (langue) ma budowę hierarchiczną (a więc: od fonemu do zdania3) i skła-
da się z następujących podsystemów:
�� fonologiczny ą� fonologia /phonologie/ ą� fonem
�� morfologiczny ą� morfologia /morphologie/ ą� morfem
�� leksykalny (słownictwo) ą� leksykologia /lexicologie/ ą� leksem
�� składniowy ą� składnia (syntaktyka, syntaksa) /syntaxe/ ą� zdanie
Wyżej wymienione abstrakcyjne jednostki systemu językowego (langue) na płaszczyz
nie
parole (rzeczywistego użycia języka w konkretnych aktach mowy) realizowane są odpowied-
nio jako:
LANGUE PAROLE
fonem głoska
morfem morf / allomorf
leksem wyraz
2
Francuski językoznawca strukturalista Andr� Martinet (1908 1999) określał tę cechę jako  podwójne roz-
członkowanie języka lub  podwójną artykulację języka ą� wyróżnił 1) jednostki mające znaczenie (mo-
nemy) oraz 2) jednostki różnicujące znaki, ale nie mające znaczenia (fonemy). Martinet uważał, że z tego
względu fonologii nie należy włączać do gramatyki. Tezy te znajdują się w jednej z książek Martineta: �l�ments
de linguistique g�n�rale, Paris 1960.
3
Porównując strukturę langue do budowli, można powiedzieć, że z cegiełek tworzą się jednostki wyższego
formatu. Hierarchiczna budowa języka uczestniczy w procesie tworzenia tekstu (od fonemu do zdania).
2
zdanie tekst, wypowiedz
, dyskurs4
En fran�ais:
LANGUE PAROLE
phonŁme son
morphŁme morphe / allomorphe
lexŁme mot
phrase texte, discours, �nonc�, �nonciation
Wyżej wskazana terminologia lingwistyczna jest uniwersalna i stosuje się ją do opisu innych
języków, jak na przykład hiszpańskiego5:
A la espańola:
LANGUE PAROLE
fonema sonido
morfema morfo / alomorfo
lexema palabra
oración, frase texto, discurso, enunciado ( tekst - wy-
twór ), enunciación ( tekst - zdarzenie )
Podsystem fonologiczny
Fonem  najmniejszy (niepodzielny) element foniczny w danym języku, który współtworzy
znaki i służy do ich rozróżniania w procesie komunikacji. Fonem to abstrakcyjna jednostka
systemu realizowana w wypowiedziach w postaci głosek, czyli dz
więków mowy. Fonem nie
posiada znaczenia.
Elementy foniczne pełnią m.in. funkcję dystynktywną, polegającą na różnicowaniu
(odróżnianiu) znaków. Przykład funkcji dystynktywnej spółgłosek polskich: głos, kłos  gło-
ski g, k występują w opozycji: dz
więczna  bezdz
więczna. Przykład samogłoskowy z języka
4
Niektórzy badacze uważają, że dyskurs jest, podobnie jak frazemy i zwroty grzecznościowe, zjawiskiem po-
średnim między langue a parole. Z jednej strony bowiem dyskurs odnosi się do konkretnych aktów mowy, jest
zdarzeniem komunikacyjnym, odsyła do osoby, miejsca i sytuacji mówienia, a więc jest użyciem systemu.
Z drugiej zaś strony, dyskurs jest zbiorem  utartych kulturowych i społecznych norm, zbiorem odtwarzanych
wzorców zachowań werbalnych i niewerbalnych, które można zaliczyć do płaszczyzny langue.
5
Tabelka terminologii hiszpańskiej nie obowiązuje do egzaminu. Ma ona charakter jedynie poglądowy.
3
francuskiego: �t�  lato [ete], �tai np.  podpora [et�]. Występuje tu opozycja:  e ferm�   e
ouvert. Mówiąc najprościej: zmiana jednej głoski w podanym ciągu powoduje zmianę zna-
czenia.
Jeśli zaś zmiana głoski nie powoduje zmiany znaczenia, to mówimy o wariantach fo-
nemu, czyli o allofonach (fr. allophone). Na przykład w polskim wyrazie klechda głoska [h]
może zostać wymówiona dz
więcznie lub bezdz
więcznie i wtedy te dwa rodzaje [h] określamy
jako dwa warianty jednego fonemu |h|. Podobnie jest z francuskim [R], które może zostać
wymówione np. jako  R roul� (przedniojęzykowe, jak w polskim) lub  R grassey� (tylnoję-
zykowe, gardłowe, typowo francuskie). Inny przykład: hiszpańska litera  d może zostać
wymówiona na dwa sposoby: jak polska głoska [d] oraz jako [�]6. Ten ostatni dz
więk pojawia
się zwłaszcza wtedy, kiedy spółgłoska d znajduje się między dwoma samogłoskami, jak
w wyrazach: todo  wszystko lub enunciado (odpowiednik fr. �nonc�)  w językoznawstwie:
tekst  wytwór .
Fonetyka (fr. phon�tique)  część fonologii, nauka o dz
więkach mowy
�� wybrane właściwości fizyczne dz
więków mowy, czyli prozodia (ą�dział językoznaw-
stwa zajmujący się brzmieniowymi właściwościami języka, głównie intonacją, akcen-
tem oraz iloczasem):
a) intonacja  zmiana wysokości głosu w trakcie wymawiania dz
więku. Jest to szcze-
gólnie ważne w językach tonalnych (np. wietnamski, tajski), gdzie różnice w intonacji sy-
gnalizują różnice w znaczeniach (ą�funkcja dystynktywna). W języku wietnamskim wy-
stępuje aż 6 tonów, które w pisowni oznaczane są za pomocą odpowiednich znaków. Przy-
kłady: Ma  Duch (intonacja równa), m�  matka (intonacja wznosząca się), mć  koń, klacz
(intonacja opadająco-wznosząca);
b) akcent (silniejsze wymówienie sylaby): w j. polskim pada przede wszystkim na dru-
gą sylabę od końca (akcent paroksytoniczny7), w j. francuskim - na ostatnią sylabę (akcent
oksytoniczny), w czeskim i słowackim oraz w gwarze podhalańskiej  na pierwszą sylabę
(akcent inicjalny). Możemy mówić także o akcencie graficznym, który może pełnić funkcję
dystynktywną, jak np. w języku hiszpańskim: mas  ale , m�s  więcej ;
c) iloczas (czas trwania głoski):
6
Dz
więk zbliżony do wymowy angielskiego th.
7
Akcent proparoksytoniczny (na trzecią sylabę od końca) występuje z kolei w wyrazach zakończonych na 
ika, -yka: matematyka, muzyka, technika, pedagogika.
4
ą� w polszczyz
nie głoski długie i krótkie występowały do połowy XVI wieku.
Z dawnego polskiego M
mamy dziś ó (np. dM
ł > dół, BM
g > Bóg)
ą� łacina  o iloczasie mówimy na przykład wtedy, gdy dwa wyrazy różnią się między
sobą tylko długością samogłoski (ą�funkcja dystynktywna), np. łacińskie homonimy O
s
 kość , M
s  usta ; m
lus  zły , m

lus  maszt (statku) .
ą� występuje w niektórych współczesnych językach słowiańskich, np. w j. słowackim:
dom  budynek , dóm  katedra ; z�stavka  mała flaga , zast�vka  przystanek (autobusowy,
tramwajowy) .
Podsystem morfologiczny
Z fonemów budowane są jednostki znaczące, a najmniejsze z nich to morfemy.
Morfem  najmniejsza jednostka znacząca (będąca połączeniem formy i znaczenia), która
służy do budowania jednostek wyższego rzędu, czyli leksemów.
Reprezentacją morfemu w planie parole jest morf. Np. w języku polskim morfem MATK(A)
(zbudowany z fonemów: m, a t, k) w odmianie przez przypadki ma następujące przykładowe
realizacje (morfy): matk-a (M. l.p.) oraz matc-e (C. l.p.). Są w j. polskim także takie morfe-
my, które na poziomie użycia systemu realizowane są tylko przez jeden morf, np. DOM.
Można to także zilustrować odmianą francuskich czasowników:
�� Aller, który może mieć następujące morfy8: all-(ons), v-(ont).
�� Faire może mieć takie np. morfy: fais-(ons), fait-(es), f-(ont).
Morfologia  dział językoznawstwa zajmujący się opisem budowy wyrazów, które z punktu
widzenia morfologii składają się z morfemów.
Morfologia:
ą� fleksja (fr. flexion)  odmiana wyrazów
- werbalna (flexion verbale): czasownik
- nominalna lub imienna (flexion nominale): rzeczownik, przymiotnik, zaimek, itd.
8
Uwaga! W niektórych koncepcjach morfologii francuskiej nie wyróżnia się morfów, lecz allomorfy.
5
Kategorie gramatyczne:
- klasyfikujące, np. rodzaj gramatyczny jest właściwością, którą każdy rzeczownik
posiada, a więc rzeczownik nie odmienia się przez rodzaj. Ale, np. dla polskiego przymiotni-
ka oraz czasownika w czasie przeszłym i w trybie przypuszczającym rodzaj jest już kategorią
gramatyczną fleksyjną;
- fleksyjne:
a) nominalne: np. rodzaj* (zob. wyżej), liczba oraz  np. w polszczyz
nie i w łacinie  przy-
padek;
b) werbalne: np. czas, tryb, osoba.
Ł� słowotwórstwo (formation des mots)  tworzenie nowych jednostek słownikowych;
derywacja (d�rivation)  tworzenie wyrazów pochodnych od wyrazu podstawowego, do-
konywane często za pomocą przyrostków (sufiksów) lub przedrostków (prefiksów), np. kot
+ ek ą� kotek, prehistoria (= pre + historia), reprendre, poulette. Wyraz pochodny określa-
ny jest jako derywat.
Podsystem leksykalny (słownictwo jako system)
�� Leksyka = słownictwo
�� Leksem  abstrakcyjna jednostka systemu słownikowego języka, której realizacją
w  planie parole jest wyraz.
�� Ważne rozróżnienie słownictwa:
ą�słownictwo jako zbiór (ograniczony = liczny, ale zamknięty) właściwy całej społecz-
ności mówiącej danym językiem;
ą� zbiór, którym dysponują poszczególni członkowie tej społeczności, a więc indywi-
dualny zasób słownikowy (w psycholingwistyce bywa nazywany słownikiem umysło-
wym ą� Ida Kurcz, Psychologia języka i komunikacji). Słownictwo danego języka to
ogromny zbiór jednostek. Np. Uniwersalny słownik języka polskiego (2003) zawiera 100
tysięcy haseł, co nie oznacza, że poszczególni mówiący operują tyloma słowami: ich
słownik jest o wiele mniejszy (bo np. na co dzień nie używają wszystkich wyrazów spe-
cjalistycznych). Ponadto, każdy mówiący posiada zasób słownictwa czynnego i bierne-
go (to ostatnie rozumie, ale nie posługuje się nim). Wielkość słownika umysłowego
mówiących psycholingwiści umieszczają w granicach od 10 do 60 tysięcy jednostek
(zob. książka I. Kurcz)
6
�!
powyższe dwa typy zbiorów oczywiście nie pokrywają się
�� słownictwo w odróżnieniu od gramatyki (por. słownik  gramatyka) stanowi część sys-
temu językowego mało stabilną, podlegającą nieustannym zmianom (z wyjątkiem np.
liczebników, zaimków), gdyż wciąż pojawiają się nowe słowa, niektóre wychodzą
z użycia, wyrazy są zapożyczane, itd.
�� słownictwo tworzy system oparty na relacjach semantycznych między wyrazami (np.
synonimia, antonimia, etc.)
�� systemowość słownictwa przejawia się też w tym, że leksemy przystosowane są grama-
tycznie do tworzenia zdań, grupują się w części mowy9 (odmienne i nieodmienne; róż-
nie klasyfikowane): rzeczowniki, czasowniki, przymiotniki, liczebniki, zaimki, spójniki,
przyimki, przysłówki, partykuły, wykrzykniki (+ determinanty).
Podsystem składniowy
�� podstawową systemową jednostką składniową jest zdanie. Za pomocą zdań ludzie nieu-
stannie tworzą wypowiedzi. Na poziomie parole zdanie realizowane jest w tekstach,
wypowiedziach i dyskursie;
�� zadaniem składni jest tworzenie nowych tekstów wg określonych reguł (wyjątkiem są
tu teksty odtwarzane, np. frazemy ą� zob. wykład Granice systemu językowego);
�� przypomnienie: według generatywnej teorii Chomskiego, ze skończonej liczby reguł
można wygenerować (generowanie) nieskończoną liczbę zdań, które następnie można
przekształcać (transformacja) lub rozwijać. Z kolei nieskończenie wiele zdań można
sprowadzić do ograniczonej liczby abstrakcyjnych schematów zdań (swego rodzaju
wzorców zdań), co pokażemy na przykładzie zdań prostych (pojedynczych): Ania czyta
książkę (Nmian/podm  Vorzeczenie  Nbiern/dopełnienie bliższe), Michał jest studentem (Nmian/podm 
Vłącz  Nnarz{orzeczn}), Pierre est professeur de fran�ais (Nsujet  Vverbe d �tat - Nattribut du sujet)
�� części zdania (inaczej: grupy funkcyjne / funkcje syntaktyczne)  kilka podstawowych
informacji wraz z przykładami po polsku i/lub po francusku:
- podmiot (fr. sujet): Michał gra na gitarze;
- orzeczenie, fr. pr�dicat (np. pol. orzeczenie imienne składające się z dwóch elemen-
tów: łącznik + orzecznik; fr. attribut  orzecznik ), przykłady: zob. wyżej;
9
Inaczej: klasy funkcjonalne leksemów.
7
- przydawka (np.: compl�ment de nom  przydawka rzeczowna : Samochód pułapka
eksplodował w centrum miasta; �pithŁte  przydawka przymiotna : Ona ma oczy zielo-
ne);
- dopełnienie: bliższe  COD: compl�ment d objet direct (Le chien a mang� mon g�te-
au) oraz dalsze  COI: compl�ment d objet indirect (Je parle du professeur). Kryterium
rozpoznania dopełnienia bliższego jest transformacja orzeczenia czynnego na stronę
bierną: Student zdał egzamin ą� Egzamin został zdany przez studenta;
- okolicznik (np. CC: compl�ment circonstanciel {p.ex.:} de lieu: J habite ą Cracovie);
�� najważniejsze typy zdań złożonych:
- nie poszedł do pracy, bo zachorował  [relacje przyczynowo-skutkowe między zda-
rzeniami]  zdanie podrzędne
- zachorował i nie poszedł do pracy  [następstwo czasowe]  zdanie współrzędne
�� zdania pojedyncze i złożone (a ściślej: ich schematy) zasadniczo zamykają hierar-
chiczną budowę języka.
8