Anna Ossowska

Fundacja „Dzieci Niczyje”

Choroba przewlekła jako czynnik ryzyka

krzywdzenia emocjonalnego dziecka

Celem niniejszego artykułu jest ukazanie sytuacji choroby przewlekłej dziecka w szero-kim kontekście rodzinnym. Przyjęto założenie, że choroba jest doświadczeniem całej rodziny oraz przedstawiono wybrane koncepcje choroby w odniesieniu do funkcjonowania zarówno dzieci, jak i rodziców. Omówiono zagrożenia wystąpienia krzywdzenia emocjonalnego dzieci chorych przewlekle, krzywdzące zachowania i reakcje rodziców oraz osób sprawujących opiekę na dziećmi chorymi w rodzinie i placówkach służby zdrowia.

Koncepcje choroby

We współczesnej nauce istnieje wiele

ną. Choroba jest doświadczeniem całej

różnorodnych definicji zdrowia i choro-

rodziny. Stanowi poważne zagrożenie

by. Jedne z nich mają charakter ściśle

dla jej prawidłowego funkcjonowania.

biologiczny, medyczny (Bożkowa red.

Wpływa na strukturę rodziny, panujące

1987). Inne kładą nacisk na subiektywne

w niej układy i wewnętrzną atmosferę.

odczucia człowieka (Bishop 2000). Coraz

Wynika to z koncepcji choroby utożsa-

częstsze zainteresowanie problematyką

mianej ze stresorem. Stres powoduje

zdrowia i choroby wśród specjalistów

istotne zmiany w psychicznym funkcjo-

z różnych dziedzin sprawia, że niemożli-

nowaniu człowieka. Zmiany te często

we staje się ujmowanie choroby lub zdro-

mają charakter dezadaptacyjny, bo obni-

wia jedynie w kategoriach biologicznych,

żają zdolności jednostki do samoregu-

a definicje medyczne nie wyczerpują za-

lacji i przystosowania (Reykowski 1971,

kresu tych pojęć. Definicja zdrowia

s. 74). Stres wywołany przez chorobę do-

World Health Organization (WHO)* wska-

tyczy zarówno chorego dziecka, jak i jego

zuje, że choroba jest nie tylko stanem za-

rodziców. Może wywoływać nieprawi-

chwianej równowagi organizmu, lecz roz-

dłowe zachowania i negatywne emocje.

grywa się na płaszczyznach psychicznego,

Choroba przewlekła oddziałuje rów-

społecznego i duchowego funkcjonowania.

nież na sferę potrzeb dziecka, może być

Choroba przewlekła wywołuje u dziec-

źródłem ich deprywacji, co z kolei pro-

ka nie tylko zaburzenia czynności organi-

wadzi do frustracji. Frustrację może

zmu, ale także narusza psychiczną sferę

powodować proces leczenia, niewłaści-

jego życia oraz zmienia sytuację społecz-

we postępowanie rodziców i nauczycieli

* Według WHO zdrowie to stan pełnego psychicznego i społecznego dobrego samopoczucia, a nie tylko brak choroby. Definicję zdrowia WHO podaję za (de Walden-Gałuszko, Majkowicz 1994).

1

Ossowska/ Choroba przewlekła jako czynnik ryzyka...

wobec chorego, odrzucenie przez rówie-

ne jest na rozłąkę z rodziną, a to unie-

śników (Sękowska 1976, s. 43). Chore

możliwia zaspokajanie potrzeby miłości

dziecko przebywające w szpitalu narażo-

i bezpieczeństwa.

Choroba jako doświadczenie zagrażające

prawidłowemu funkcjonowaniu rodziny

O chorobie przewlekłej można mówić

W tej fazie rodzice nie potrafią podjąć ra-

z perspektywy doświadczenia rodzinnego.

cjonalnych działań i szukać rozwiązań.

Doświadczenie choroby może być silnie

Faza rozpaczy – ten etap często wy-

traumatyzujące. Reakcje dziecka na poja-

wołuje kryzys emocjonalny. Rodzice roz-

wienie się choroby zależą między innymi

pamiętują swoje nieszczęście, równocze-

od jego wieku, poziomu dojrzałości emo-

śnie dręczy ich poczucie krzywdy. Próbu-

cjonalnej, sytuacji rodzinnej (w tym od za-

ją znaleźć przyczynę tej sytuacji, obwi-

chowań rodziców). Każdy z członków ro-

niając się w sposób irracjonalny. Nadal

dziny inaczej reaguje na wiadomość o cho-

czują się bezradni wobec tego, co spotka-

robie dziecka. Zależy to od właściwości

ło ich rodzinę i zagubieni w całej sytuacji.

psychicznych danej osoby, od więzi emo-

Na tym etapie lekarze wymagają od ro-

cjonalnych, w jakich pozostaje ona z dziec-

dziców mobilizacji sił oraz aprobaty dla

kiem oraz od roli, jaką pełni w rodzinie.

podejmowanych przez nich działań. Od

Reakcje członków rodziny są skompliko-

reakcji rodziców i ich zgody zależy szyb-

wane i zindywidualizowane; mogą pro-

kość realizacji decyzji dotyczących po-

wadzić do poważnego kryzysu w rodzi-

stępowania z dzieckiem.

nie, do jej rozbicia lub do wzmocnienia

Faza pozornego przystosowania – ro-

więzi rodzinnych (Maciarz 1998, s. 35).

dzice stopniowo oswajają się z myślą

Reakcje dziecka i rodziców w obliczu

o chorobie dziecka, zdobywają wiedzę na

choroby tworzą pewien proces, który

jej temat. Dzięki temu łatwiej im zrozu-

przechodzi określone fazy: wstrząsu psy-

mieć, co dzieje się z ich dzieckiem.

chicznego, fazę rozpaczy, fazę pozornego

Uświadamiają sobie konieczność podję-

przystosowania i fazę konstruktywnego

cia działań w celu zapewnienia mu jak

przystosowania (Maciarz 2001, s. 32).

najlepszej opieki leczniczej. Przystosowu-

Emocjonalny szok (wstrząs psychiczny)

ją się do sytuacji, w jakiej się znaleźli. Po-

– przejawia się zaburzeniami równowagi

czątkowe objawy, tj. rozpacz, dezorgani-

i aktywności psychicznej w postaci odrę-

zacja psychiczna, przeżywanie nieszczę-

twienia, osłupienia i dezorganizacji psy-

ścia, zanikają. Przystosowanie rodziców

chicznej. Może dojść do zachwiania lub

do sytuacji może mieć jednak charakter

załamania systemu obronnego organi-

pozorny. W tej fazie podejmowane przez

zmu. Na tym etapie rodzice nie są w sta-

nich działania często nie są racjonalne,

nie pogodzić się z diagnozą, przekazaną

a wynikają z przekonania o znalezieniu

im przez specjalistę często w sposób nie-

własnego rozwiązania tej trudnej sytu-

zrozumiały. Niekiedy wiadomość o cho-

acji. W związku z tym rodzice mogą zre-

robie dziecka traktują jak wyrok na nie,

zygnować z zaleceń lekarza specjalisty na

nie widząc żadnej możliwości wyzdro-

rzecz terapii niekonwencjonalnej. W oba-

wienia. Rodzice czasami mają poczucie,

wie przed ubocznymi skutkami dla zdro-

że cały ich świat „zawalił się”. Ich aktyw-

wia dziecka powodowanymi przez przyj-

ność wynikająca z pełnionych ról zawo-

mowane lekarstwa, rodzice mogą zmie-

dowych i rodzinnych ulega zaburzeniu.

niać sposób ich dozowania.

2

Ossowska/ Choroba przewlekła jako czynnik ryzyka...

Faza konstruktywnego przystosowania

wia ich uwagi i zainteresowania ze stro-

– większość rodziców na tym etapie odzy-

ny rodziców, którzy czasami nadmiernie

skuje równowagę emocjonalną i przyj-

koncentrują się na chorym dziecku (Pi-

muje racjonalną postawę wobec choroby

lecka 2002, s. 44). Nadopiekuńczość wo-

dziecka. Nadal jednak mogą pojawiać się

bec dziecka chorego może wiązać się

nawroty rozpaczy i depresji, często zwią-

z nadmiernymi wymaganiami stawiany-

Rodzicielskie postawy odrzucenia i unikania występują głównie w rodzinach dysfunkcyjnych o zaburzonych więziach emocjonalnych. W rodzinach funkcjonujących prawidłowo choroba dziecka najczęściej powoduje u rodziców nadmierną opiekuńczość.

zane z chwilowym pogorszeniem się sta-

mi zdrowemu dziecku; może ono rów-

nu zdrowia dziecka. W większości przy-

nież być zaniedbywane emocjonalnie

padków rodzice godzą się z diagnozą do-

i pozbawione dostatecznej opieki. Wów-

tyczącą choroby, a jest to możliwe dzięki

czas u zdrowych dzieci mogą pojawić się

zrozumieniu jej istoty oraz skupieniu się

zaburzenia w rozwoju psychicznym, tj.

na potrzebach dziecka. Tę fazę szybciej

stany depresyjne, lękowe.

osiągają rodzice zgodnie współżyjący,

Choroba przewlekła może wywoływać

wspierający siebie nawzajem oraz mają-

u rodziców niewłaściwe postawy i zacho-

cy wsparcie psychiczne ze strony innych

wania wobec dzieci. Najczęściej są to po-

członków rodziny. Rodzice podporządko-

stawy nadopiekuńczości, unikania lub

wują się zaleceniom lekarzy, a życie całej

odrzucenia (Maciarz 1998, s. 37). Mimo

rodziny skupia się na opiece i niesieniu

że są to postawy skrajne i przeciwne – na-

pomocy choremu dziecku.

dopiekuńczość powoduje nadmierną

Choroba pojawiająca się w rodzinie

koncentrację emocjonalną na dziecku,

często jest przyczyną nieporozumień

a unikanie i odrzucenie dystans wobec

i konfliktów pomiędzy rodzicami. Wynika

niego – to każda z nich wywołuje niewła-

to z różnego stosunku każdego z rodziców

ściwe postępowanie rodziców wobec

do choroby i różnych sposobów reagowania

dziecka i może prowadzić do zaburzeń

na stresującą sytuację. Niektórzy z nich

w jego rozwoju. Rodzicielskie postawy

nie potrafią porozumieć się w istotnych

odrzucenia i unikania występują głównie

kwestiach związanych z leczeniem dziecka

w rodzinach dysfunkcyjnych o zaburzo-

(Maciarz 2001, s. 72). Rodzice, między

nych więziach emocjonalnych. W rodzi-

którymi nie ma porozumienia, obwiniają

nach funkcjonujących prawidłowo cho-

się wzajemnie za chorobę dziecka. Może

roba dziecka najczęściej powoduje u ro-

wówczas dojść do osłabienia więzi lub

dziców nadmierną opiekuńczość. Ta po-

wręcz do rozpadu rodziny. Niejednokrotnie

stawa sprawia, że próbują oni jak najdłu-

jednak trudna sytuacja spowodowana

żej utrzymać silne więzi z chorym dziec-

chorobą dziecka zwiększa wzajemne wspie-

kiem, tym samym blokując realizację je-

ranie się i zrozumienie oraz łączy rodzi-

go potrzeby samodzielności i niezależno-

ców we wspólnym działaniu na rzecz dziec-

ści. Rodzice mogą ograniczać dziecku

ka. Takie rodziny stają się bardziej spójne

kontakty z otoczeniem, rówieśnikami.

i łatwiej przezwyciężają trudności.

Równocześnie starają się wynagrodzić

Mówiąc o reakcjach rodziców i dziecka

dziecku te ograniczenia poprzez roz-

na pojawienie się choroby należy wspo-

pieszczanie go (Pilecka 1995, s. 28).

mnieć o sytuacji rodzeństwa dziecka cho-

Rodzice mają błędne przekonanie, że

rego. Dla rodzeństwa ta sytuacja jest

są w stanie zaspokoić wszystkie potrze-

również bardzo trudna, ponieważ pozba-

by dziecka.

3

Ossowska/ Choroba przewlekła jako czynnik ryzyka...

Koncepcje i definicje emocjonalnego krzywdzenia dzieci Precyzyjne zdefiniowanie zjawiska

– unikanie interakcji z dzieckiem,

maltretowania, krzywdzenia emocjonal-

– izolowanie dziecka,

nego jest trudnym zadaniem. Wynika to

– emocjonalne odrzucenie i zaniedby-

ze złożoności samego zjawiska oraz braku

wanie potrzeb psychicznych dziecka,

pewności badaczy, co do głównych kryte-

– ignorowaniu dziecka,

riów określających ten problem. Naukow-

– pozbawianie dziecka stymulacji.

cy zastanawiają się, czy należy skupić się na Kolejna definicja wskazuje, że krzyw-analizie agresywnego, szkodliwego zacho-

dzenie emocjonalne dziecka uniemożli-

wania rodziców, czy też na skutkach ta-

wia jego zdrowy i prawidłowy rozwój in-

kiego zachowania dla rozwoju dziecka.

telektualny, emocjonalny oraz społeczny.

Niezależnie od podejścia do badanego

Zachowania rodziców, określane jako

zagadnienia wśród badaczy panuje zgod-

krzywdzące, osłabiają dążenie dziecka do

ne przekonanie, że zjawisko krzywdzenia

samorealizacji, zaburzają poczucie god-

emocjonalnego dzieci jest bardziej po-

ności oraz zmniejszają poczucie przyna-

wszechne, niż sądzono.

leżności. Przemocą emocjonalną są takie

Emocjonalne krzywdzenie dzieci jest

zachowań rodziców, które udaremniają

formą przemocy, która polega na ciągłym

dzieciom zaspokajanie podstawowych

ataku na dobre samopoczucie psychiczne

potrzeb, tj. bezpieczeństwa, miłości, god-

dziecka (Bielawska-Batorowicz, Hanks 1993,

ności i szacunku oraz posiadania przyja-

s. 305–315). Sprawcami tych ataków są

znego i bezpiecznego środowiska domo-

rodzice lub opiekunowie. Ich krzywdzące

wego oraz stałego opiekuna (Iwaniec,

działania obejmują zachowania aktywne

Szmagalski red. 2002, s. 17).

i bierne (Czyż red. 1992).

Przemoc emocjonalna wobec dziecka

Do zachowań aktywnych, przyjmują-

może przejawiać się również w posta-

cych formę agresji werbalnej i wrogości

wach rodziców. Większość rodziców,

wobec dziecka lub działań skierowanych

których zachowania zidentyfikowano ja-

bezpośrednio przeciwko dziecku, zalicza się:

ko emocjonalnie krzywdzące, wykazuje

– straszenie,

trwały negatywny stosunek do swoich

– szantażowanie,

dzieci. Postrzeganie dziecka przez rodzi-

– wymuszanie lojalności,

ców, rozumiane jako sposób, w jaki uza-

– terroryzowanie,

sadniają swoje uczucia do niego oraz

– upokarzanie,

sposób, w jaki widzą dziecko, może być

– nadmierną kontrolę nad dzieckiem,

obojętne lub wrogie i odrzucające. W sy-

– wzbudzanie poczucia winy,

tuacji odrzucenia rodzice dystansują się

– stawianie dziecka w sytuacji sprzecz-

fizycznie i emocjonalnie od dziecka, two-

nych wymagań i komunikatów,

rzą „emocjonalną próżnię”. Mogą izolo-

– nieposzanowanie godności osobistej

wać dziecko od otoczenia, trzymać je

i prywatności dziecka.

w odosobnieniu, tym samym uniemożli-

Zachowania bierne, nazywane także

wiając mu rozwijanie potrzeby kontaktu

zaniedbaniami emocjonalnymi, to:

z innymi i samodzielności.

Krzywdzenie emocjonalne dzieci przewlekle chorych Choroba przewlekła, będąca doświad-oraz rodzeństwa, stanowi poważne za-

czeniem traumatyzującym nie tylko dla

grożenie dla prawidłowego funkcjonowa-

chorego dziecka, ale i dla jego rodziców

nia rodziny. Choroba może powodować

4

Ossowska/ Choroba przewlekła jako czynnik ryzyka...

zmiany strukturalne, zmiany w dotych-

stresem i lękiem o stan zdrowia dziec-

czasowym podziale ról i obowiązków.

ka, obwiniają je za bycie chorym, wy-

Ponadto może być przyczyną konfliktów

wołują w dziecku poczucie winy za

pomiędzy rodzicami i prowadzić do roz-

swoją chorobę;

padu rodziny. Choroba przewlekła wy-

– dystansu fizycznego: choroba może wy-

wołuje silny stres, który może wywoły-

woływać w rodzicach opór przed kon-

wać zachowania dezadaptacyjne lub irra-

taktem fizycznym, przed bliskością;

cjonalne u rodziców.

– brak satysfakcji z dokonań dziecka:

W początkowej fazie przystosowania

jedną z nieprawidłowych postaw ro-

do życia z chorobą rodzice z powodu od-

dziców w reakcji na chorobę dziecka

czuwanego stresu i własnego szoku mogą

jest nadmierny krytycyzm oraz niedo-

zaniedbywać dziecko chore lub jego

stosowywanie własnych oczekiwań do

zdrowe rodzeństwo, poprzez nie zaspo-

możliwości chorego dziecka;

kajanie podstawowych potrzeb dziecka

– nieokazywanie zadowolenia z postępów

zarówno fizycznych, jak i psychicznych,

dziecka: bardzo ważne jest pozytywne

tj. potrzeb związanych z odżywianiem

wzmacnianie dziecka chorego, rozwija-

(czasami dziecko chore wymaga odpo-

nie w dziecku motywacji do działania;

wiedniej diety, a jej nie stosowanie może

– stosowanie surowej dyscypliny: może

prowadzić do poważnych konsekwencji

wiązać się z nadmierną kontrolą nad

zdrowotnych), ubieraniem, higieną i opieką

dzieckiem, a to z kolei uniemożliwia

medyczną (Szymańczak 1995, s. 7–24).

rozwijanie w dziecku samodzielności;

Niektórzy rodzice w fazie pozornego

– brak zabawy z dzieckiem, nie włącza-

przystosowania do choroby mogą w spo-

nie go do różnych czynności: rodzice

sób świadomy, chociaż nieracjonalny, nie

mogą być zbyt skupieni na czynno-

stosować się do zaleceń lekarzy, zmienia-

ściach pielęgnacyjnych, opiekuńczych,

jąc dawki lekarstw przyjmowanych przez

ponadto rodzice mogą być przeświad-

dzieci. Rodzice są przekonani, że sami

czeni o niezdolności dziecka, z powo-

znajdą rozwiązanie najlepsze dla ich

du choroby, do wykonywania niektó-

dziecka. Irracjonalne zachowanie rodzi-

rych czynności;

ców może być krzywdzące dla dzieci i po-

– separowanie dziecka od reszty rodzi-

wodować poważne konsekwencje nie tyl-

ny i grupy rówieśniczej: może to być

ko zdrowotne. Ponadto rodzice pod

spowodowane lękiem rodziców przed

wpływem stresu mogą uruchomić nie-

reakcjami społecznymi, tj. odrzucenie

właściwe mechanizmy obronne zaburza-

chorego, brak akceptacji z powodu

jące ich wzajemne relacje (Maciarz 1998,

choroby, z drugiej strony nadmierna

s. 35). Mogą obwiniać partnera lub same-

opiekuńczość rodziców może prowa-

go siebie o chorobę dziecka.

dzić do izolacji dziecka od otoczenia.

Choroba może być czynnikiem wy-

Bierne zaniedbanie (fizyczne i emocjo-

zwalającym nieprawidłowe zachowania

nalne) ma miejsce, gdy dziecko:

rodziców, które mogą przybrać formę ak-

– jest nieodpowiednio ubrane,

tywnego odrzucenia i biernego zaniedba-

– jest nie umyte,

nia dziecka (Iwaniec, Szmagalski red.

– ma zachwiany rytm spania i jedzenia,

2002, s. 19).

– jest pozostawione bez opieki,

Aktywne odrzucenie to:

– rodzice nie reagują na sygnały strapienia

– reagowanie ze złością na oznaki dystresu

u dziecka,

u dzieci: płacz dziecka chorego z powodu

– nie stymulują jego rozwoju.

bólu może być frustrujący dla rodziców;

Kiedy dziecko jest przewlekle chore,

– wrogi stosunek do dziecka: niektórzy

krzywdzenie może występować wówczas,

rodzice, nie radząc sobie z własnym

gdy rodzice nie posiadają wystarczającej

5

Ossowska/ Choroba przewlekła jako czynnik ryzyka...

wiedzy dotyczącej danego schorzenia lub

Choroba przewlekła jest czynnikiem

gdy nie zdają sobie w pełni sprawy

zagrażającym prawidłowemu funkcjono-

z ograniczeń powodowanych przez cho-

waniu rodziny. Rodzice w swoim działa-

robę i stawiają dziecku nierealistyczne

niu skupiają się na walce z chorobą, a ich

wymagania (Iwaniec, Szmagalski red.

troska o powrót dziecka do zdrowia nie

2002, s. 20). Oczekiwania rodziców nie

zawsze łączy się z zaspokajaniem jego

dostosowane do ograniczonych możliwo-

potrzeb psychicznych i dbałością o roz-

ści dziecka chorego mogą być wyrażane

wój psychoruchowy. Aby w jak najwięk-

stresem i frustracją, gdy dziecko nie jest

szym stopniu uniknąć zagrożeń wynika-

w stanie im sprostać.

jących z choroby, tj. niewłaściwych za-

Dużym zagrożeniem dla prawidło-

chowań i postaw rodziców wobec dziec-

wych relacji rodziców i chorych dzieci

ka, prowadzących do krzywdzenia i za-

jest stan kryzysu, który pojawia się po

niedbania emocjonalnego, należy dostar-

długim okresie konstruktywnego przysto-

czać rodzinie wsparcia. Dzięki wsparciu

sowania się do choroby. Określany jest

innych osób – zarówno członków rodzi-

jako zespół „wypalania się” (Maciarz

ny, jak i specjalistów – proces adaptacji

1998, s. 36). Zespół ten powstaje na sku-

do sytuacji choroby będzie mógł zakoń-

tek przeciążenia rodzica długotrwałą

czyć się wypracowaniem skutecznych

opieką i odpowiedzialnością za leczenie

strategii radzenia sobie.

Rodzice w swoim działaniu skupiają się na walce z chorobą, a ich troska o powrót dziecka do zdrowia nie zawsze łączy się z zaspokajaniem jego potrzeb psychicznych i dbałością o rozwój psychoruchowy.

oraz wychowanie chorego dziecka. Prze-

Choroba sprzyja występowaniu nie-

jawami takiego stanu są: zniechęcenie

prawidłowych reakcji i zachowań nie tyl-

i spadek motywacji rodziców do pracy

ko w wymiarze rodzinnym. Choroba sta-

z dzieckiem. Rodzice mogą zdystanso-

wia dziecko w obliczu nowych sytuacji

wać się emocjonalnie od dziecka, co

i obcych osób. Wyjście poza perspektywę

w konsekwencji może powodować brak

rodzinną ukazuje wymiar instytucjonal-

zaangażowania w proces leczenia i wy-

ny, w jakim funkcjonuje chore dziecko

chowania dziecka.

i jego rodzina. Pojawiają się lekarze,

Rodzice dziecka chorego mogą przeja-

z którymi dziecko nawiązuje przymuso-

wiać wobec niego postawę nadmiernej

we kontakty, oraz pielęgniarki, które wy-

pobłażliwości. Taka postawa może pro-

konują krępujące zabiegi. Często jedy-

wadzić do nieprawidłowości w rozwoju

nym rozwiązaniem prowadzącym do od-

dziecka; równocześnie może być krzyw-

zyskania zdrowia jest umieszczenie

dząca (Maciarz 1998, s. 37). Trwałe

dziecka w szpitalu lub sanatorium, ponie-

przyjmowanie tej postawy przez rodzi-

waż w warunkach domowych nie jest

ców może sprawić, że dziecko nie przy-

możliwe zapewnienie dziecku komplek-

swoi sobie norm społecznych i moral-

sowej pomocy lekarskiej przy użyciu od-

nych, nie nauczy się kontrolowania swo-

powiedniego sprzętu medycznego.

ich reakcji emocjonalnych i swego za-

Pobyt w szpitalu jest dla dziecka bar-

chowania w różnych sytuacjach. Proces

dzo stresującym przeżyciem. Dzieci czę-

usamodzielniania się przez dziecko mo-

sto nie rozumieją tego, co się dzieje wo-

że przebiegać nieprawidłowo, ponad-

kół nich, nie rozumieją swojego stanu

to może zostać zachwiane jego poczu-

zdrowia. Nie wiedzą, dlaczego rodzice

cie bezpieczeństwa.

zostawiają je w szpitalu, czemu służą czę-

6

Ossowska/ Choroba przewlekła jako czynnik ryzyka...

sto bolesne zabiegi, jakim są poddawane

fizycznego, umysłowego, pojawiają się

(Bishop 2000, s. 311). Szpital jest dużą,

zaburzenia psychiczne, zmniejsza się od-

zhierarchizowaną instytucją, w której

porność organizmu i rośnie podatność na

dziecko czuje się bezbronne w oderwaniu

choroby. Hospitalizm wiąże się z choro-

od rodziców i najbliższego otoczenia.

bą szpitalną lub sierocą, na którą narażo-

Dzieci przebywające w szpitalu nara-

ne są dzieci pozbawione opieki macie-

żone są na deprywację podstawowych

rzyńskiej, zwłaszcza w okresie niemow-

potrzeb. Oddzielenie od rodziców i ro-

lęctwa. W chorobie tej wyróżniono trzy

dzeństwa narusza sferę emocjonalną

fazy: protestu, rozpaczy i zobojętnienia

dziecka (Ostrowski 1995, s. 67). Następu-

(Obuchowska 1996, s. 11–15).

je deprywacja bardzo silnych potrzeb

Faza protestu – dziecko po oddziele-u małych dzieci: potrzeby bezpieczeń-

niu od matki niemal bez przerwy płacze,

stwa z powodu zmiany otoczenia oraz

nie reaguje na próby nawiązania kontak-

potrzeby bliskości i kontaktu z powo-

tu, często odmawia przyjmowania poży-

du rozłąki z matką (Maruszczak 2002,

wienia, reaguje na dźwięki w oczekiwa-

s. 870). Wynikiem unieruchomienia i ko-

niu na powrót matki.

nieczności pozostawania w łóżku jest de-

Faza rozpaczy – dziecko wycisza się,

prywacja potrzeby ruchu i aktywności,

nadal popłakuje, ogarnia je apatia, po-

silnie odczuwana przez młodsze dzieci.

grąża się w smutku i stanie beznadziejno-

Unieruchomienie dziecka wywołuje ogra-

ści, ma zaburzenia łaknienia, cierpi na

niczenie jego samodzielności i uzależnie-

bezsenność, nie szuka kontaktu z dorosły-

nie od innych osób, które pomagają mu

mi, nie reaguje na zabawki.

w codziennych czynnościach samoobsłu-

Faza zobojętnienia – dziecko przestaje gowych, higienicznych i porządkowych.

płakać, wykazuje zainteresowanie oto-

Dzieci będące długo w sytuacji zależności

czeniem, zaczyna akceptować nowe oso-

od osób sprawujących opiekę stają się

by, zachowuje się tak, jakby zapomniało

bierne i mało zaradne, są nastawione

o matce, powraca mu apetyt, zaczyna ba-

roszczeniowo – ulega opóźnieniu proces

wić się, nawiązuje kontakt wzrokowy

usamodzielnienia się dziecka oraz kształ-

z opiekunami, ale jego rozwój mowy ulega

towania się jego woli i motywacji.

zahamowaniu, w nocy popłakuje przez

W przypadku małych dzieci skutki po-

sen. W tej fazie zachodzą procesy wypie-

bytu w szpitalu mogą mieć charakter nie-

rania uczuć do matki, zaburzające natu-

odwracalny i zaburzać niektóre sfery ich

ralną więź dziecka z matką. Często za-

rozwoju. Całokształt zaburzeń psychicz-

chowanie dziecka jest błędnie interpreto-

nych i fizycznych spowodowany długo-

wane jako dobre przystosowanie do po-

trwałym pobytem w szpitalu zwany jest

bytu w szpitalu.

Traktowanie dziecka – pacjenta w sposób przedmiotowy, nie nawiązywanie z nim serdecznego kontaktu, sprowadzanie dziecka do fragmentu chorego organizmu wywołuje w nim poczucie przygnębienia i niepokoju.

hospitalizmem (Sillamy 1994, s. 100).

Dużym zagrożeniem dla dziecka prze-

Termin ten oznacza ogół zaburzeń obej-

bywającego w szpitalu może być zjawisko

mujących rozwój fizyczny (wzrost, waga,

jatrogenii. Czynniki jatrogenne w szpitalu to sprawność ruchowa) i psychiczny dziec-te zachowania i czynności personelu me-

ka. Małe dzieci pozbawione kontaktu

dycznego oraz te sytuacje, które charakte-

z matką nie mogą rozwijać się prawidło-

ryzują się biologicznym podejściem do pa-

wo. Następuje spowolnienie ich rozwoju

cjenta, nie uwzględnianiem w procesie

7

Ossowska/ Choroba przewlekła jako czynnik ryzyka...

leczenia jego potrzeb i przeżyć psychicz-

dycznego podejścia i przedmiotowego

nych (Maciarz 2001, s. 60). Jest to przed-

traktowania pacjenta, niezaspokajanie je-

miotowe traktowanie pacjenta. Traktowa-

go potrzeb ruchowych, emocjonalnych

nie dziecka – pacjenta w sposób przed-

i poznawczych mogą posiadać znamiona

miotowy, nie nawiązywanie z nim ser-

emocjonalnego krzywdzenia dziecka

decznego kontaktu, sprowadzanie dziec-

w wymiarze instytucjonalnym.

ka do fragmentu chorego organizmu wy-

wołuje w nim poczucie przygnębienia

*

i niepokoju. Niewłaściwe zachowanie

Celem niniejszego artykułu było uka-

pielęgniarek, tj. niedelikatność przy wy-

zanie zagrożeń związanych z pojawie-

konywaniu zabiegów, karmienie dziecka

niem się choroby przewlekłej w rodzinie

przemocą, straszenie zastrzykami, powo-

oraz wskazanie, że pewne nieprawidło-

duje w dziecku lęk i sprawia, że pobyt

wości w zachowaniach rodziców oraz in-

w szpitalu kojarzy im się z odrzuceniem,

nych osób stykających się z chorymi

karą, brakiem akceptacji i zrozumienia.

dziećmi mogą być przyczyną występowa-

Relacje pomiędzy dzieckiem a perso-

nia krzywdzenia emocjonalnego i zanie-

nelem medycznym ograniczone do me-

dbywania tych dzieci.

Literatura

Bielawska-Batorowicz E., Hanks H. (1993), O formach złego traktowania dzieci,

„Przegląd Psychologiczny” nr 3, s. 305–315.

Bishop G.D. (2000), Psychologia zdrowia, Wydawnictwo Astrum, Wrocław.

Bożkowa K. red. (1987), Encyklopedia zdrowia dziecka, PZWL, Warszawa.

Czyż E., red. (1992), Dziecko i jego prawa, Komitet Ochrony Praw Dziecka, Warszawa.

de Walden-Gałuszko K., Majkowicz M. (1994), Jakość życia w chorobie nowotworowej, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk.

Iwaniec D., Szmagalski J., red. (2002), Zaburzenia rozwojowe dzieci krzywdzonych emocjonalnie. Rozpoznanie i interwencja psychospołeczna w doświadczeniach brytyjskich i polskich, Wydawnictwo UW, Warszawa.

Maciarz A. (1998), Psychoemocjonalne i wychowawcze problemy dzieci przewlekle chorych, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków.

Maciarz A. (2001), Pedagogika lecznicza i jej przemiany, Wydawnictwo Akademickie

„Żak”, Warszawa.

Maruszczak M. (2002), Doświadczenie hospitalizacji, w: Encyklopedia Rodzice i Dzieci, Wydawnictwo Park, Bielsko-Biała.

Obuchowska I. (1996), Przeżycia dziecka w szpitalu, „Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze” nr 9.

8

Ossowska/ Choroba przewlekła jako czynnik ryzyka...

Ostrowski T.M. (1995), Potrzeby dzieci chorych somatycznie, w: R. Kurzawa, J. Wycze-sany (red.), Dziecko chore na astmę: integracja działań pedagogicznych, medycz-nych i psychologicznych, Wydawnictwo Universitatis, Kraków.

Pilecka W. (1995), Choroba przewlekła dziecka, jego rozwój i interakcje rodzinne – mo-del transakcyjny, w: M. Chodkowska (red.), Dziecko niepełnosprawne w rodzinie.

Socjalizacja i rehabilitacja, Wydawnictwo UMCS, Lublin.

Pilecka W. (2002), Przewlekła choroba somatyczna w życiu i rozwoju dziecka. Problemy psychologiczne, Wydawnictwo UJ, Kraków.

Reykowski J. (1971), Osobowość a trwały stres, w: H. Larkowa (red.), Problemy psychologiczne w rehabilitacji inwalidów, PWN, Warszawa.

Sękowska Z. (1976), Pedagogika w lecznictwie, PZWL, Warszawa.

Sillamy W. (1994), Słownik psychologii, Wydawnictwo Książnica, Katowice.

Szymańczak M. (1995), Pojęcie „krzywdzenia dzieci, w: E. Czyż, J. Szymańczak (red.), Dzieci krzywdzone. Próba opisu zjawiska, Fundacja Dzieci Niczyje, Warszawa.

9