Stereotyp – słowo to oznacza przypisywanie identycznych cech każdej osobie

należącej do danej grupy, bez uwzględnienia istniejących w rzeczywistości różnic miedzy

członkami tej grupy.

Według Waltera Lippmana otaczające nas środowisko jest zbyt duże, zbyt

skomplikowane i zbyt szybko się zmienia, abyśmy mogli je rzeczywiście poznać. Nie

zostaliśmy wyposażeni w umiejętność ogarniania tylu subtelności, niuansów, tylu przemian i

kombinacji. Musimy zbudować sobie prostszy model, z którym jesteśmy w stanie się uporać.

Nie jest obojętne, w jaki sposób nadajemy sens otaczającemu nas światu zjawisk

społecznych, próbujemy nadawać mu sens setki razy dziennie. Kiedy spotkamy kogoś

nowego w szkole czy w pracy, formujemy pierwsze wrażenie. Za każdym razem, kiedy

wstąpimy do supermarketu, idziemy przejściem między półkami wypełnionymi setkami

produktów; każdy z nich występuje w kilku odmianach wytwarzanych przez różne firmy a my

musimy starać się wykryć, które są najlepsze. Codziennie podejmujemy decyzje – na kogo

głosować, z kim zjeść obiad, komu zaufać, jaki obejrzeć film. Wyniki tych decyzji zależą od

tego, jak spostrzegamy i interpretujemy zjawiska społeczne. Wypada więc abyśmy bliżej

przyjrzeli się, w jaki sposób konstruujemy nasz świat i jaki nadajemy mu sens.

Dlatego też posługiwanie się stereotypami często jest sposobem upraszczania naszego

obrazu świata. Stereotypy w wielu sytuacjach odgrywają ważną rolę. Dostarczają wskazówek,

które pozwalają kształtować interakcje z lekarzami, księgowymi, osobami w depresji itd.

Jeżeli chodzi o relacje międzygrupowe, stereotypy stają się najbardziej widoczne wówczas,

gdy są negatywne, nadmiernie uogólnione lub fałszywe. Stereotypy mogą mieć szkodliwy

wpływ ponieważ kształtują nasze oczekiwania co do zachowania innych ludzi. Jeżeli te

oczekiwania są negatywne, zaczynamy spodziewać się niepożądanych zachowań ze strony

członków obcej grupy. Jeśli do tego są nadmiernie uogólnione przewidujemy, że większość

grupy zachowa się tak samo. Jeśli zaś stereotypy są fałszywe przyczyniają się do cierpienia

ludzi, którzy są błędnie spostrzegani co prowadzi do nieporozumień i konfliktów. Tak więc

sądzić, że murzyni mają wrodzone poczucie rytmu, lub że żydzi są materialistami to tyle co

zakładać, że praktycznie biorąc wszyscy murzyni czują rytm lub, że w zasadzie wszyscy

żydzi zabiegają wokół gromadzenia majątku.

Rozpowszechniony pogląd na procesy poznawcze u ludzi głosi, że maja one charakter

racjonalny, że każda jednostka dokłada wszelkich starań, aby mieć słuszność i wyznawać

poprawne poglądy i przekonania. Jednym z głównych rzeczników tego poglądu na ludzkie

myślenie był osiemnastowieczny filozof utylitarystyczny Jeremy Bentham, według którego

stosujemy felicific calculus, czyli rachunek szczęścia. Dzięki czemu można ustalić co jest

dobre, a co złe. W czasach bardziej współczesnych psycholog społeczny Harold Kelly

wysunął nieco bardziej złożony pogląd na racjonalność ludzkiego myślenia, tzn. ludzie starają

się funkcjonować jak naiwni naukowcy. W celu wyjaśnienia danego zdarzenia czy zjawiska

naukowcy szukają współzmienności (kowariancji) w uzyskanych przez siebie danych, tzn.

starają się znaleźć przypadki, gdzie X poprzedza Y i zawsze zmienia się wraz z Y i tylko z Y,

aby dojść do wniosku, że X powoduje Y. Ludzie szukają trzech informacji:

1. o konsekwencji działania danej osoby – czy zawsze zachowuje się w ten sposób;

2. o powszechności – czy inni zachowują się w ten sposób w takiej samej sytuacji;

3. o specyficzności – czy jest jedyną osobą zachowującą się w ten sposób.

Należy teraz zwrócić uwagę na to w jaki sposób i z jakim skutkiem kategoryzujemy

zdarzenia i osoby. Kategoryzacja ma przywołać na myśl pewien zbiór specyficznych danych,

czyli stereotypów, które następnie kierują naszymi oczekiwaniami. Na przykład każde z

następujących słów prawdopodobnie przywodzi na myśl pewne bardzo swoiste znaczenia:

Yuppie – ambitny, szybko awansujący młody człowiek, pracujący w którymś z wolnych

zawodów; profesor college’u; rozrywkowa panienka; rasista; liberalny demokrata. Gdy

kategoryzujemy jakąś osobę lub zdarzenie używając jednego z wyżej wymienionych

terminów, wówczas nasze oczekiwania dotyczące przyszłych interakcji opieramy na

towarzyszących temu terminowi stereotypach.

Można wyróżnić trzy techniki pomiaru stereotypów. Pierwszą z nich jest opracowana

przez Katza i Bralyègo skala przymiotnikowa. Służy ona do wykrywania stopnia

rozpowszechnienia opinii na temat grupy obcej. Z obszernej listy przymiotników respondenci

wybierają te, które w ich przekonaniu charakteryzują członków innej grupy. Na stereotyp

składają się cechy wskazane przez największą liczbę uczestników eksperymentu. Najbardziej

rozpowszechniona jest jednak inna technika, a mianowicie metoda procentowa. Polega ona na

określaniu na ile rozpowszechniony w danej grupie jest zestaw pewnych cech. Respondenci

otrzymują obszerną listę przymiotników i proszeni są o wskazanie jaki procent członków

obcej grupy obdarzony jest każdą z tych cech. Za stereotyp uznaje się zbiór właściwości,

które zdaniem badanych są charakterystyczne dla najwyższego odsetka grupy. Trzecia

technika, metoda stopy diagnostyczności pozwala ustalić te cechy, które wyróżniają członków

danej grupy z pośród wszystkich ludzi. Podobnie jak w przypadku metody procentowej

respondenci podają jaki odsetek członków pewnej grupy charakteryzuje się każdą z cech

figurujących na otrzymanej liście. Następnie określają ile procent ludzi w ogóle ma te

właściwości. Dla każdej cechy oblicza się później stopę diagnostyczności wskazującą w

jakim stopniu grupa w przekonaniu badanych różni się od innych. Cechy o najwyższej stopie

diagnostyczności składają się na stereotyp.

Sposób w jaki spostrzegają się dwie grupy społeczne jest w znacznym stopniu

zdeterminowany przez ich role społeczne, a zwłaszcza przez pozycję w hierarchii dominacji.

Oczywistym przykładem sytuacji w której dwie grupy zajmują ściśle określone pozycje

społeczne jest relacja pan – niewolnik panująca przed wojną secesyjną pomiędzy

Afroamerykanami i Białymi na południu Stanów Zjednoczonych. Do dziś przetrwało wiele z

dawnych uprzedzeń. Jak to możliwe? Po pierwsze dzieje się tak za sprawą rzadkich

kontaktów pomiędzy grupami. Jeśli grupy się nie stykają stereotypy wywodzące się z

przeszłości są przekazywane z pokolenia na pokolenie. Drugim czynnikiem są pewne

podstawowe mechanizmy psychologiczne sprzyjające utrzymywaniu stereotypów nawet w

obliczu zmian w relacjach międzygrupowych. Etykietowanie grupowych różnic i

podobieństw jest procesem złożonym podlegającym interesującym zniekształceniom.

Rozpatrując różnice pomiędzy grupami ludzie skłonni są podkreślać te cechy, które pozwalają

im spostrzegać grupę własną jako górującą nad grupą obcą. Członkowie grupy mają tendencję

do wybierania pozytywnych określeń, które mówią o cechach charakterystycznych dla grupy

własnej, negatywnych zaś, gdy opisują przeciwne cechy typowe dla obcych. Tendencyjne

etykietowanie nie ogranicza się do szufladkowania całych grup. Ma również miejsce w

trakcie interakcji z poszczególnymi członkami obcych grup. Kiedy członek własnej grupy

zrobi coś dobrze zachowanie to wyjaśniane jest przeważnie jakimiś pozytywnymi cechami.

Jeśli jednak równie dobrze spisze się członek grupy obcej ludzie tłumaczą to okolicznościami

zewnętrznymi. W procedurze, którą wprowadził brytyjski psycholog społeczny Henri Tajfel,

tworzy się grupy z osób zupełnie sobie obcych przy zastosowaniu najbardziej błahych i

pozbawionych znaczenia kryteriów, jakie tylko można sobie wyobrazić. Na przykład w

jednym z eksperymentów każdy z badanych obserwował rzut monetą, na podstawie którego

zostawał losowo włączony do grupy „X” lub „Z”. W innym eksperymencie badanych

proszono najpierw o wyrażenie swojej opinii o malarzach, o których pracach nikt nigdy nie

słyszał, a następnie losowo podzielono ich na grupy. Badania te są interesujące ze względu na

otrzymywane w nich często rezultaty. Przed eksperymentem badani sa sobie zupełnie obcy,

nie kontaktowali się ze sobą podczas badań. Stwierdzają, że lubią tych, którzy oznaczeni są

taka samą etykietą jak oni. Oceniają, że mają oni bardzej sympatyczną osobowość i uzyskują

lepsze wyniki niż członkowie grupy obcej.

Tego typu tendencyjność znana jest jako końcowy błąd atrybucji. Jako obserwatorzy

często tracimy z oczu fakt, że każda jednostka odgrywa wiele ról społecznych, chociaż my

możemy obserwować tylko jedną z nich. Z tego powodu przy wyjaśnianiu zachowania danej

osoby łatwo można ni zwrócić uwagi na doniosłe znaczenie ról społecznych. Na przykład

studenci uwielbiają doktora Menscha. Gdy opisują go w ramach oceny wykładowców, a także

w prywatnych rozmowach, używają takich słów, jak serdeczny, troskliwy, dbający o

studentów, błyskotliwy, przyjazny. Jednakze koledzy po fachu, zwłaszcza ci, którzy

wygłaszali naukowe prelekcje w czasie gdy on znajdował się wśród słuchaczy, maja inny

obraz jego osoby. Podobnie jak studenci uważają go za błyskotliwego, lecz poza tyma

określaja go jako energicznego, krytycznego, twardego, lubiącego ostre polemiki. Warto

zadać tu pytanie – czyje wrażenia sa zgodne z prawdą? Czy jest on w rzeczywistości

twardym, krytycznym człowiekiem, który gra przed studentami, czy odwrotnie? Rzecz w tym,

że niektóre role społeczne przyczyniają się do stosowania zachowań z jednej części tego

repertuaru; inne prowadzą do zachowań z innej części. Studenci widzą doktora tylko w jednej

roli – nauczyciela. Studenci oraz koledzy doktora popęłniają podstawowy bład atrybucji, gdy

zakładają, że obserwowane przez nich zachowanie wynika wyłącznie z pewnychcech

osobowosci; jego podstawą jest raczej sposób, w jaki doktor postrzega wymagania swej roli

społecznej. Nie oznacza to, że osobowość jest nieistotna. Jednakże uznanie, że jest on twardy

lub serdeczny byłoby ignorowaniem wpływu roli społecznej.

Inny błąd powszechnie występujący w otoczeniu znany jest jako błąd działającego –

obserwatora. To skłonność działajacych do przypisywania własnych działań czynnikom

sytuacyjnym, podczas gdy obserwatorzy skłonni sa przypisywać te same działania stałym

dyspozycjom osobowościowym osób działających. Na przykład jedna osoba spedza dużo

czasu na plaży bo jest piekna pogoda , inna zaś spedza dużo czasu na plaży gdyż jest

próżniakiem. Bład ów polega na tym, iż sobie przyznajemy prawo interpretowania

watpliwości na swoją korzyść, swoje zachowanie tłumaczymy przyczynami sytuacyjnymi.

Innej osobie nie przyznajemy takiego prawa i tłumacząc jej zachowanie popęłniamy

podstawowy bład atrybucji. Błąd działającego – obserwatora jest uzależniony od tego, na

czym skupia się uwaga danej osoby. Zwykle koncentruje się na otoczeniu i na przyszłej

historii. z drugiej strony uwaga obserwatora jest zawsze skupionana osobie działającej,

dlatego też obserwator może nie zdawać sobie sprawy zhistorycznych i środowiskowych

powodów, z których osoba ta zrobiła to, co zrobiła.

Strukturę

stereotypową

możemy

przedstawić

za

pomocą

modelu

sieci

skojarzeniowych. Zakłada on, że poszczególne informacje tak zwane węzły są ze sobą

połączone tworząc sieć. Łącza pomiędzy węzłami mogą się różnić pod względem siły, a

zatem niektóre pary węzłów są ze sobą mocniej związane niż inne. Węzły w sieci

stereotypowej reprezentują trzy podstawowe typy informacji:

1. cechy definiujące kategorię to kryteria determinujące przynależność do grupy;

2. cechy charakterystyczne nie definiujące kategorii ale z nią związane; najważniejszymi

elementami stereotypu są cech kojarzone z kategorią;

3. egzemplarze to członkowie kategorii.

Przetwarzanie informacji na temat kategorii społecznej może uruchomić łańcuch

powiązanych ze sobą wydarzeń, które potwierdzają istnienie stereotypowych cech

kojarzonych z daną grupą. Na proces potwierdzania oczekiwań składają się trzy etapy:

1. nabywanie informacji potwierdzających stereotyp; ludzie szukają informacji najbardziej

istotnych przy podejmowaniu decyzji, czy druga osoba ma daną cechę lub próbują

znaleźć informacje potwierdzające ich z góry wyrobione przekonania; skłonność do

poszukiwania informacji diagnostycznych sprzyja formułowaniu trafnych sądów na temat

cech innych ludzi, natomiast skłonność do poszukiwana dowodów potwierdzających

oczekiwania może prowadzić do stronniczych opinii o cudzych cechach to znaczy do

opinii zgodnych ze stereotypem, ludzie są prawdopodobnie nieświadomi swojej

stronniczości podczas gromadzenia informacji, nawet jeśli za zebranie obiektywnych

danych czeka nagroda, badani wciąż skłonni są je zniekształcać;

2. tendencyjne przetwarzanie informacji; na tym etapie widoczny staje się wpływ

oczekiwań na poznawcze przetwarzanie zaobserwowanego zachowania, jest to bardziej

pasywny proces obserwowania innych czy odbierania informacji na ich temat, kiedy

stereotyp zostanie zaktywizowany człowiek skłonny jest skupić się na przetwarzaniu

zgodnych z nim informacji, a w rezultacie widzi to co chce zobaczyć, człowiek poświęca

więcej uwagi faktom potwierdzającym jego oczekiwania i z reguły zapamiętuje je lepiej

niż informacje sprzeczne ze stereotypem;

3. samospełnijące się proroctwo; zachowania wynikające z tego etapu często wywołują u

drugiej osoby takie reakcje, które potwierdzają oczekiwania

Stereotyp można zmienić modyfikując elementy stereotypowej sieci skojarzeniowej. Aby

to

zrobić

człowiek

musi

dysponować

dostatecznymi

zasobami

poznawczymi

umożliwiającymi przetwarzanie informacji związanej ze stereotypami. Sytuacja ta wymaga

dużego wysiłku poznawczego. Budowa korzystnego stereotypu polega na wzmocnieniu lub

tworzeniu połączeń pomiędzy węzłem odpowiadającym danej grupie, a węzłem

reprezentującym pozytywne cechy. Więzi między węzłami można utrwalać. Istniejące

korzystne skojarzenia można też potęgować tworząc pozytywny nastrój w trakcie interakcji

międzygrupowych.. Nowe pozytywne cechy mogą zostać włączone do stereotypu dzięki

uzyskaniu od innych informacji na temat danej grupy lub za sprawą pośrednich doświadczeń

z jej przedstawicielami. Dodanie pozytywnej cechy drogą bezpośredniego doświadczenia

wymaga spełnienia trzech warunków:

1. związane z cechą zachowanie powinno zostać zakodowane;

2. dokonanie atrybucji wewnętrznej;

3. dana cecha musi zostać powiązana z węzłem grupowym.

Proces osłabiania skojarzeń istniejących miedzy węzłem grupowym a cechami negatywnymi

jest bardziej złożony niż wzmocnienie połączeń z cechami pozytywnymi. Wymaga to

przezwyciężenia skłonności do wyszukiwania i faworyzowania dowodów potwierdzających

stereotyp. Jedną ze skutecznych technik jest nakłanianie ludzi, by świadomie analizowali

cechy sprzeczne z ich oczekiwaniami, aby analizowali, w obecności drugiej osoby różnych

możliwości reakcji, zachęcać do kształtowania adekwatnego wrażenia lub stwarzać warunki

nie niewymagające intensywnego przetwarzania innych informacji. Można też zniechęcać ich

do wyszukiwania dowodów podważających oczekiwania. Jeżeli dowód podważający

stereotyp ma charakter pozytywny to osoby będące w dobrym nastroju będą bardziej skłonne

zwrócić na niego uwagę oraz zakodować go sobie i przypominać.

Próby zmieniania stereotypów mogą być hamowane przez skłonność do

formułowania samo spełniających się proroctw. Jeśli stereo typizowana osoba uświadamia

sobie cudze oczekiwania, może skutecznie im przeciwdziałać.

Wpływ negatywnych oczekiwań może zostać zniesiony, jeśli ludzie hołdujący

stereotypowi starają się zdobyć sympatię innych.