Do podstawowych pojęć z zakresu wiedzy o turystyce naleŜą: turyzm, turystyka, rekreacja,
wypoczynek, czas wolny, turysta, odwiedzający, podróŜny oraz ruch turystyczny. Na tym tle
przeprowadzane są klasyfikacje i podziały motywów podróŜy (wyjazdów turystycznych).
Wymienione pojęcia są szeroko dyskutowane i szczegółowo omówione w literaturze. PoniŜej
przedstawiono i krótko omówiono te pojęcia oraz sformułowano najwaŜniejsze wynikające
stąd wnioski.
TURYZM
Pojęcie „turyzm" jest nadrzędne w stosunku do pojęcia „turystyka" rozumianego jako ruch turystyczny. Najbardziej ogólnie formułując turyzm to: całokształt zagadnień związanych z
ruchem uzdrowiskowo-turystycznym. Są to w szczególności zagadnienia:
• teoretyczne,
• gospodarcze,
• geograficzno-przestrzenne,
• statystyczne,
• prawne,
• kulturalne,
• społeczne.
TURYSTYKA
W literaturze zagranicznej i polskiej funkcjonuje szereg definicji turystyki. Dyskusje na ten
temat toczą się na świecie od ponad wieku, a w praktyce nadal stosowane są róŜne definicje
tego zjawiska. Niekiedy mówi się wręcz, Ŝe jednoznaczna definicja turystyki, która
satysfakcjonowałaby wszystkich jest niemoŜliwa do skonstruowania.
W tej sytuacji Światowa Organizacja Turystyki (WTO) opracowała dla celów statystycznych
definicję turystyki, która stosowana jest takŜe w Polsce. Według tej definicji, „turystyka
obejmuje ogół czynności osób, które podróŜują i przebywają w celach wypoczynkowych,
zawodowych lub innych nie dłuŜej niŜ rok (bez przerwy) poza swoim codziennym otoczeniem
z wyłączeniem wyjazdów, w których głównym celem jest działalność zarobkowa. Z ostatnią
częścią tej definicji polemizuje K. Przecławski, stwierdzając, Ŝe „wbrew wielu funkcjonującym
definicjom nie ma dostatecznych podstaw aby z turystyki wykluczyć wyjazdy powiązane z
działalnością zarobkową". Wynika to z faktu korzystania, np. przez uczestników podróŜy
słuŜbowych z hoteli, obiektów gastronomicznych, środków komunikacji, a często z innych
usług i atrakcji turystycznych na równi z typowymi uczestnikami ruchu turystycznego. Nie
sposób nie zgodzić się z tą opinią tym bardziej, Ŝe zjawisko uczestnictwa osób podróŜujących
słuŜbowo jest coraz szerzej opisywane i lepiej poznane potwierdzając słuszność stanowiska
autora.
Dla potrzeb badań naukowych uwzględniane są takŜe inne aspekty dotyczące zjawiska
turystyki. Wyrazem tego są np. - definicje podkreślające relacje zachodzące pomiędzy
społecznością odwiedzającą (uczestnicy ruchu turystycznego) a społecznością odwiedzaną
(mieszkańcy). Przykładem jest definicja K. Przecławskiego, w której autor zdefiniował
turystykę w szerokim znaczeniu jako „całokształt zjawisk ruchliwości przestrzennej,
związanych z dobrowolną, czasową zmianą miejsca pobytu, rytmu i środowiska Ŝycia, oraz
wejściem w styczność osobistą ze środowiskiem odwiedzanym (przyrodniczym, kulturowym
bądź społecznym).
WaŜne jest teŜ stwierdzenie K. Przecławskiego, Ŝe „turystyka jest przede wszystkim
zachowaniem człowieka. Jest więc zjawiskiem odnoszącym się w pierwszej mierze do
człowieka.....i Ŝe mamy do czynienia ze zjawiskiem bardzo złoŜonym".
WNIOSKI WYNIKAJĄCE Z PRZEGLĄDU RÓśNYCH DEFINICJI TURYSTYKI
• nie ogranicza się ruchu turystycznego jedynie do pobytów z noclegiem. Są to teŜ
odwiedziny 1-dniowe,
• nie ogranicza się ruchu turystycznego tylko do podróŜy w celach wypoczynkowych. Są to
takŜe podróŜe w celach: słuŜbowych, naukowych, religijnych, towarzyskich, sportowych - i
innych pod warunkiem, Ŝe miejsce docelowe znajduje się poza miejscem zamieszkania lub pracy,
• turystyka jest rodzajem podróŜy. Nie kaŜda jednak podróŜ jest zaliczana do podróŜy
turystycznej. Definicje wyłączają podróŜe w celach dojazdu do pracy i podróŜe lokalne - np.
do szkoły, miejsca pracy, na zakupy itp.,
• turystyka zajmuje znaczną część czasu wolnego i zajęć rekreacyjnych człowieka, ale nie
jest ich synonimem, poniewaŜ czynności rekreacyjne odbywać się mogą w miejscu
zamieszkania.
REKREACJA, WYPOCZYNEK. CZAS WOLNY
Pojęcie „rekreacja" jest znaczeniowo bliskim pojęciem w stosunku do „turystyki”.
Powszechnie uwaŜa się, Ŝe rekreacja jest określana jako „ogół dobrowolnie podejmowanych
czynności dla regeneracji sił psychicznych i fizycznych"
Do czynności tych zaliczyć moŜna uczestnictwo w imprezach i wydarzeniach kulturalnych,
sportowych i turystycznych rozumianych jako szeroko pojęty wypoczynek. Istotne jest to, Ŝe
czynności te nie są związane z czasem pracy zawodowej i społecznej oraz czasem nauki a
takŜe wszelkimi zajęciami domowymi. Jak stwierdza A. Kowalczyk określeniem
równoznacznym dla „rekreacji" jest „wypoczynek".
W literaturze przedmiotu rozwaŜane są relacje między pojęciami „rekreacja" i „czas wolny".
W polskiej literaturze uznaje się powszechnie definicję przedstawioną w 1968 r. przez J.
Dumazadiera, który określił czas wolny jako: „zespół zajęć, którym jednostka moŜe się z
własnej woli poświęcić w okresie wolnym od obowiązków zawodowych, rodzinnych i
społecznych, albo w celu wypoczynku i rozrywki, w związku z dąŜeniem do
bezinteresownego rozwoju swojej wiedzy i wykształcenia lub dobrowolnego udziału w Ŝyciu
społecznym, jak teŜ w celu rozwoju własnych, nieskrępowanych zdolności twórczych".
Z powyŜszych uwag wynika wniosek, Ŝe pojęcie rekreacji, wypoczynku i czasu wolnego są
pojęciami szerszymi w stosunku do pojęcia turystyka.
TURYSTA
Pojęcie turysta definiowane jest róŜnie, w zaleŜności od celu jakiemu słuŜy definicja. W
Polsce dla potrzeb sprawozdawczości statystycznej przyjmuje się, Ŝe turystą jest „osoba
znajdująca się dobrowolnie czasowo poza miejscem stałego pobytu i środowiskami
związanymi z codziennym rytmem Ŝycia". Według definicji turysty opracowanej przez
Światową Organizację Turystyki (WTO) - podobnie, jak w Polsce dla celów statystycznych
(oraz dla potrzeb Międzynarodowej Klasyfikacji Działalności Turystycznej) wyróŜnia się 2
kategorie podróŜnych: 1) odwiedzający i 2) inni podróŜni.
ODWIEDZAJĄCY
Pod pojęciem odwiedzającego rozumie się kaŜdą osobę, która przebywa w odwiedzanym
kraju niezaleŜnie od powodów odwiedzin, z wyjątkiem powodów związanych z zatrudnieniem
w tym kraju. MoŜna w pewnym uproszczeniu stwierdzić, Ŝe termin „odwiedzający" dotyczy
osób podróŜujących - czyli podróŜnych - których wyjazd wiąŜe się z realizacją celów
turystycznych.
RUCH TURYSTYCZNY
Powszechnie przyjmuje się, Ŝe ruch turystyczny to: zjawisko o charakterze społeczno-
ekonomicznym, którego istota polega na podróŜach podejmowanych dla realizacji celów
rekreacyjnych, poznawczych, zdrowotnych i rozrywkowych. Według A. Kowalczyka pod
pojęciem ruchu turystycznego naleŜy rozumieć „ogół przestrzennych przemieszczeń się ludzi
i związanych z dobrowolną czasową zmianą miejsca pobytu, środowisk i rytmu Ŝycia - w
odniesieniu do określonego obszaru, kierunku, okresu itp.". NajwaŜniejszą cechą ruchu
turystycznego jest jego charakter przestrzenny i ścisły związek z przestrzenią.
Klasyfikacje ruchu turystycznego
Klasyfikacje ruchu turystycznego oraz róŜne podziały turystyki stanowią przedmiot wielu
prac naukowych. Podział turystyki na wybrane rodzaje zaproponował W. Gaworecki,
wyróŜniając turystykę: krajoznawczą, kwalifikowaną, zdrowotną, motywacyjną, biznesową,
kongresową, morską, etniczną, polonijną, socjalną, alternatywną, religijno-pielgrzymkową, kulturalną oraz agroturystykę i turystykę weekendową.
Dla celów badań statystycznych naleŜy przyjąć za WTO, Ŝe jest 6 głównych grup celów
wyjazdów turystycznych (form ruchu turystycznego). Są to:
• wypoczynek, rekreacja, wakacje,
• odwiedziny u krewnych i znajomych,
• podróŜe w sprawach zawodowych i w interesach,
• podróŜe w celach zdrowotnych
• podróŜe w celach religijnych, pielgrzymki
• inne cele (w tym np. tranzyt).
Do dwóch podstawowych kryteriów klasyfikacji ruchu turystycznego naleŜą:
1) pochodzenie turysty,
2) motywacja wyjazdu.
Na podstawie klasyfikacji ruchu turystycznego według kryterium pochodzenia turysty
wyróŜnia się:
• turystykę krajową, czyli podróŜe mieszkańców po własnym kraju (A)
• turystykę przyjazdową, czyli przyjazdy do kraju osób mieszkających stale gdzie indziej (B),
• turystykę wyjazdową, czyli wyjazdy mieszkańców danego kraju za granicę (C).
Na przykładzie danego kraju (a takŜe jego części, np. region turystyczny, gmina) moŜna
zastosować ponadto kolejne podziały, na podstawie których wydzielić moŜna:
• turystykę wewnątrz krajową (wewnątrz regionalną, wewnątrz gminną), którą tworzy
łącznie turystyka krajowa (regionalna, gminna) oraz turystyka przyjazdowa (A+B)
• turystykę narodową (regionalną, gminną), którą tworzy łącznie turystyka krajowa
(regionalna, lokalna) i wyjazdowa (A+C)
• turystykę zagraniczną (poza region, poza gminę), którą tworzy łącznie turystyka
przyjazdowa i wyjazdowa (B+C).
Klasyfikacja ruchu turystycznego według motywacji wyjazdów wyraŜa się najczęściej
stosowanym podziałem na 6 typów turystyki. Są to:
1) turystyka wypoczynkowa, realizowana dla regeneracji sił fizycznych i psychicznych, w
obrębie której wyróŜnić moŜna:
•
rozmaite formy turystyki odbywane w okresie weekendów, w pobliŜu miejsca
zamieszkania. Jest to „turystyka weekendowa", zwana takŜe turystyką świąteczną
lub „wypoczynkiem świątecznym,
•
w czasie urlopu (na terenie kraju lub za granicą) nazywana jako „turystyka
urlopowa" (okres trwania: dłuŜej niŜ tydzień),
•
wypoczynkowe wyjazdy do uzdrowisk („turystyka lecznicza", „turystyka
uzdrowiskowa"),
2) turystyka kulturalna
•
o charakterze poznawczym, wyraŜająca się chęcią poznania innych krajów,
regionów, miejscowości. Są to głównie „wyprawy krajoznawcze" a w ich obrębie
turystyka kwalifikowana jako jeden z najwaŜniejszych typów,
•
alternatywna - jako efekt humanizacji zjawiska turystyki. NaleŜą tu róŜne formy
„turystyki łagodnej" (termin ten zostanie dalej szczegółowo omówiony),
•
pielgrzymkowa (religijna),
3) turystyka sportowa:
•
aktywna (np. róŜne formy turystyki wodnej: Ŝeglarstwo, nurkowanie),
•
pasywna, do której naleŜą np. wyjazdy na imprezy sportowe,
4) turystyka towarzyska:
•
rodzinna,
•
klubowa,
•
grup nieformalnych,
5) turystyka związana z aktywnością zawodową,
•
motywacyjna (wyjazd jako premia otrzymana od przedsiębiorstwa),
podróŜe w interesach („turystyka biznesowa"),
•
uczestnictwo w kongresach („turystyka kongresowa"),
•
uczestnictwo w targach i wystawach,
6) turystyka związana z polityką:
•
turystyka dyplomatów i uczestników konferencji,
• turystyka związana z uroczystościami politycznymi.
PowyŜsze podziały nawiązujące do dwóch w/w kryteriów nie wyczerpują zagadnienia. W
praktyce występuje szereg innych rodzajów (form) ruchu turystycznego, które nie są
bezpośrednio związane ani z kryterium pochodzenia turysty, ani z motywacją wyjazdu.
Wymienić moŜna tu takie rodzaje turystyki, jak: turystyka wiejska, morska i etniczna, które
zostały szczegółowo opisane przez W. Gaworeckiego oraz w innych pracach.
Jedną z form turystyki charakteryzującą się w ostatnich latach dynamicznym rozwojem jest
turystyka wiejska, w tym jedna z jej form „agroturystyka". Są to głównie rozmaite odmiany
turystyki wypoczynkowej, ale takŜe kulturalnej, towarzyskiej, związanej z aktywnością
zawodową i związaną z polityką. Jako przykład wymienić moŜna zakwaterowanie
uczestników konferencji w połoŜonych nieraz w znacznym oddaleniu od miejsca konferencji -
gospodarstwach agroturystycznych.
Turystyka morska jako rodzaj turystyki kwalifikowanej, w połączeniu, np, z wędkowaniem
morskim.
Turystyka etniczna traktowana jako powrót do ojczyzny, do regionu, miejsca urodzenia, do
własnych korzeni.
FUNKCJE TURYSTYKI
Istota turystyki tkwi w jej funkcjach, pozytywnych (eufunkcje), a takŜe - coraz szerzej
opisywanych - negatywnych (dysfunkcje). Zagadnienia te omówił K. Przecławski, a
następnie rozwinął W. Alejziak. W ramach tej problematyki stawianych jest szereg
zasadniczych pytań, takich jak np.:
• czy turystyka integruje, czy dzieli?
• czy turystyka chroni przyrodę, czy ją niszczy?
• czy turystyka przyczynia się do rozwoju regionów, czy prowadzi do ich degradacji?
• czy turystyka właściwie kształtuje osobowość (zwłaszcza ludzi młodych), czy teŜ
demoralizuje?
Odpowiedzi na te pytania dać moŜe jedynie zestawienie pozytywnych i negatywnych funkcji
turystyki.
Funkcje pozytywne (eufunkcje)
Funkcja wypoczynkowa
1) odgrywa jedną z najwaŜniejszych ról dla rozwoju człowieka i pozytywnego kształtowania
jego osobowości
2) turystyka zaspokaja potrzeby związane z odnową sił fizycznych i psychicznych — człowiek
wypoczęty lepiej funkcjonuje w Ŝyciu.
Funkcja zdrowotna
1) powoduje ograniczenie negatywnych skutków rozwoju cywilizacji, stresów oraz oddalenia
od natury, co wyraŜa się tzw. „chorobą cywilizacyjną",
2) szczególnie istotne znaczenie dla zdrowia człowieka mają wyjazdy do uzdrowisk
(turystyka uzdrowiskowa)
Funkcja wychowawcza
pozytywne kształtowanie osobowości poprzez: aktywność, wspólnotę przeŜyć,
odpowiedzialność, więzy koleŜeństwa, kontakt z ludźmi, integrację (np. w grupie, zwłaszcza
w rodzinie).
Funkcja kształceniowa (poznawcza)
turystyka uczy (poszerza wiedzę), „podróŜe kształcą" — rośnie ogólny poziom wiedzy i
doświadczenia człowieka
Funkcja miastotwórcza – występuje współzaleŜność między turystyką a urbanizacją:
1) turystyka przyspiesza procesy urbanizacyjne,
2) urbanizacja wpływa na tempo i kierunki rozwoju turystyki.
Funkcja edukacji kulturowej - istnieje współzaleŜność między turystyką a kulturą:
1) turystyka: promuje, wzbogaca, chroni wartości kulturowe,
2) kultura: inspiruje i promuje rozwój turystyki.
Funkcje negatywne (dysfunkcje)
1) w przypadku wypoczynku biernego następuje ograniczenie rozwoju człowieka wynikające
z braku elementów poznawczych
2) przeładowanie programu powoduje zmęczenie
3) tzw. „choroba pourlopowa" - gdy wyjazd został źle zorganizowany: zły wybór
miejscowości, środka transportu, zły hotel, wyŜywienie, uciąŜliwi gospodarze lub sąsiedzi
4) brak przygotowania turysty do aktywnego wypoczynku: zbyt duŜy wysiłek (w przypadku
braku przygotowania kondycyjnego), co dotyczy zwłaszcza uczestnictwa w formach
aktywnych - efektem jest nadmierne zmęczenie i szkodliwe skutki dla organizmu,
5) wypadki: w górach, utonięcia, w podróŜy (na drodze, wypadki lotnicze)
6) zbyt intensywne opalanie i związane z tym konsekwencje dla zdrowia,
7) zakaŜenia chorobami podczas uczestnic-twa w podróŜy (AIDS, choroby zakaźne)
8) lekcewaŜenie norm społecznych: „wolność na wycieczce" i zachowania patologiczne
(alkohol, narkotyki)
9) „szok kulturowy związany z turystyką"
a) obawa turysty związana z nowym otoczeniem, zwyczajami,
b) zmiany w moralności i obyczajowości ludności miejscowej
10) poznanie powierzchowne związane z przeładowanym programem podróŜy, pośpiech,
„zaliczanie atrakcji turystycznych" związane z brakiem czasu („wycieczka jedzie dalej")
11) moda: zwiedza się to „co wypada zwiedzić i gdzie trzeba być", a nie to na co się ma
ochotę,
12) stwarza ludności miejscowej gorsze warunki Ŝycia,
13) gorsze warunki wypoczynku turystów z uwagi na fakt, Ŝe miejscowości turystyczne
przekształcają się i tracą swoje walory turystyczne,
14) regionalna kultura staje się kulturą „na sprzedaŜ" (kultura sztuczna, skomercjalizowana)
15) wandalizm „łowców pamiątek"
…………………………
Turystyka pełni teŜ funkcję ekonomiczną - turystyka jest formą konsumpcji (konsumpcja
turystyczna), z którą związane są 4 etapy działań człowieka:
Etap 1. Przygotowanie (skutki ekonomiczne w miejscu zamieszkania):
a) zmiana konsumpcji (oszczędzanie na wakacje, dodatkowa praca)
b) zapotrzebowanie na sprzęt turystyczny
c) odpływ pieniędzy do miejscowości turystycznych
d) inwestycje związane z obsługą: biura podróŜy, punkty informacji turystycznej
Etap II. PodróŜ do celu
Etap IV. PodróŜ (z powrotem) - skutki ekonomiczne zarówno w miejscu zamieszkania, jak i
w miejscach docelowych:
a) inwestycje transportowe (budowa, zatrudnienie)
b) zatrudnienie w bezpośredniej obsłudze podróŜnych
c) wpływy z usług transportowych przewoźników
Etap III. Pobyt (skutki ekonomiczne w miejscu docelowym):
a) aktywizacja zawodowa ludności miejscowej
b) wzrost produkcji na potrzeby turystów
c) wpływy z podatków od świadczonych usług
d) rozwój inwestycji i wzrost zatrudnienia związany z rozwojem i funkcjonowaniem bazy
turystycznej.
Konsumpcja ta niesie ze sobą jednak skutki negatywne, m.in.
1) wzrost inflacji i wyŜsze ceny w obszarach recepcyjnych, co pośrednio obniŜa standard
Ŝycia miejscowej ludności,
2) wzrost cen ziemi i spekulacja gruntami,
3) niekorzystne zjawisko gospodarcze „monokultura turystyczna"
4) znaczny odpływ zysków z turystyki (import towarów i urządzeń związanych z obsługą
turystyki)
Uczestnicząc w turystyce kształtujemy świadomość ekologiczną:
1) turystyka przyczynia się do rozwoju całego ruchu związanego z ochroną środowiska,
2) coraz szersza edukacja ekologiczna - np. szkolenia dla pracowników w branŜy
turystycznej.
Jednocześnie:
1) zmniejsza się powierzchnia terenów naturalnych w wyniku rozwoju turystyki,
2) następuje degradacja środowiska przyrodniczego (brak dostatecznej liczby oczyszczalni
ścieków, wycinka lasów, zanieczyszczenie powietrza przez samochody, większa ilość śmieci).
Funkcja polityczna (w aspekcie podróŜy zagranicznych) - turystyka międzynarodowa niesie
pozytywny wkład do polityki pokojowej na świecie. Zgodnie z Deklaracją Haską: „turystyka
jest pozytywnym czynnikiem promocji wzajemnego zrozumienia i pokoju na świecie".
Źródło: opracowanie własne na podstawie:
Alejziak W., Turystyka w obliczu wyzwań XXI wieku, ALBIS, Kraków 1999.
Gaworecki W., Turystyka, PWE, Warszawa 2006.
K. Przecławski, Człowiek a turystyka. Zarys socjologii turystyki., Albis, Kraków 1996
oraz „Recommendations on Tourism Statistics” (Główny Urząd Statystyki)