Miary staropolskie - przegląd historyczny
Z Wikipedii
Skocz do: nawigacji, szukaj
Spis treści
•
•
2 S taropolskie jednostki rachuby
•
3 S taropolskie handlowe miary długości
•
4 S taropolskie rolne miary długości
•
5 S taropolskie górnicze miary długości
•
6 S taropolskie drogowe miary długości
•
7 S taropolskie rolne miary powierzchni
•
8 S taropolskie miary pojemności ciał sypkich
•
9 S taropolskie miary pojemności płynów
•
•
•
•
•
ne miary używane w dawnej Polsce
•
•
Miary i wagi w dawnej Polsce
Najstarsze miary polskie noszą nazwy rodzime i opierały się na przeciętnych wymiarach
ludzkich:siąg, łokieć, piędź, stopa, skok. W późniejszym czasie pod wpływem kontaktów handlowych z kupcami zagranicznymi weszły w użycie nowe miary i wagi: antał, cal,
centnar, funt, huba, klafter, łan, łaszt, łut, mendel, mila, morga, sznur, tuzin, wiertel.
W prawodawstwie staropolskim widać dążenie do ujednolicenia miar i wag w całym
państwie przy jednoczesnym zachowywaniu dużej wyrozumiałości dla prowincjonalnych
uświęconych tradycją odrębności.
Prawo z 1420 r. stanowi: "Miary zboża, sukien i innych rzeczy ziemnych przez kmiecie do targu wożonych, przez wojewodę na każdy rok stanowione być mają."
W 1511 r. uchwalono, że "miara z starodawna postanowiona, ma być od kupców chowana, którą gdyby kto utracił, według statutu przez wojewody i starosty karany być
ma".
1
W 1565 r. postanowiono, że "miary i wagi wszelakie jednakie być mają, które wojewodowie po tym sejmie, każdy w swojem województwie, uczyniwszy konwokację
dygnitarzów i urzędów starościch, i Rady miasta główniejszego, w onemże
województwie powinni opowiedzieć i sprawiedliwie wymierzawszy, oneż na zamki
główne starostom, i do każdego miasta i miasteczka pod swą cechą oddać, gdzie na
ratuszu mają być chowane, darmo każdemu wymierzone i wszędy pod winami w
statuciech opisanemi używane."
W 1507 r. waga i łokieć krakowski z poznańskim zostały zrównane, a lwowski i lubelski
"w swojej mierze pozostawione" .
W 1532 r. zrównano miarę płocką z poznańską, a w 1565 r. wprowadzono łokieć krakowski jako obowiązujący w całej Koronie. W 1569 r. województwo podlaskie
otrzymało takie same miary jak Warszawa. W 1613 r. określono miary wileńskie i
kowieńskie i nakazano, aby miary wymierzone i cechowane były "żelazem okowane, albo z miedzi urobione, jedne na ratuszu a drugie w grodzie zostawły i potrzebującym
dawane były".
Staropolskie jednostki rachuby
•
zin - 12 sztuk
•
endel - 15, m. polski - 16
•
tyga - 20
•
ba - 40
•
pa - 60
•
ielka setka (dziesięć tuzinów) - 120
•
g ros (tuzin tuzinów) - 144
•
ielki tysiąc (dziesięć grosów) - 1440
•
ielki gros (tuzin grosów) - 1728
Staropolskie handlowe miary długości
•
S ążeń (siąg) = 3 łokci = 6 stóp = 9 sztychów = 12 ćwierci = 24 dłonie = 72 palce =
576 ziaren = 1787 mm
•
Ł okieć = 2 stopy = 3 sztychy = 4 *ćwierci = 8 dłoni = 24 palce = 192 ziarna =
595,54 mm
•
S topa = 1,5 sztycha = 2 ćwierci = 4 dłonie = 12 palców = 96 ziaren = 297,77 mm
•
S ztych = 1 1/3 ćwierci = 2 2/3 dłoni = 8 palców = 64 ziarna = 198,51 mm
•
wierć = 2 dłoni = 6 palców = 48 ziaren = 148,87 mm
•
łoń = 3 palce = 24 ziarna = 74,44 mm
•
P alec (cal) = 8 ziaren = 24,82 mm
•
Z iarno = 3,10 mm
2
Staropolskie rolne miary długości
•
Z agon (staje) = 3 sznury = 15 lasek = 30 prętów = 60 kroków = 225 łokci =
133,996 m
•
S znur = 10 prętów = 100 pręcików = 1000 ławek = 44,665 m
•
L aska (wierzbica) = 2 pręty = 4 kroki = 15 łokci = 8,933 m
•
P ręt = 10 pręcików = 100 ławek = 4,466 m
•
K rok geometryczny = 5 pręcików = 2,233 m
•
Ł okieć = 595,54 mm
•
P ręcik (stopa geometryczna) = 10 ławek = 446,65 mm
•
Ł awka (cal geometryczny) = 44,665 mm
Staropolskie górnicze miary długości
•
Ł atr (lachter polski) = 10 stóp łatrowych = 100 cali łatrowych = 1000 prym =
10 000 sekund łatrowych = 2,016 m
•
S topa łatrowa = 201,6 mm
•
al łatrowy = 20,16 mm
•
P ryma łatrowa = 2,016 mm
•
S ekunda łatrowa = 0,2016 mm
Staropolskie drogowe miary długości
•
ila = 2 półmile = 4 świerćmile = 8 stai = 7,5-8,5 km Staropolskie rolne miary powierzchni
•
Ł an królewski = 3 włóki = 90 mórg = 270 sznurów = 2700 prętów większych kw. =
27 000 pólek = 1 516 750 łokci kwadratowych = 2 700 000 pręcików kw. = 53,865
•
Ź reb (zgrzeb, hak) = 1,5 włóki
•
łóka chełmińska = 30 mórg = 90 sznurów kw. = 900 prętów większych kw. =
17,955 ha
•
orga chełmińska (mórg) = 3 sznury kw. = 30 prętów większych kw. = 300 pólek
= 59,85 a
•
S znur mierniczy kwadratowy = 10 prętów większych kw. = 100 pólek = 5625 łokci kwadratowych = 10 000 pręcików kw. = 19,95 a
•
P ręt większy kwadratowy = 10 pólek = 562,5 łokcia kw. = 1000 pręcików kw. =
1,995 a
•
P ólko, kopanka, pręt kopany = 56,25 łokcia kw. = 100 pręcików kw. = 19,95 m2
•
Ł okieć kwadratowy = 17/9 (=16/9) pręcika kw. = 0,3547 m2
•
P ręcik kwadratowy (stopa geometryczna kw.) = 0,1995 m2
3
Staropolskie miary pojemności ciał sypkich
•
Ł aszt = 30 korców = 60 półkorców = 120 ćwierci = 240 miarek = 960 garncy =
3840 kwart = 15 360 kwaterek = 3618 litrów
•
K orzec = 2 półkorce = 4 ćwierci = 8 miarek = 32 garnce = 128 kwart = 512
kwaterek = 120,6 litra
•
P ółkorzec = 2 ćwierci = 4 miarki = 16 garncy = 64 kwarty = 256 kwaterek = 60,3
litra
•
wierć warszawska = 2 miarki = 8 garncy = 32 kwarty = 128 kwaterek = 30,151
litra
•
iarka (faska, miara) = 4 garnce = 16 kwart = 64 kwaterek = 15,07 litra
•
arniec = 4 kwarty = 16 kwaterek = 3,7689 litra
•
K warta = 4 kwaterki = 0,9422 litra
•
K waterka = 0,2356 litra
Staropolskie miary pojemności płynów
•
B eczka = 2 półbeczki = 14,4 konwi = 72 garnce = 144 półgarncy = 288 kwarty =
1152 kwaterki = 271,36 litra - w systemie miar wprowadzonym w 1764 roku.
Wcześniej różnie w zależności od regionu i rodzaju płynu, np. beczka miodu ok.
48 l, beczka piwa między 130 a 160 l, wina 130 - 160 l.
•
P ółbeczka = 36 garncy = 144 kwarty = 576 kwaterek = 136,68 litra
•
A ntał = ćwierć beczki, w zależności od regionu od 35 do 90 litrów
•
A chtel = ósma część beczki
•
B aryła - ok. 70 litrów
•
K onew = 5 garncy = 20 kwart = 80 kwaterek = 18,845 litra
•
arniec = 4 kwarty = 16 kwaterek = 3,7689 litra
•
P ółgarniec = 2 kwarty = 8 kwaterek = 1,88445 litra
•
K warta = 4 kwaterki = 0,9422 litra
•
K waterka = 0,2356 litra
Staropolskie miary masy
•
S zyffunt (funt morski) = 2,6 centnara = 13 kamieni = 416 funtów = 832 grzywny =
13 312 łuty = 168,57 kg
•
entnar (cetnar) = 5 kamieni = 160 funtów = 320 grzywny = 5120 łutów = 64,836
kg
•
K amień = 32 funty = 64 grzywny = 1024 łutów = 12,967 kg
•
F unt warszawski = 2 grzywny = 32 łuty = 0,4052 kg
•
rzywna (marka) = 16 łutów = 0,2026 kg
•
Ł ut = 12,66 g
4
•
b ela papieru = 10 ryz = 200 libr = 4800-5000 arkuszy Tradycyjne miary sukna
•
b ela sukna = 20 postawów = 240-1280 (śr. 640) łokci
•
p ółsztuczek = 6 łokci
Inne miary staropolskie
•
S pąd - miara zboża znana w Polsce w XVI wieku
•
K oniuszka - miara obroku dla koni równa 2 garncom
•
ączka - miara miodu wielkości ponad 10 garncy, którą bartnicy składali jako daninę.
•
B ałwan, beczka - miary soli w Polsce ok. 1690 r.
Inne miary używane w dawnej Polsce
•
iorsta - rosyjska miara odległości drogowej, stosowana też w Polsce pod zaborem rosyjskim, 1/7 mili rosyjskiej, 42000 cali, ok. 1077 m, a po 1835 r. =
1066,78 m
Zobacz też
•
S ystemy miar stosowane na ziemiach polskich
Źródła
•
Zygmunt Gloger, 1900-1903, Encyklopedia Staropolska
•
Ireneusz Ihnatowicz, 1967, Vademecum do badań nad historią XIX i XX wieku, cz
1.
•
Słownik rzeczy i spraw polskich, 1934, oprac. Zofia de Bondy
•
dnostki miary od XIX do XX wieku
•
iverses Mesures Lineaires en usage en Europe et France
Źródło: "http://pl.wikipedia.org/wiki/Miary_staropolskie_-_przegl%C4%85d_historyczny"
Kategorie: Dawne jednostki miar i wag • Historia Polski • Strony przeglądowe
5