ZESZYTY NAUKOWE AKADEMII ROLNICZEJ WE WROCŁAWIU

2006

ROLNICTWO LXXXVII

NR 540

Maria Oszmiańska, Małgorzata Mielczarek

OCHRONA ŚRODOWISKA

W GOSPODARSTWACH CHŁOPSKICH

ENVIRONMENTAL PROTECTION ON PRIVATE FARMS

Akademia Rolnicza we Wrocławiu

Agricultural University of Wrocław

Celem badań było ukazanie niektórych problemów z zakresu ochrony środowiska w gospo-

darstwach chłopskich. Badania przeprowadzono w gminie Sokolniki w województwie łódzkim w

2005 roku. Objęto nimi 30 rolników, właścicieli gospodarstw od 10 do 15 ha użytków rolnych.

Badania wykazały, że istnieje wiele problemów do rozwiązania. Dotyczą one przede wszystkim

sieci kanalizacyjnej, oczyszczalni ścieków, gospodarki odpadami, przechowywania środków

ochrony roślin i nawozów sztucznych oraz wyposażenia pomieszczeń inwentarskich.

SŁOWA KLUCZOWE: gospodarstwa chłopskie, ochrona środowiska

WSTĘP

Produkcja w gospodarstwie rolnym odbywa się w oparciu o naturalne zasoby śro-

dowiska. Rolnicy powinni chronić środowisko poprzez takie prowadzenie produkcji,

aby jak najmniej wpływać na jego jakość. Adamowicz (2004) stwierdza, że krajobraz i

bioróżnorodność są w pewnym stopniu wytworem specyficznego użytkowania ziemi

rolniczej, a rolnictwo jest głównym elementem środowiska wiejskiego, odgrywając

istotną rolę w zarządzaniu obszarami wiejskimi, w ich ochronie lub degradacji. Ważną

kwestią związaną z wprowadzeniem zrównoważonego rozwoju na obszarach wiejskich

jest utrzymanie równowagi między rolnictwem a środowiskiem, jako procesu długofa-

lowego, opartego na całościowym traktowaniu gospodarstwa rolniczego oraz odpo-

wiednich regulacji prawnych [Hadryjańska 2005]. Przystąpienie Polski do Unii Euro-

pejskiej stawia nowe wyzwania przed ochroną środowiska na obszarach wiejskich, co

nierozerwalnie wiąże się także z prawidłowym prowadzeniem działalności produkcyjnej

gospodarstw. Jest to wyzwanie teraz i na przyszłość.

410

Maria Oszmiańska, Małgorzata Mielczarek

CEL PRACY I METODYKA BADAŃ

Przedmiotem badań były problemy ochrony środowiska w gospodarstwach chłop-

skich. Skupiono się na wybranych zagadnieniach a mianowicie: infrastrukturze tech-

nicznej, produkcji roślinnej i zwierzęcej. Celem było wykazanie zagrożeń wynikających

z prowadzenia działalności rolniczej, którym należy zapobiegać. Badania przeprowa-

dzono w gminie Sokolniki w województwie łódzkim w 2005 roku. Do badań szczegó-

łowych wytypowano metodą celowo-losową 30 gospodarstw o powierzchni od 10 do

15 ha użytków rolnych. Średnia wielkość gospodarstwa wynosiła 13,5 ha. Uwzględnio-

no warunki przyrodniczo-glebowe. Wskaźnik bonitacji gleb wynosił 0,91. Warunkiem

wyboru było posiadanie także produkcji zwierzęcej. Zastosowano metodę wywiadu, w

oparciu o kwestionariusz, oraz obserwacji uczestniczącej. Materiał przedstawiono tabe-

larycznie w procentach wypowiedzi i opisowo.

WYNIKI BADAŃ I DYSKUSJA

Średni wiek rolników wynosił 41 lat a ich żon 39. Osoby w tym wieku charaktery-

zują się pełną aktywnością społeczno-gospodarczą i chęcią wprowadzenia zmian. Po-

nadto podejmowane przez nich decyzje opierają się na posiadanej wiedzy i zdobytym

doświadczeniu. Staż pracy rolników wynosi 17 lat. Wykształcenie ich było zróżnicowa-

ne: 43,3% badanych posiadało zawodowe, 40,0% – średnie, 10% – podstawowe i 6,7%

– wyższe. Na prawidłowe funkcjonowanie gospodarstwa rolnego duży wpływ ma do-

brze zorganizowane gospodarstwo domowe. O postępie w gospodarstwie jako całości

decyduje poziom infrastruktury technicznej. Ważnymi jej elementami bezpośrednio

wpływającymi na stan i rozwój w zakresie ochrony środowiska jest: zaopatrzenie wsi w

wodę, kanalizację, oczyszczalnię ścieków i w wysypiska śmieci. Wszystkie badane

rodziny korzystają w kuchni z butli gazowej, niektóre z nich sporadycznie z kuchni

węglowej. Zdecydowana większość badanych (73,3%) ogrzewa dom poprzez założenie

centralnego ogrzewania, a 26,7% korzysta jeszcze z pieców węglowych. Rodziny mają

świadomość szkodliwości dymów i pyłów i chciałyby w przyszłości, gdy będzie taka

szansa, zastosować gaz ziemny do ogrzewania mieszkań.

Odpowiedni stan wód powierzchniowych i podziemnych zależy w dużej mierze od

dobrze rozwiniętej sieci kanalizacyjnej. Szczególnie jest to istotne na terenach, gdzie

już wprowadzono sieć wodociągową. Zaopatrzenie w wodę jest dobre; 90% rodzin

korzysta z wodociągu a pozostali ze studni. Niektórzy jednak, mimo posiadania wodo-

ciągu, czerpią wodę ze studni z powodów oszczędnościowych. Woda ze studni w obrę-

bie ośrodków gospodarczych nie była badana, może więc nie odpowiadać wymaganiom

stawianym wodzie pitnej, zawierając zanieczyszczenia charakterystyczne dla wód po-

wierzchniowych. Wynika to najczęściej z braku zabezpieczenia studni, ich lokalizacji w

niedostatecznej odległości od budynków inwentarskich, składowisk obornika, szamba, a

także braku strefy ochronnej w okolicy eksploatacji studni. Sieć wodociągowa znacznie

ułatwia korzystanie z wody i jednocześnie powoduje zwiększenie jej zużycia, co z kolei

prowadzi do większej produkcji ścieków. Problem ten jest niezwykle groźny, gdyż brak

jest sieci kanalizacyjnej. Wszystkie gospodarstwa posiadają szamba nieodpływowe.

Ochrona środowiska...

411

Niestety, nie wszystkie (6,6%) mają szczelne dno. Niezwykle ważną kwestią jest stan

techniczny szamb oraz częstotliwość ich opróżniania. Z szamb o nieszczelnym dnie, a

także części nieodpływowych, nieczystości wydobywają się na zewnątrz, zanieczysz-

czając rowy, stawy, pola oraz przenikając do wód gruntowych. Do redukcji nieczystości

w szambach mogłyby się przyczynić biopreparaty do utylizacji ścieków. Niestety, nikt z

respondentów ich nie stosuje. Większość rolników (90%) wywozi nieczystości beczko-

wozem i wylewa w bliżej nieokreślone miejsca, a 10% przyznaje się do ich wylewania

na pola uprawne.

Gospodarka odpadami stałymi to kolejny problem stwarzający zagrożenie dla śro-

dowiska. Badania wskazują, że większość (80%) korzysta z kontenerów prywatnych, a

jedna piąta z kontenerów gminnych. Nieliczni przyznają się do wywożenia większych

partii odpadów na dzikie wysypiska. Na szczęście nie wszyscy (73,3%) wiedzą o ich

istnieniu. Natomiast ponad połowa z tych co wiedzą o nich, uważa, że jest to jeden z

najpilniejszych problemów do rozwiązania.

Rolnik prowadząc gospodarstwo rolne wykorzystuje zasoby przyrody w procesie

produkcji. Działania rolnika zmierzają zwykle do uzyskania wysokich plonów roślin

uprawnych. Powinny one jednak uwzględniać zachowanie równowagi ekologicznej.

Odnośnie produkcji roślinnej dotyczy to w szczególności gospodarki składnikami mine-

ralnymi, integrowanej ochrony roślin i systemu płodozmianu.

Właściwa gospodarka składnikami mineralnymi wymaga znajomości jakości gleb i

stanu ich żyzności. Niestety, aż 90% respondentów nie przywiązuje do tego wagi i nie

oznacza składu chemicznego gleb. Pocieszającym jest fakt, że to wymagania roślin są

głównym motywem stosowania nawozów mineralnych. Większość rolników (63,4%)

uważa, że stosuje je racjonalnie. Pozostali nie zawsze to robią z powodu braku środków

finansowych oraz braku wiedzy. Biorąc pod uwagę wielkość nawożenia mineralnego,

stosowanego przez badanych rolników, można stwierdzić, że nie stanowi ono zagroże-

nia dla środowiska, gdyż średnie dawki nie przekraczają 140 kg NPK/ha UR. Uzupeł-

nieniem nawożenia mineralnego jest nawożenie organiczne, które jest źródłem próchni-

cy w glebie, dostarczycielem mikroelementów i czynnikiem strukturotwórczym. Ujem-

ne saldo bilansu substancji organicznej, utrzymującej się przez okres kilku czy kilkuna-

stu lat, może prowadzić do degradacji gleby i utraty jej żyzności i produkcyjności

[Fotyma, Mercik 1982]. Bardzo cennym nawozem organicznym jest obornik. Wszyscy

respondenci stosują nawożenie obornikiem, natomiast nawożenie gnojówką (23,3%) i

gnojowicą (3,3%) jest mniej popularne. Nawożenie organiczne, oprócz obornika, jest

wspomagane przez stosowanie nawozów zielonych. Rolnicy najczęściej wysiewają

mieszanki roślin motylkowych i zbożowych. Rośliny motylkowe szczególnie wzboga-

cają glebę w azot, a ich długi system korzeniowy umożliwia pobieranie z głębszych

warstw profilu glebowego związków wapnia, fosforu i potasu.

Użytkowanie ziemi jest właściwe, gdy ustala się odpowiednią strukturę zasiewów

uwzględniającą właściwe zmianowanie roślin. Wpływa ono korzystnie na fizyko-

chemiczny skład gleby, jej biologiczną aktywność, przestrzenne rozmieszczenie nawo-

zów i resztek pożniwnych. Rolnicy mają tego świadomość, gdyż ponad połowa z nich

(66,7%) w ustaleniu struktury kieruje się następstwem roślin i jakością gleb, ale rów-

nież uwzględniają możliwość zbytu (60%) i ceny (36,7%). Wydajność roślin można

412

Maria Oszmiańska, Małgorzata Mielczarek

kształtować poprzez odpowiedni dobór odmian. Przy ich zakupie rolnicy kierują się

głównie odpornością na choroby (70%) i plonowaniem (40%).

Intensywna gospodarka rolna doprowadziła do takich zmian środowiska, które

umożliwiają masowe pojawienie się na uprawach licznych szkodników, chorób i chwa-

stów. Skuteczną i szybką metodę walki z nimi stanowią substancje chemiczne. Jednak

niewłaściwie stosowane mogą zanieczyszczać środowisko i stanowić zagrożenie dla

zdrowia ludzi i zwierząt. Szczególnie niebezpieczne są preparaty, których rozkład jest

spowolniony. Brak odpowiedniego sprzętu, niewłaściwy dobór środka, źle wykonane

zabiegi powodują gromadzenie się pestycydów w glebie, które mogą przenikać do wód

gruntowych i zbiorników wodnych, stanowiąc zagrożenie dla środowiska. Asortyment

środków ochrony roślin jest bardzo duży i stwarza problem właściwego ich wyboru.

Zdecydowana większość rolników (83,3%) przy ich zakupie kieruje się skutecznością

działania, w mniejszym stopniu ceną (26,7%), a tylko nieliczne poradą sprzedawcy

(10%) lub doradcy (6,7%).

Transport, wykonywanie zabiegów i przechowywanie środków ochrony roślin wy-

magają szczególnej ostrożności. Środki ochrony, aparaturę, opakowania, sprzęt pomoc-

niczy należy przechowywać w miejscach niedostępnych dla dzieci i zwierząt. Nie po-

winny być przechowywane razem z paszami dla zwierząt. Zasady te przestrzega tylko

30% rolników, którzy w tym celu wybudowali specjalny magazyn. Pozostali przecho-

wują je najczęściej w szopie (36,7%), wiacie (30%), garażu (20%) lub stodole (13,3%).

Miejsca te, często słabo zabezpieczone, stwarzają ryzyko zatruć. Wykonywanie zabie-

gów ochrony roślin respondenci w większości (53,4%) wykonują samodzielnie lub też

korzystają z usług sąsiadów lub innych osób. Zużyte opakowania są przede wszystkim

wyrzucane do kontenera (73,3%) lub spalane. Stanowi to duże zagrożenie dla

środowiska.

Również produkcja zwierzęca, zwłaszcza przy nieprzestrzeganiu odpowiednich za-

sad, może przyczynić się do degradacji środowiska. Z ekologicznego punktu widzenia

ważnym problemem jest przechowywanie obornika. Jego właściwe składowanie wyma-

ga izolacji od podłoża. Brak jej powoduje wymywanie cennych składników pokarmo-

wych i zatruwanie wód gruntowych. Większość rolników (60%) składuje obornik w

specjalnie wybudowanych gnojownikach o betonowym dnie, a pozostali w pryzmach na

nieutwardzonym podłożu, co prowadzi do marnotrawstwa i zagrożeń ekologicznych.

Natomiast gnojówka i gnojownica jest przechowywana prawidłowo w zamkniętych

zbiornikach. Istotnym elementem wpływającym na zdrowie zwierząt, a tym samym na

jakość produktów pochodzenia zwierzęcego jest mikroklimat pomieszczeń inwentar-

skich. Zapewnia go odpowiednia mechanizacja pomieszczeń, a zwłaszcza wentylacja.

Zdecydowanie przeważa wentylacja grawitacyjna (76,7%), która w części (13,3%) jest

wymuszona. Niestety, jeszcze10% budynków jej nie posiada.

Obsługa zwierząt jest mało zmechanizowana. Brak jest urządzeń do zadawania pasz

i usuwania obornika. Większość obór (53,3%) jest wyposażona w poidła automatyczne.

Należy podkreślić, iż ponad połowa rolników (63,3%) korzysta z dojarek mechanicz-

nych, tyleż samo posiada schładzarki, co zwiększa higienę pozyskiwania mleka.

W chowie zwierząt istotną rolę spełnia wybór odpowiedniej rasy. Aż 80% rolników

kieruje się doborem ras przy zakupie zwierząt. To zwiększa opłacalność chowu, co

może wpłynąć na poprawę warunków zoohigienicznych. Sposób żywienia i jakość pasz

Ochrona środowiska...

413

jest warunkiem dobrej wydajności, zdrowia i opłacalności produkcji zwierzęcej. Prawie

wszyscy rolnicy (93,3%) zadeklarowali, iż przestrzegają zasad zdrowego żywienia, co

szczególnie przejawia się w prawidłowym nawożeniu łąk i pastwisk (50 %), niekorzy-

stania z traw z przydrożnych rowów i upraw (43,3%), a także w stosowaniu leków ści-

śle według poleceń lekarza weterynarii (100%). Świadczy to o dużej świadomości eko-

logicznej badanych rolników i poważnym traktowaniu tych problemów, tak znaczących

w skutkach dla zdrowia konsumentów.

WNIOSKI

1. Ochrona środowiska w gospodarstwach chłopskich jest istotnym problemem do

rozwiązania ze względu na wymogi unijne i proekologiczny rozwój.

2. Istnieją pilne problemy do rozwiązywania w zakresie infrastruktury gminy i go-

spodarstw rolnych. Dotyczą one budowy sieci kanalizacyjnej, oczyszczalni ścieków,

gazyfikacji i wysypiska śmieci.

3. W produkcji roślinnej istnieją pewne zagrożenia dla środowiska, a mianowicie:

nieoznaczanie składu chemicznego gleb, niewłaściwe przechowywanie środków ochro-

ny roślin i nawozów sztucznych oraz niewłaściwe postępowanie z ich opakowaniami.

4. Wyposażenie pomieszczeń inwentarskich ograniczało się do dojarek (63,3%),

poideł automatycznych (53,3%) oraz wentylacji grawitacyjnej (76,7%) i wymuszonej

(13,3%). Korzystanie z dojarek i schładzarek zapewniało dostarczanie na rynek mleka

dobrej jakości. Poprawy wymaga składowanie obornika.

5. Rolnicy przestrzegają zasad zdrowego żywienia zwierząt poprzez właściwe na-

wożenie łąk i pastwisk, niekorzystanie z traw na rowach i łąkach przydrożnych oraz

podawania leków ściśle ze wskazówkami lekarza.

PIŚMIENNICTWO

Adamowicz M.: 2004. Krajobraz wsi jako produkt wytwarzania w rolnictwie i ważny element

popytu turystycznego [w:] Turystyka w rozwoju lokalnym SGGW, Warszawa, 187–188.

Fotyma M., Mercik S.: 1992. Chemia rolna. PWN, Warszawa.

Hadryjańska B.: 2005. System gospodarki odpadami jako element zrównoważonego rozwoju

obszarów wiejskich w Polsce. Roczniki Naukowe SERiA, T. VII, z. 4, 129–136.

ENVIRONMENTAL PROTECTION ON PRIVATE FARMS

S u m m a r y

The purpose of the research was showing some problems concerning environmental protec-

tion on private farms. The research was conducted in the former commune Sokolniki in the for-

mer Province of Lodz in 2005. It concerned 30 farmers owners of farms from 10 to 15 ha of

arable land. The research has shown that there are a lot of problems to be solved. They are con-

414

Maria Oszmiańska, Małgorzata Mielczarek

nected mainly with creating the sewage system, the sewage treatment plant, organised disposing of the rubbish, manure storing, storing means of plant protection and fertilisers and the farm’s facilities and equipment.

KEY WORDS: private farms, environmental protection

Recenzent: prof. dr hab. in. Franciszek Kapusta – Akademia Ekonomiczna

we Wrocławiu