BEZPIECZEŃSTWO PRACY 5/2001 mgr MAŁGORZATA MILCZAREK Centralny Instytut Ochrony Pracy Ocena poziomu kultury bezpieczeństwa w przedsiębiorstwie rtykuł stanowi kontynuację tema- iż wymóg ten nie dotyczy wszystkich potrzeb szkoleniowych, ocenie szkoleń, tyki podjętej w BP nr 10/00 przepisów i nie każdej sytuacji. Nowy " dają możliwoSć uzyskania użytecz- Kultura bezpieczeństwa w przed- pracownik szybko orientuje się w panu- nej i ważnej informacji zwrotnej od pra- siębiorstwie nowe spojrzenie na zagad- jących zasadach i rzeczywistych normach cowników niższych szczebli dla kierow- nienia bezpieczeństwa pracy [6], gdzie zakładowych (np. pewne przepisy bhp nictwa, została przedstawiona koncepcja kultury należy omijać), podtrzymywanych zarów- " umożliwiają sprawdzenie efektyw- bezpieczeństwa w przedsiębiorstwie no przez pracowników szeregowych, jak noSci różnych programów poprawy (ba- podstawy teoretyczne, przykład badań i kierowników, przystosowując do nich danie klimatu przed i po interwencji), oraz konkretnych praktyk podejmowa- swoje zachowanie. TreSci zawarte w kul- są pomocne przy ogólnej ocenie " nych w zakładzie pracy w tym zakresie. turze przedsiębiorstwa mogą być niekie- funkcjonowania firmy, W niniejszym artykule podjęto kwestię dy bardzo subtelne i trudne do odkrycia. " dają możliwoSć identyfikacji ukry- badania kultury bezpieczeństwa, bowiem Zawsze jednak wpływają na funkcjono- tych problemów, zanim zaczną one po- kształtowanie pożądanej kultury bezpie- wanie firmy. Poziom (czy treSć) kultury wodować straty w firmie. czeństwa wymaga stosowania odpowied- bezpieczeństwa zakładu pracy wyznacza nich narzędzi umożliwiających jej ocenę sposób jego funkcjonowania w zakresie Metody badań i monitorowanie. bezpieczeństwa i higieny pracy. Badanie kultury bezpieczeństwa kultury umożliwia zrozumienie procesów, które determinują postępowanie pracow- Dlaczego warto badać Kultura bezpieczeństwa w przedsię- ników. Kultura organizacyjna bywa okre- biorstwie związana jest z wartoSciami, kulturę organizacyjną Slana jako osobowoSć firmy, jej badanie postawami oraz normami zachowania w stanowić więc może swojego rodzaju sa- W kulturze organizacyjnej przedsię- zakresie bezpieczeństwa pracy, wspólny- moocenę, poszerzającą samoSwiadomoSć biorstwa zawarte są wartoSci, przekona- mi dla wszystkich pracowników. Model czyli wiedzę firmy o niej samej. Wnio- nia i normy zachowań wspólne dla kultury bezpieczeństwa D. Cooper a [3] ski mogą służyć organizacyjnemu ucze- wszystkich pracowników. Przekaz kultu- przedstawiono na rys. 1. Zaproponowa- niu się. rowy przejmowany jest przez osoby roz- ny przez autora schemat zawiera dwa Badania kultury są również sposobem poczynające pracę w danej firmie w spo- wymiary kultury: angażowania pracowników oraz okazją sób automatyczny, a często nieSwiadomy. " widoczne przejawy kultury bezpie- do propagowania pewnych idei i warto- Informacje o zwyczajach panujących w czeństwa (związane z organizacją, czyli Sci w zakładzie pracy. Jednym ze sposo- firmie, czy deklarowanych wartoSciach, zarządzaniem bezpieczeństwem oraz bów analizy kultury jest badanie klimatu, o których nowy pracownik dowiaduje się wykonywaną pracą), czyli specyficznej atmosfery panującej w podczas wstępnych rozmów i szkoleń sta- " ukryte przejawy kultury bezpieczeń- przedsiębiorstwie. W zakresie bezpie- nowią tylko częSć jego edukacji w zakre- stwa (związane z czynnikami psycholo- czeństwa i higieny pracy mówimy o kli- sie kultury. Dalszą naukę pobiera on w gicznymi). macie bezpieczeństwa. Furnham i Gun- codziennej pracy i w mniej formalnych Do badania poszczególnych obszarów ter (za: Furnham) [4] wymieniają wiele kontaktach z innymi pracownikami. Wte- kultury bezpieczeństwa stosowane są od- korzySci wynikających z badania klima- dy właSnie odkrywa, co tak naprawdę jest powiednie narzędzia, ich wybór zależy od tu organizacyjnego, np.: ważne w tej firmie oraz przystosowuje tego, który element kultury chcemy opi- swoje zachowanie do rzeczywiScie ocze- " badania klimatu dostarczają faktycz- sać. nej informacji o tym, jak firma jest po- kiwanych i nagradzanych w zakładzie strzegana przez swoich pracowników, sposobów postępowania. Przykładem ilu- strującym ten proces, niestety ciągle ak- " dają możliwoSć zidentyfikowania obszarów problemowych i zaplanowania tualnym, może być kwestia przestrzega- odpowiedniej interwencji, nia przepisów bhp w zakładzie pracy. Na wstępnym szkoleniu nowy pracownik do- " zwiększają motywację oraz polep- szają i promują komunikację przez wiaduje się, iż przestrzeganie przepisów poznawanie odczuć i sugestii pracowni- bhp jest bezwzględnie wymagane w fir- ków na wszystkich szczeblach, mie, w której rozpoczyna pracę. Jednak Rys.1. Model kultury bezpieczeństwa D. Cooper a (1998) [3] często już po kilku tygodniach okazuje się, " są pomocne przy identyfikowaniu 17 BEZPIECZEŃSTWO PRACY 5/2001 Bezpieczeństwo jest w mojej firmie Widoczne przejawy badanych aspektów. wartoScią Kwestionariusz klimatu bezpieczeń- kultury bezpieczeństwa stwa opracowany przez Cheyne i wsp. [2] Do badania formalnych, łatwo obser- zawiera następujące elementy: wowalnych aspektów kultury bezpieczeń- 1. Fizyczne Srodowisko pracy (np. stwa możemy wykorzystać: oSwietlenie, wentylacja, przestrzeń do 1. Audity systemu zarządzania bezpie- pracy) czeństwem i higieną pracy 2. Postrzegane ryzyko (np. ryzyko 2. Listy kontrolne związane z transportem zewnętrznym, 3. Obserwacje, rozmowy z pracownikami poSlizgnięciem, porażeniem prądem) 4. Pomiary Srodowiska fizycznego pracy 3. Postawy wobec bezpieczeństwa, 5. Raporty z wypadków np.: Bezpieczeństwo jest ważnym priory- 6. Obserwacje zachowań pracowników, tetem, Trwa u nas proces ciągłego dosko- np. nalenia w zakresie bezpieczeństwa arkusze pożądanych (bezpiecznych) 4. Działania w zakresie bezpieczeń- zachowań stwa, tj. zaangażowanie pracowników w arkusze najczęSciej występujących, różne działania związane z bezpieczeń- niebezpiecznych zachowań stwem (np. analizę wypadków) Uzyskane wyniki dostarczają informa- pracowników w zakresie bhp Badania klimatu bezpieczeństwa, jak cji o zewnętrznych elementach kultury " bezpiecznymi zachowaniami. podają autorzy, pomagają w okreSlaniu bezpieczeństwa. Wydaje się, iż nie są one Opracowane narzędzie może być wy- celów inicjatyw i programów poprawy wystarczające dla kształtowania kultury, korzystane do samooceny firmy, a więc podejmowanych w przedsiębiorstwie. zdarza się bowiem, że mimo bardzo do- może być pomocne przy kształtowaniu Nieco inne elementy zawiera kwestio- brze przygotowanych i wdrożonych sys- kultury bezpieczeństwa. Przykładowy nariusz opracowany przez Williamsona temów, niewiele zmienia się w zakładzie sposób prezentacji wyników pokazano na i wsp. [8]. Obejmuje on następujące pracy w zakresie bhp (np. Pidgeon, 1998) rys. 2. Przedstawione wykresy mogą np. aspekty: [7]. Dlatego wdrożony system zarządza- stanowić podstawę do dyskusji na spotka- 1. Osobista motywacja do bezpiecz- nia bhp oraz wszelkie programy modyfi- niach. Narzędzie umożliwia również mo- nych zachowań, np.: Pracowałbym bez- kacji zachowań powinny być wsparte nitorowanie klimatu bezpieczeństwa. Ba- pieczniej, gdyby mój mistrz chwalił mnie również siłami, które płyną z głębszych dania przeprowadzone w okreSlonym za bezpieczne zachowania poziomów kultury. odstępie czasu dostarczają informacji o 2. Dobre praktyki w zakresie bezpie- Ukryte przejawy zmianie, jaka nastąpiła w przedsiębior- czeństwa, np.: Kierownictwo w moim stwie w zakresie bezpieczeństwa pracy. kultury bezpieczeństwa miejscu pracy tak samo troszczy się o bez- Jak wynika z wykresu przedstawionego Badania te są często bardzo złożone; pieczeństwo ludzi, jak i o zyski na rys. 3, w zakładzie, w którym przepro- do interpretacji wyników niezbędne jest 3. Tłumaczenie ryzyka, np.: Kiedy wadzano ankietę, wystąpiła zmiana na doSwiadczenie oraz znajomoSć danej fir- pracowałem niebezpiecznie, było to spo- lepsze niektórych elementów klimatu bez- my. Nie są możliwe do przeprowadzenia wodowane tym, iż musiałem szybko skoń- pieczeństwa, inne zaS uległy pogorszeniu. jedynie przez zewnętrznych obserwato- czyć zadanie Wnioski z takich badań mogą służyć cią- rów, wymagają czynnego udziału pracow- 4. Fatalizm brak kontroli nad byciem głemu doskonaleniu bezpieczeństwa i hi- ników. Można tu wyróżnić: bezpiecznym, np.: Wypadki będą się zda- gieny pracy. Badania klimatu bezpieczeństwa: rzały bez względu na to, co robię kwestionariusze 5. Optymizm, np.: Nie jest prawdopo- Złożone badania Badania kompleksowe : kwestio- dobne, że będę miał wypadek, ponieważ kultury bezpieczeństwa nariusze (do badania klimatu bezpieczeń- jestem uważną osobą. Przy bardziej złożonych badaniach stwa, postaw pracowników, wartoSci), Jak twierdzą autorzy, badanie postaw kultury bezpieczeństwa wykorzystuje się wywiady z pracownikami, analiza rapor- i postrzeganie pracowników umożliwia również narzędzia wymieniane wczeSniej. tów z wypadków, analiza historii przed- identyfikację obszarów wymagających Wyniki auditów systemów zarządzania siębiorstwa, analiza mitów i legend orga- poprawy w zakresie bezpieczeństwa. czy poziom klimatu bezpieczeństwa sta- nizacyjnych. Opisane kwestionariusze stosowano w nowić mogą podstawę dalszych, bardziej Badanie przedsiębiorstwach angielskich. pogłębionych analiz. Kwestionariusz do badania klimatu Przykładem kompleksowego badania klimatu bezpieczeństwa bezpieczeństwa opracowano również w kultury bezpieczeństwa jest analiza doko- Klimat bezpieczeństwa związany jest Pracowni Psychologii Pracy CIOP. Obej- nana przez J. Carrol a [1], która składała z postrzeganiem przez pracowników róż- muje on obszary związane m.in. z: się z następujących etapów: nych aspektów bezpieczeństwa w swoim zakładzie pracy. Wpływa on na postawy i " zaangażowaniem kierownictwa w kwestionariusz kultury bezpieczeń- sprawy bhp i partycypacją pracowników stwa wypełniany przez pracowników zachowanie pracowników w zakresie bhp. wywiady w grupach 4 10 osób Do badania klimatu bezpieczeństwa wy- " wartoSciami w zakresie bhp (osobno robotnicy i kierownicy) korzystuje się kwestionariusze, które czę- " szkoleniami bhp sto różnią się między sobą pod względem " odpowiedzialnoScią i SwiadomoScią przedstawienie wyników najwyższe- 18 BEZPIECZEŃSTWO PRACY 5/2001 Kierownictwo docenia pracowników, Wszystkie zdarzenia wypadkowe pracowników tego samego przedsiębior- którzy dbają o sprawy bhp omawiane są na spotkaniach stwa, nie zawsze efektywna była komu- nikacja, w wyniku czego powstawały nie- porozumienia i konflikty. Dzięki identy- fikowaniu takich problemów, można sku- tecznie zwiększać efektywnoSć przedsię- biorstwa w zakresie bezpieczeństwa pra- cy. Wyniki wielu badań wskazują również, iż w przedsiębiorstwach istnieją pewne subkultury (np. Mearns i wsp.) [5]. Po- znawanie tych subkultur umożliwia in- tegrację wszystkich pracowników i two- rzenie jednej, wspólnej, pożądanej kultu- ry bezpieczeństwa w przedsiębiorstwie. Rys. 2. Odpowiedzi pracowników na poszczególne stwierdzenia kwestionariusza klimatu bezpieczeństwa mu kierownictwu (dyskusja, interpretacja) Jak odpowiedzialnoSć, odczucia mogą prezentacja wyników wszystkim pra- przekładać się na działanie? cownikom 2. Podaj kilka przykładów, jak kierow- Przed badaniem kwestionariuszowym nictwo okazuje swoje oczekiwania wo- pracownikom wręczono dwa listy: pierw- bec pracowników, związane z bezpieczeń- szy zapewniał o uczciwoSci i szczerych stwem. Jakie znaczenie mają tu kary i zamiarach kierownictwa oraz informował, nagrody? iż swoje odczucia co do wyników kwe- 3. Co się dzieje, kiedy zwiększa się tro- stionariusza będzie można ujawnić pod- ska robotników o bezpieczeństwo? A kie- czas wywiadów, drugi list okreSlał cele dy inne zmartwienia są większe? oceny kultury bezpieczeństwa, a także 4. Dlaczego ludzie boją się obwinie- definicję informującą, iż kultura bezpie- nia za błędy? Co znaczy odpowiedzial- czeństwa związana jest z uznaniem wyso- noSć? Podaj przykład odpowiedzialnoSci kiej wartoSci (priorytetu) bezpieczeństwa ro- bez winy. Rys. 3. Porównanie klimatu bezpieczeństwa w tym botników oraz bezpieczeństwa publiczne- 5. Czy twój kierownik rozumie twoją samym przedsiębiorstwie w roku 1998 i 1996 (wg: D. Cooper, 1998) go przez każdego pracownika we wszyst- pracę i to, jaki jest twój wkład w bezpie- kich grupach na każdym organizacyjnym czeństwo? PIRMIENNICTWO poziomie. Jest to związane z oczekiwaniem, 6. Jak dobrze przepływa informacja w że pracownicy będą zachowywali się w spo- grupie pracowniczej oraz w górę i w dół [1] Carroll J.: Safety culture as an ongoing pro- sób zapewniający bezpieczeństwo oraz hierarchii zakładowej? cess: culture surveys as opportunities for enqu- wezmą osobistą odpowiedzialnoSć za bez- 7. Jak można, twoim zdaniem rozwią- iry and change. Work & Stress, vol 12, no 3, pieczeństwo. zać problemy bezpieczeństwa? 272-284, 1998 Kwestionariusz zawierał: Po zakończeniu rozmów informowa- [2] Cheyne A., Cox S., Oliver A., Tomas J. M.: Modelling safety climate in the prediction of " 45 pytań zamkniętych ocenianych na no pracowników, że celem wywiadów jest levels of safety activity. Work & Stress, vol 12, 4 punktowej skali, np.: rozmawianie o samoocena kultury bezpieczeństwa na no 3, 255-271, 1998 prawie wypadkach jest stratą czasu, czuję co zwracamy uwagę, co jest dla nas war- [3] Cooper D.: Improving safety culture. John osobistą odpowiedzialnoSć za bezpieczeń- toScią, o czym rozmawiamy, jak pracuje- Wiley & Sons Ltd., 1998 [4] Furnham A.: The psychology of behaviour stwo w całej fabryce, nie tylko za bezpiecz- my. Na koniec wywiadów rozdawano at work. Psychology Press, UK, 1997 ne wykonywanie swojej pracy krótki końcowy kwestionariusz: [5] Mearns K., Flin R., Gordon R., Fleming " 2 pytania otwarte: PomySl o jakimS 1. Czy jest jeszcze coS, co chciałbyS M.: Measuring safety climate on offshore in- zdarzeniu, które miało ostatnio miejsce w dodać do dyskusji? stallations. Work & Stress, vol 12, no 3, 238- fabryce, a które pokazuje, jak silna lub 2. Czy jest coS, co chciałbyS podkre- 254, 1998 [6] Milczarek M.: Kultura bezpieczeństwa w słaba jest kultura bezpieczeństwa, Gdy- Slić jako szczególnie istotne? przedsiębiorstwie nowe spojrzenie na zagad- byS był prezesem, co byS zrobił, by popra- 3. Czy masz jakieS pomysły, jak zwięk- nienia bezpieczeństwa pracy. Bezpieczeństwo wić kulturę bezpieczeństwa? szać kulturę bezpieczeństwa oraz zachę- Pracy 10/2000 Dane z kwestionariusza zostały wyko- cać pracowników do większej troski na [7] Pidgeon N.: Safety culture: a key theoreti- rzystane do ułożenia struktury wywiadów, tym polu? cal issues. Work & Stress, vol 12, no 3, 202- 216, 1998 który miał również stanowić rodzaj dys- Badania prezentowane w artykule [8] Williamson A. M., Feyer A. M., Cairns D., kusji o wartoSciach, postawach i zacho- umożliwiają doskonalenie kultury bezpie- Biancotti D.: The development of a measure of waniu. Pracownicy rozważali następują- czeństwa w zakładzie pracy. Z badań Car- safety climate: the role of safety perceptions ce zagadnienia: roll a [1] wynikało, iż bezpieczeństwo nie and attitudes. Safety Science, vol 25, no 1-3, 15-27, 1997 1. Co znaczy kultura bezpieczeństwa? zawsze było jednakowo rozumiane wSród 19