Administracyjnoprawna sytuacja osób fizycznych

Zasięg działalności administracji publicznej, oprócz spraw gospodarczych, oświaty, nauki i kultury,

zdrowia, zatrudnienia, opieki społecznej, itp., obejmuje również osoby fizyczne. W zakresie

działalności administracji publicznej w tej dziedzinie mieści się taka problematyka, jak:

• Obywatelstwo,

• Zmiana imion i nazwisk,

• Akta stanu cywilnego,

• Ewidencja ludności, paszporty, dowody osobiste,

• Ordery, odznaczenia i odznaki.

Zagadnienia te dotyczą każdego z nas i niejednokrotnie wymagają od nas osobistej wyprawy do

urzędu miasta, gminy bądź dzielnicy lub też innych urzędów. Niektóre, jak obywatelstwo, wiążą się

nawet z najwyższą osobistością w kraju, czyli z prezydentem, który jako jedyna osoba w Polsce ma

prawo nadania obywatelstwa.

Problematykę obywatelstwa ciężko przypisać konkretnym dziedzinom prawa, gdyż leży ona na

pograniczu prawa międzynarodowego i administracyjnego. Obywatelstwo jest to stosunek prawny

łączący jednostkę z państwem. Składają się nań prawa przynależne jednostce oraz jej obowiązki

wobec państwa.1 Do indywidualnych rozwiązań każdego państwa należą sposób nabycia oraz utraty

obywatelstwa, jak i obowiązki obywatela wobec państwa.

W Polsce obywatelstwo nadawane jest zgodnie z dwiema zasadami. Zasada krwi zakłada, że dziecko

dziedziczy obywatelstwo po rodzicach. Zasada ziemi natomiast mówi, że dziecko otrzymuje

obywatelstwo po rodzicach. Zgodnie z tymi zasadami obywatelstwo polskie otrzyma dziecko urodzone

z obywateli polskich lub, gdy jedno z jego rodziców jest Polakiem, a także w przypadku, gdy urodzi się

w Polsce lub tu zostanie znalezione.

Obywatelstwo może zostać nadane również repatriantom, czyli cudzoziemcom pochodzenia

polskiego, którzy mają zamiar osiedlić się w Polsce na stałe. Poza tymi wszystkimi przypadkami

obywatelstwo polskie może zostać nadane, jeżeli cudzoziemiec zamieszkuje w Polsce co najmniej

pięć lat, na jego wniosek. Czasem może to być uzależnione od faktu, czy cudzoziemiec utracił swoje

dotychczasowe obywatelstwo. Obywatelstwo, które rozciąga się na dzieci, nadaje tylko i wyłącznie

Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej.

Uzyskanie obywatelstwa polskiego możliwe jest także w wyniku tzw. uznania za obywatela polskiego.

O procedurę tą może złożyć wniosek osoba, która nie posiada żadnego obywatelstwa, bądź jej

obywatelstwo jest nieokreślone, pod warunkiem, że zamieszkuje ona w Polsce co najmniej pięć lat.

Uznanie za obywatela polskiego należy do kompetencji wojewody.

Państwo polskie traktuje obywatela polskiego tylko i wyłącznie jako swojego obywatela, choćby nawet

posiadał on równocześnie inne obywatelstwo. Istnieją jednak sytuacje, kiedy można utracić polskie

obywatelstwo. Pierwszym takim przypadkiem może być wystąpienie obywatela o pozwolenie na

zmianę obywatelstwa – nabycie innego obywatelstwa. Inne przypadki pozbawienia obywatelstwa

polskiego określone są w ustawie.

Osoby, które nie są obywatelami polskimi objęci są w Polsce specjalną regulacją prawną.2 Prawo o

cudzoziemcach szczegółowo reguluje kwestie przekroczenia polskiej granicy przez cudzoziemca,

uzyskania wizy, instytucji odmowy wjazdu na terytorium RP, wydalenia z kraju. W związku z pobytem

1 A. Antoszewski, R. Herbut (red.), Leksykon politologii, Wrocław 2002, s. 266.

2 Ustawa z 13 czerwca 2003r. o cudzoziemcach, Dz.U. 2003.128.1175.

1

obywatela innego kraju na terytorium Polski wprowadzono obowiązki rejestracji, meldunku, kartę

stałego pobytu, a także prawo azylu.

Cudzoziemiec może przekroczyć granicę Polski na podstawie ważnego paszportu, a w niektórych

przypadkach dodatkowo na podstawie ważnej wizy. Wizę obcokrajowcowi może wydać polskie

przedstawicielstwo dyplomatyczne lub konsul za granicą, a w kraju wojewoda, właściwy ze względu

na miejsce pobytu. Dokument ten może uprawniać do jednorazowego lub wielokrotnego wjazdu na

teren RP lub na przejazd przez Polskę do innego kraju. W niektórych przypadkach można odmówić

cudzoziemcowi wizy, wjazdu do Polski, bądź też unieważnić wizę, kiedy np. obcokrajowiec działał na

szkodę interesów RP, został skazany w Polsce lub za granicą za zbrodnię, naruszył polskie przepisy o

cudzoziemcach, o ochronie granic, celne lub gdy inne przesłanki wskazują, że jego pobyt w kraju jest

niepożądany.

Obcokrajowiec ma obowiązek zarejestrować się w ciągu trzech dni od wjazdu do Polski w urzędzie

wojewódzkim. Jeżeli cudzoziemiec nie jest w Polsce przejazdem, ma także obowiązek zameldować

się. Legalny stały pobyt w Polsce jest możliwy tylko po dopełnieniu tych dwóch obowiązków oraz po

otrzymaniu karty stałego pobytu, wydanej przez wojewodę właściwego co do miejsca zamierzonego

pobytu cudzoziemca.

W przypadku, gdy obcokrajowiec przebywa w Polsce nielegalnie, może zostać wydalony z kraju.

Decyzję taką wydaje wojewoda. Taka decyzja może zostać podjęta również wówczas, gdy

cudzoziemiec działał na szkodę interesów RP, został skazany za zbrodnię, naruszył stosowne

przepisy lub gdy zachodzą inne przesłanki, że jego obecność w kraju jest niepożądana.

W prawie polskim przewidziana została instytucja azylu dla obcokrajowców, którą udziela Minister

Spraw Wewnętrznych. Azyl może zostać udzielony osobie, która jest ścigana przez władze innego

państwa z powodów natury politycznej, rasowych, koloru skóry, pochodzenia narodowego lub

etnicznego, religii, itp. Azyl stosowany jest tylko w przypadku osób, które popełniły przestępstwo

polityczne. Może zostać udzielony azyl terytorialny, czyli w granicach Polski oraz dyplomatyczny, czyli

w granicach siedziby misji dyplomatycznych RP, niekiedy również w konsulatach, na pokładach

statków morskich, okrętów wojennych czy bazach wojskowych.

Cudzoziemcowi można nadać także status uchodźcy, który to nadaje Minister Spraw Zagranicznych,

zgodnie z Konwencją Genewską z 28 lipca 1951 roku o statusie uchodźców oraz Protokołem

dotyczącym statusu uchodźców z 31 stycznia 1967 roku. Obcokrajowcy, którym został udzielony azyl

lub status uchodźcy nie są zwolnieni z powszechnych obowiązków cudzoziemców przebywających na

terenie RP.

Sytuacja cudzoziemców w Polsce nie jest na tyle korzystnie rozwiązana, co sytuacja polskich

obywateli, ponieważ niektóre decyzje administracyjne nie podlegają kontroli sądu administracyjnego.

Od 1 maja br., czyli od wejścia Polski do Unii Europejskiej, Polakom zostało przyznane obywatelstwo

UE. Jest to instytucja, którą wprowadził traktat z Maastricht. Obywatelstwo to daje nam możliwość

poszukiwania pracy i pracowania w innych krajach Unii, swobodne zamieszkanie i przemieszczanie

się w owych krajach, przenoszenia praw ubezpieczeń społecznych do innego kraju UE, a także do

studiowania i przejścia na emeryturę w każdym kraju na terytorium Unii Europejskiej. Co prawda w te

kilka dni od wejścia do Unii w niewielu krajach możemy korzystać zupełnie swobodnie z tych

wszystkich praw, które daje nam obywatelstwo unijne, ale po okresach przejściowych, jakimi jesteśmy

niestety objęci, wszystkie te prawa będą nam w pełni zagwarantowane. Instytucja obywatelstwa UE

nakłada na Polskę również obowiązki. Jesteśmy zobowiązani umożliwić korzystanie z wszystkich ww.

praw innym obywatelom unijnym, bez względu na kraj ich pochodzenia.

2

Kolejnym zagadnieniem dotyczącym osób fizycznych, które obejmuje administracja publiczna jest

zmiana imion i nazwisk. Należą one do dóbr osobistych człowieka i z tego względu podlegają

ochronie cywilnoprawnej. Są to dane, których wielokrotnie używamy w codziennym życiu, którymi

się posługujemy w celu odróżnienia nas od innych osób, szczególnie w różnego rodzaju

dokumentach, aktach, itp. Mimo że w momencie urodzenia nie mamy wpływu na to, jak się nazywamy

i jak mamy na imię, to istnieje możliwość zmiany obydwu dóbr, o których brzmieniu na samym

początku decydują nasi rodzice. Kwestię zmiany imion i nazwisk reguluje w Polsce ustawa z 15

listopada 1956 roku o zmianie imion i nazwisk.

Wniosek o zmianę nazwiska może być pozytywnie rozpatrzony, jeżeli jest on uzasadniony ważnymi

względami. Względy takie zachodzą, kiedy wnioskodawca nosi nazwisko ośmieszające, uwłaczające

jego godności, o brzmieniu niepolskim, mające formę imienia lub gdy nazwisko miałoby zostać

zmienione na to, które wnioskodawca od lat używa. Oczywiście poza tymi względami mogą zajść

również inne przesłanki, dla których organ administracji może wyrazić zgodę na zmianę nazwiska.

Niekiedy jednak zgoda może nie zostać udzielona, a ma to miejsce, kiedy istnieją podejrzenia, że

zmiana nazwiska mogłaby ułatwić wnioskodawcy działalność przestępczą, uchylenie się od

odpowiedzialności cywilnej lub karnej, a także gdy wnioskodawca ubiega się o nazwisko historyczne,

nie mając ku temu podstaw. Zmiana może nastąpić tylko na nazwisko, które ubiegający się sam sobie

wybrał, przy czy nie może ono być dłuższe, niż dwu członowe. Jeżeli wnioskodawca pozostaje w

związku małżeńskim, to do zmiany nazwiska potrzebna jest zgoda współmałżonka, ponieważ nowe

nazwisko rozciąga się zarówno na niego, jak i na dzieci. W przypadku zmiany imienia, postępowanie

jest podobne, jak przy zmianie nazwiska.

Odrębnym problemem, występującym przy kwestii zmiany nazwiska, jest ustalenie jego brzmienia i

pisowni. Może to mieć miejsce w przypadku, gdy istnieją wątpliwości co do pisowni nazwiska, a także

gdy wnioskodawca chce dostosować pisownię imienia i nazwiska do zasad pisowni polskiej.

W celu dokonania wszelkich zmian w imionach, bądź też nazwisku, należy się udać do rejonowego

urzędu rządowej administracji ogólnej lub do organów samorządu o statusie gminy lub miasta.

Wszelkie zmiany dotyczące naszych danych, stanu cywilnego, posiadanych dzieci, itp. wpisywane są

do akt stanu cywilnego. Jest to kolejne zagadnienie z administracji publicznej, które dotyczy osób

fizycznych bezpośrednio. Do podstawowych akt stanu cywilnego zalicza się akt urodzenia, akt zgonu i

akt małżeństwa. Akta te prowadzone są w urzędach stanu cywilnego, które znajdują się przy urzędach

gminy. Organem głównym USC jest wójt, burmistrz lub prezydent gminy, przy czym rada gminy może

powołać innego kierownika USC.

W aktach stanu cywilnego dokonywane są ciągłe zapisy dotyczące aktualnego stanu cywilnego danej

osoby. Wpisy te dokonywane są na podstawie obligatoryjnego zgłoszenia osoby zainteresowanej. Z

ksiąg stanu cywilnego wydaje się odpisy zupełne i skrócone aktów stanu cywilnego, cywilnego także

inne zaświadczenia o aktualnym stanie zapisów w księgach stanu cywilnego. Powyższe kwestie

reguluje ustawa z 29 września 1986 r. – Prawo o aktach stanu cywilnego, z późniejszymi zmianami, z

2003 roku3.

Ze względu na fakt, że w Polsce istnieje obowiązek meldunkowy, czyli każdy obywatel ma obowiązek

być zameldowanym w jakimś lokalu, administracja publiczna prowadzi ewidencję ludności, której to

zagadnienia normuje ustawa z 10 kwietnia 0974 roku o ewidencji ludności i dowodach osobistych, ze

zmianami z 2001 roku4.

3 zob. Dz.U. 2003. 130.1189.

4 zob. Dz.U. 2001.43.476.

3

Ewidencję prowadzą jednostki administracji samorządowej, w postaci urzędu dzielnicy, gminy lub

miasta. Obowiązek meldunkowy obejmuje wszystkie osoby przebywające na terytorium Polski, za

wyjątkiem personelu dyplomatycznego i konsularnego innych państw, a także członków ich rodzin. W

obowiązku zameldowania zawiera się zameldowanie i wymeldowanie się z miejsca pobytu stałego lub

czasowego, a także powiadomienie o urodzeniu dziecka, zmianie stanu cywilnego oraz o zgonie

osoby. Obowiązek meldunkowy nie pociąga za sobą żadnych szczególnych uprawnień, a także nie

rodzi praw do lokalu, w którym dana osoba przebywa. Zameldowanie natomiast ma stanowić dowód

przebywania osoby w danym miejscu, co oczywiście w praktyce jest żadnym dowodem, ponieważ

wiele osób zameldowanych jest w innym miejscu, niż faktyczne miejsce zamieszkania. Prawo o

obowiązku meldunkowym pełne jest również innych martwych przepisów, m.in. zasada, że osoba,

która przebywa w jednym miejscu pod tym samym adresem dłużej niż trzy doby, jest zobowiązana

zameldować się na pobyt stały lub czasowy, podczas gdy wiadomo, że osoba jadąca np. odwiedzić na

tydzień znajomego wcale tego obowiązku meldunkowego nie dokona. Przepisem nie znajdującym

odzwierciedlenia w życiu jest również zasada, że właściciel lokalu ma obowiązek powiadomić o

pobycie osoby, która nie dopełniła obowiązku meldunkowego. Wiadomo, że osoba wynajmująca

komuś mieszkanie nie będzie śpieszyła się zameldowaniem lokatora, gdyż mogłoby to w przyszłości

nastręczyć jej kłopotu z usunięciem owego lokatora z lokalu.

Oprócz obowiązku zameldowania się, każda osoba przebywająca na terytorium RP zobowiązana jest

do posiadania dowodu tożsamości. Problematykę owych dowodów reguluje ta sama ustawa co

ewidencję ludności. Istnieją trzy rodzaje dokumentów stwierdzających tożsamość: dowody osobiste,

tymczasowe dowody osobiste i tymczasowe zaświadczenia tożsamości.

Dowód osobisty otrzymuje każdy polski obywatel, który ukończy osiemnaście lat, po złożeniu

stosownego wniosku w urzędzie miasta, gminy lub dzielnicy. Dowody wydaje się na czas

nieokreślony.

Tymczasowe dowody osobiste mogą być wydawane osobom w wieku 13 – 18 lat. Posiadanie ich jest

obowiązkowe dla osób pracujących lub niezamieszkujących z rodzicami w wieku 16 – 18 lat.

Tymczasowy dowód osobisty jest ważny do czasu ukończenia 18 roku życia.

Tymczasowe zaświadczenie tożsamości może zostać wydane na określony czas osobie, której

obywatelstwo nie zostało stwierdzone, zamieszkującej na terytorium Polski, chyba że legitymuje się

ona ważnym paszportem wydanym przez inne państwo.

W aktualnych, nowych dowodach osobistych zawierają się takie dane jak: imię i nazwisko, nazwisko

rodowe, imiona rodziców, data urodzenia, adres zameldowania, miejsce urodzenia, wzrost, kolor oczu

oraz data wystawienia dokumentu i organ wystawiający. Zaniechano umieszczenia w nim znaków

szczególnych, posiadanych dzieci, adnotacji o zatrudnieniu i adnotacji urzędowych.

Innym dokumentem, potwierdzającym tożsamość osoby, jest paszport. Jest to dokument urzędowy,

uprawniający do przekroczenia granicy, poświadczający obywatelstwo polskie. Ważny jest przez 10 lat

od daty wydania. O paszportach traktuje ustawa z 1990 r. o paszportach, która wprowadziła zasadę,

że każdy obywatel polski ma prawo do otrzymania paszportu.

Paszporty w kraju wydawane są przez wojewodę właściwego ze względu na miejsce pobytu osoby

ubiegającej się o paszport, ewentualnie przez Ministra Spraw Zagranicznych, w określonych w

ustawie przypadkach. Paszport za granicą natomiast, wydaje konsul. Konsul również może wydawać

paszporty blankietowe, czyli takie, które umożliwiają powrót do kraju obywatelom czasowo

przebywającym za granicą, którzy nie posiadają paszportu wydanego w kraju.

Ustawa o paszportach uwzględnia kilka przypadków, kiedy mimo powszechnej dostępności

paszportów, można odmówić wydania dokumentu. Są to przypadki kiedy np. osoba ubiegająca się o

4

paszport obarczona jest konkretnym obowiązkiem nałożonym na nią przez sąd, a wydanie paszportu i

wyjazd tej osoby za granicę mógłby wykonanie tego obowiązku uniemożliwić. Wniosek może zostać

rozpatrzony odmownie również wtedy, gdy wnioskodawca został skazany za przestępstwo popełnione

za granicą. Obowiązkowo zakazuje się wydania paszportu na wniosek sądu prowadzącemu przeciw

osobie ubiegającej się o paszport postępowania w sprawie karnej lub cywilnej, na wniosek

Prokuratora Generalnego oraz innych organów prowadzących postępowanie przygotowawcze lub

wykonawcze w sprawie karnej lub skarbowej. Istnieją jednak przypadki, kiedy można takim osobom

wydać paszport, ale uprawniający wyłącznie do jednokrotnego wyjazdu za granicę.

Ostatnią kwestią dotyczącą osób fizycznych, a będącą przedmiotem działań administracji publicznej

jest przyznawanie obywatelom orderów, odznaczeń i odznak. Sprawy te normuje głównie ustawa z

16 października 1992 r. o orderach i odznaczeniach, z późniejszymi zmianami z 1999 roku5. Zgodnie z

polskim prawem ordery i odznaczenia są „najwyższym wyróżnieniem zasług cywilnych i wojskowych

położonych w czasie pokoju lub wojny dla chwały i pokoju Rzeczypospolitej Polskiej”. Najwyższym

orderem jaki może zostać przyznany jest Order Orła Białego nadawany za wyjątkowe zasługi zarówno

cywilne, jak i wojskowe. Ponad to mogą zostać przyznane ordery:

• Order Wojenny Virtuti Militari, za wybitne czyny wojenne połączone z wyjątkową ofiarnością i

odwagą; dzieli się on na pięć klas,

• Order Odrodzenia Polski, za wybitne zasługi w służbie państwu i społeczeństwu; również

dzieli się na pięć klas,

• Order Zasługi Rzeczypospolitej Polskiej, za wybitne zasługi dla współpracy między narodami;

również dzieli się na pięć klas.

Oprócz orderów mogą zostać także przyznane następujące odznaczenia:

• Krzyż Walecznych, jako odznaczenie wojenne w nagrodę za męstwo i odwagę wykazane w

boju,

• Krzyż Zasługi z Mieczami, jako odznaczenie wojenne w nagrodę za odwagę i męstwo w

czasie wojny, w bezpośredniej walce z nieprzyjacielem lub w warunkach szczególnie

niebezpiecznych; dzieli się na trzy stopnie,

• Krzyż Zasługi, jako nagroda za zasługi dla państwa lub obywateli, czyny przekraczające

zwykły zakres obowiązków, ofiarną działalność publiczną lub niesienie pomocy i działalność

charytatywną; również dzieli się na trzy stopnie,

• Krzyż Zasługi za Dzielność, jako nagroda dla policjantów, funkcjonariuszy Agencji

Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Straży Granicznej, Straży Pożarnej oraz żołnierzom za

wyjątkowe czyny z wykazaniem odwagi i narażeniem życia lub zdrowia,

• Medal za Ofiarność i Odwagę, dla osób, które z narażeniem własnego życia lub zdrowia

ratowały zagrożone życie ludzkie lub mienie,

• Medal za Długoletnie Pożycie Małżeńskie, dla osób, które przeżyły 50 lat w jednym związku

małżeńskim.

Ordery i odznaczenia nadawane są przez Prezydenta RP obywatelom polskim, a cudzoziemcom tylko

wtedy, gdy ich zasługi położone były dla Polski. Obywatel RP natomiast, aby przyjąć jakiekolwiek

zaszczytne wyróżnienie w innym kraju, musi posiadać na to zgodę Prezydenta.

Osobnym wyróżnieniem są różnego rodzaju odznaki, nadawane za zdecydowane wyróżnianie się w

konkretnej dziedzinie, takie jak np. „Zasłużony Działacz Kultury”, dla osoby, która w znaczący sposób

wyróżniła się w szerzeniu i ochronie kultury.

Właściwie administracyjnoprawną sytuacją osób fizycznych zajmuje się administracja samorządowa,

większość spraw dotyczących obywateli bezpośrednio załatwianych jest na szczeblu dzielnicy, jak w

5 zob. Dz.U. 99.101.1177.

5

przypadku Warszawy, gminy lub miasta. Tylko w poniektórych przypadkach, najczęściej określonych

w ustawie, do spraw osób fizycznych miesza się administracja rządowa, jak w przypadku wydawania

paszportów przez Ministra Spraw Zagranicznych.

Ten dział administracji publicznej, w porównaniu z innymi, działa całkiem sprawnie, jedyne co może

irytować obywateli przy załatwianiu własnych spraw, to chyba nieśmiertelne kolejki w urzędach

administracji publicznej oraz opłaty urzędowe, niekiedy wcale nie małe, pobierane nawet za

dokumenty, o które jesteśmy zobligowani się ubiegać, jak np. dowód osobisty. Na szczęście sytuacje,

kiedy musimy stawić się w urzędzie nie zdarzają się często, więc obowiązki obywatela wobec

administracji publicznej nie są specjalnie uciążliwe, chyba że nasza sytuacja administracyjnoprawna

jest wyjątkowo niejasna.

6