by Społeczność Chrześcijańska we Wrocławiu
KSIĘGA DANIELA – wstęp
Księga Daniela, jedna z ksiąg opisujących doświadczenia wygnańców z Jerozolimy w niewoli
babilońskiej, zajmuje szczególne miejsce w kanonie Pisma Świętego. Składa się w istocie jakby z
dwóch oddzielnych części, o odmiennej treści i charakterze, połączonych wspólnym tłem
historycznym i postacią Daniela. W pierwszej części zawarte są opowieści o losach Daniela i jego
trzech przyjaciół, którzy zostali uprowadzeni do Babilonii razem z pierwszą falą wygnańców. Mimo
iż byli niewolnikami, ze względu na swoją wiedzę i uzdolnienia stali się wysoko postawionymi
urzędnikami babilońskimi, stając się niemal symbolicznym wypełnieniem zapowiedzi Jeremiasza,
iż ci, którzy poddadzą się Bożemu dyscyplinowaniu będą cieszyć się błogosławieństwem.
Mimo swej wysokiej pozycji, Daniel i jego przyjaciele żyli w ciągłym zagrożeniu wpływom
bałwochwalstwa, jakim przepełnione były wszelkie obrzędy i urzędy ówczesnych potęg
pogańskich. Lecz oni konsekwentnie wybierają wierność Bogu ponad przywileje, a nawet własne
życie.
Druga część księgi jest poświęcona niemal wyłącznie Danielowi i jego wizjom. Księga Daniela jest
najważniejszą księgą apokaliptyczną Starego Testamentu, przedstawiając za pomocą wysoce
symbolicznych wizji i obrazów przyszłe losy lud Bożego i całego świata. Znaczna część tychże
wizji znalazła już swoje spełnienie w wydarzeniach mających swą kulminację w II wieku p.n.e.,
gdy Antich IV Epifanes zbezcześcił świątynię w Jerozolimie i prześladował naród żydowski,
(opisanych m.in. w 1 Księdze Machabejskiej) ale części wizji nie sposób odnaleźć w wydarzeniach
znanych z historii i wskazują one najprawdopodobniej na dalszą przyszłość, sięgającą kresu świata.
Wiele obrazów z Księgi Daniela (podobnie jak z Księgi Ezechiela) powróci także w najważniejszej
księdze apokaliptycznej Nowego Testamentu: Objawieniu Św. Jana. Jest to świadectwem na wielką
spójność przekazu obu „części” Pisma Świętego, ukazując je jako jedną historię, pełną wzajemnie
powiązanych elementów.
Księga Daniela została napisana w dwóch językach: hebrajskim (r. 1 i 8-12) oraz aramejskim (r. 2-
7). Grecki przekład księgi zawiera kilka fragmentów nie występujących w oryginale hebrajsko-
aramejskim; zostały one dołączone w części współczesnych przekładów Pisma Świętego
wykorzystywanych m.in. przez Kościół Katolicki.
Pierwsza część Księgi Daniela to zbiór opowiadań z różnych okresów życia Daniela, skupiających
się przede wszystkim na jego relacjach z pogańskimi władcami ówczesnego imperium
babilońskiego i medo-perskiego. Daniel i jego przyjaciele byli przedstawicielami arystokracji
żydowskiej, uprowadzonej przez wojska babilońskie podczas pierwsze-go podboju Jerozolimy,
kilkanaście lat przed zburzeniem miasta. Była to częsta praktyka ówczesnych władców, którzy w
ten sposób pozyskiwali najlepiej wykształcone i utalentowane osoby, aby zatrudnić je w
rozrastającej się administracji. Taką rolę przeznaczono także Danielowi.
Istotą każdej z tych historii jest ukazanie Boga, który mimo tragedii rozgrywającej się w Judzie,
troszczy się o tych, którzy pozostają Mu wierni. Pierwsza opowieść dotyczy zachowania praw
dotyczących spożywanych pokarmów: potrawy podawane na stole królewskim były często
przyrządzane ze zwierząt ofiarowanych obcym bóstwom, a dodatkowo, niektóre ze zwierząt były
dla Żydów nieczyste i nie mogli ich jeść. Daniel i jego przyjaciel nie unikają ich więc ze względów
zdrowotnych (dietetycznych), lecz religijnych, pragnąc okazać posłuszeństwo Bogu – i za to zostają
przez Boga nagrodzeni.
Historia o śnie Nebukadnesara ukazuje wielkość Boga w sferze, do której mędrcy wschodu rościli
sobie szczególne prawa: wyjaśniania snów i odczytywania przyszłości. Wszyscy jednak okazują się
bezsilni, gdy król odmawia opowiedzenia im swego snu. Tylko Bóg Izraela, do którego Daniel i
przyjaciele wołają w modlitwie, potrafi nie tylko objawić sen, ale także wyjaśnić jego znaczenie. To
nie Daniel wyjaśnia sen – on jedynie przekazuje królowi to, co objawił Mu Bóg. Istotą wierności
czwórki wygnańców jest właśnie poleganie na Bogu, gdy wszyscy wokół próbują poznać
przyszłość poprzez bałwochwalstwo i okultyzm. Jednocześnie Bóg potwierdza, że to On jest Panem
historii – i chociaż po Babilonii nastanie jeszcze kilka innych wielkich imperiów, wszystkie upadną,
a ostatecznie to Bóg ustanowi swoje wieczne królestwo.
Trzecia historia jest najbardziej czytelna, gdyż ukazuje sprzeciw trzech żydowskich młodzieńców
wobec jawnie bałwochwalczego hołdu dla człowieka – i mimo grożącej śmierci, są wierni Bogu, a
On ratuje ich z beznadziejnej sytuacji. Bóg jest Bogiem także poza Izraelem.
Zwróć uwagę: Doświadczenia Daniela z tłumaczeniem słów przypominają doświadczenia Józefa w
Egipcie (zob. Ks. Rodzaju 40-41).
Kolejne trzy opowieści kontynuują wątki pierwszej części Księgi Daniela: to Bóg jest prawdziwym
władcą świata i chroni tych, którzy są Mu wierni, a poniża tych, który we własnej pysze
wywyższają się ponad innych lub wręcz czynią siebie równymi Bogu.
Pierwsza historia to niezwykły sen Nebukadnesara – mimo podobieństw do drugiej historii, ma on
inną treść i cel. Cała sprawa rozgrywa się wręcz między Bogiem a pogańskim władcą,
przekonanym o swojej wielkości – a Daniel jest jedynie głosem wypowiadającym się w imieniu
Boga. I lekcja jest bardzo zrozumiała – nikt nie może wynosić się w pysze nad Boga,
Stwórcę świata i władcę całej ziemi – a jeśli to zrobi, Bóg potrafi przywieść takiego człowieka na
właściwe miejsca. Dla wygnańców w Babilonii, którzy na co dzień obserwowali pełne pychy
zapewnienia swych nieprzyjaciół o tym, iż są niepokonani, historia obłędu Nebukadnesara musiała
być ważnym przypomnieniem, że bez względu na to, co wydaje się dziać wokół, dzieje świata i tak
zależą od Boga.
Potwierdzeniem tego jest kolejna historia. Belsazar był w rzeczywistości regentem – namiestnikiem
rządzącym w imieniu swego ojca, Nabonidusa, a tradycja żydowska umiejscawia opisaną ucztę w
czasie oblężenia Babilonii przez wojska medo-perskie, tuż przed upadkiem miasta. Gdy w pijanym
amoku władca każe przynieść naczynia ze Świątyni w Jerozolimie, zagrabione przez swojego
wielkiego poprzednika (nazywanego tu symbolicznie „ojcem”), przeważa się szala jego
niegodziwości – i Bóg ogłasza swój wyrok, a wkrótce potem, wykonuje go.
Ostatnia opowieść dzieje się w czasie panowania Dariusza. W źródłach historycznych nie
znajdujemy wzmianki o takim władcy i najczęściej jest on utożsamiany z poprzednikiem Cyrusa
Wielkiego, jednym z jego generałów, któremu powierzył rządy na podbitą Babilonią, lub samym
Cyrusem. Daniel zyskuje zaufanie nowego władcy i nienawiść innych wysoko postawionych
urzędników. Jednak ich spisek, podobnie jak wcześniejsze zagrożenia, nie jest w stanie zaszkodzić
człowiekowi, który ponad wszystko przedkłada wierność Bogu. I po raz kolejny pogański władca
może przekonać się o wielkości Boga Izraela i oddać Mu cześć. Tak jak wcześniej przyjaciół
Daniela, Bóg wyrywa go z beznadziejnej sytuacji – ale beznadziejnej tylko dla człowieka.
Zwróć uwagę: Motyw Babilonu wywyższającego się ponad wszystko występuje w Ks. Rodzaju
(wieża Babel) i Ks. Objawienia (Wielki Babilon).
Druga część Księgi Daniela ma zupełnie odmienny charakter. Jest zbiorem wizji, które otrzymał
Daniel, często razem z wyjaśnieniem, nakreślających dalsze losy narodu wybranego. Wizje Daniela
mają charakter apokaliptyczny (od gr. odsłonięcie) i są najbardziej znanym tekstem tego rodzaju w
Starym Testamencie. Już sam fakt istnienia tych wizji jest ważną informacją: Izrael ma przed sobą
długą przyszłość i Bóg wie już, jak potoczą się jego losy. To On jest Panem historii.
Jednak nie będzie to przyszłość łatwa. Dwie pierwsze wizje, podobnie jak sen Nebukadnesara,
dotyczą przyszłych imperiów, które będą władały na Bliskim Wschodzie. Choć z perspektywy
Daniela są to wydarzenia przyszłe, dla nas są już one częścią historii powszechnej: cztery bestie to
imperia Babilonii, Medów, Persów i Greków (Aleksandra Wielkiego), podobnie baran i kozioł,
symbolizujące imperia perskie i greckie. Sensem obu tych wizji jest przedstawienie Antiocha IV
Epifanesa, króla z dynastii Seleucydów, który w II w. p.n.e. rozpoczął zakrojone na szeroką skalę
prześladowania Żydów, łącznie ze zbezczeszczeniem Świątyni, odbudowanej przez Żydów po
powrocie z niewoli.
Lecz to nie ostrzeżenie przed prześladowaniami są w tym fragmencie najważniejsze. Pomiędzy
wizjami o bestiach i zwierzętach Daniel otrzymał wizję niebios, łącznie z tronem Bożym
(nazywanym tu Sędziwym), gdzie odbywa się ceremonia przekazania panowania Bożemu
Pomazańcowi, Synowi Człowieczemu, inaugurująca nadejście nieprzemijającego, niezniszczalnego
królestwa Bożego.
Pierwsze trzy wizje Daniel otrzymał za panowania Belsazara, ostatniego z władców Babilonii, ale
gdy imperium babilońskie upadło i Żydzi znaleźli się pod panowaniem Medo-Persów, Daniel
zwrócił uwagę na treść proroctwa Jeremiasza i świadomość, że oto zbliża się wypełnienie czasu
niewoli, prowokuje go do jednej z najbardziej wzruszających modlitw Starego Testamentu. Choć
Daniel nie był bezpośrednio winny grzechom, które sprowokowały Boży gniew i sąd nad narodem
wybranym, w modlitwie utożsamia się ze swoimi rodakami, niczym prawdziwy przywódca,
wstawia się za nimi, odwołując się nie do własnych zasług, lecz jedynie do wierności i
sprawiedliwości Bożej.
Zwróć uwagę: Użyty w wizji Daniela tytuł Syn Człowieczy stał się określeniem Mesjasza, i w tym
sensie posługuje się nim Jezus.
Ostatnie rozdziały Księgi Daniela stanowią jedną, długą wizję. Ma ona szczególną oprawę i jest
jednym z nielicznych miejsc, gdzie aniołowie Boży wymienieni są z imienia i opisane są ich inne
działania, ukazując sferę, która zazwyczaj pozostaje zakryta przed ludźmi (starcia „książąt-
opiekunów” królestw), choć nie tłumaczy dokładnie sensu tych słów.
Mniej tajemnicza jest treść wizji, a przynajmniej jej przeważająca część. Choć współczesnym
czytelnikom wydaje się enigmatyczna i z pewnością taką musiała być dla Daniela, jest to dość
szczegółowy opis walk toczonych przez Seleucydów (królowie północy) i Ptolemeuszy (królowie
południa), dwóch lokalnych potęg, jakie powstały po podziale imperium Aleksandra Wielkiego
między jego czterech generałów. Znając wydarzenia historyczne z tego okresu stosunkowo łatwo
jest wyjaśnić wizję Daniela aż do czasów panowania Antiocha IV Epifanesa, w którym to miejscu
wizja zaczyna biec w innym kierunku niż wydarzenia historyczne. Zdaniem części biblistów
świadczy to o zmianie charakteru wizji (z naszej perspektywy) i choć jej pierwsza cześć już się
wypełniła, spełnienie pozostałych elementów wciąż jest przed nami.
I rzeczywiście taki charakter mają ostatnie słowa podsumowujące wizję (i całą księgę), gdzie mowa
jest o wielkim ucisku ludu Bożego, zmartwychwstaniu do życia wiecznego i na wieczne potępienie
oraz o pewnym spełnieniu się tych wizji w czasach ostatecznych. Ten dwoisty charakter wizji
Daniela – częściowo spełnionych, a częściowo nie – czyni je szczególnym obiektem
zainteresowania dla wszystkich badających proroctwa Pisma Świętego, a jednocześnie utrudnia ich
jednoznaczną interpretację. W każdym razie ogólny przekaz obu części Księgi Daniela i wizji w
niej zawartych, pozostaje zrozumiały i aktualny: To Bóg jest Panem historii i największym obrońcą
tych, którzy są Mu wierni. Nawet jeśli przez jakiś czas będą oni musieli znosić ucisk i
prześladowania, Bóg panuje nad wszystkim, co ich spotka i ostatecznie Jego królestwo zatriumfuje,
a ci, którzy należą do Niego, będą cieszyli się wiecznym błogosławieństwem.
Zakończenie Księgi Daniela dodatkowo wzmacnia jej niezwykły charakter. Zachęca czytelników do
wytrwałości i pobożnego życia, nie tylko ze względu na odwieczne prawa Boże, ale także
nadchodzące wybawienie.
Zwróć uwagę: 1290 dni – ok. 3,5 roku, to okres, o którym czytamy kilkukrotnie w Piśmie
Świętym. Zob. np. Jk 5,17; Obj 12,6.