by Społeczność Chrześcijańska we Wrocławiu
KSIĘGA LICZB – wstęp
Gdy czyta się pierwsze rozdziały Księgi Liczb, łatwo jest zrozumieć, skąd bierze się jej nazwa; i
łatwo jest odnieść wrażenie, że jej lektura będzie bardzo nużącym doświadczeniem. Tymczasem
księga ta jest chyba najbardziej dramatyczną częścią całego Pięcioksięgu, nie tyle ze względu na
swoją formę, w której przeplatają się skrajnie wręcz odmienne gatunki literackie (spisy, prawa,
narracja, proroctwa), co przełomowy charakter wydarzeń, jakie opisuje.
Księga Liczb jest relacją z wędrówki Izraela spod góry Synaj do Ziemi Obiecanej. Pierwsza jej
cześć opisuje triumfalny wymarsz ludu, który przestał być niezorganizowaną grupą niewolników, a
stał się narodem posiadającym własne prawa i tożsamość, a także wielką, zdyscyplinowaną i
budzącą postrach armią. Szybko jednak dają o sobie znać tendencje, które ten obraz zaburzą – i
ostatecznie triumfalny pochód zakończy się porażką z powodu niewiary i nieposłuszeństwa
Izraelitów.
W rezultacie kolejne 40 lat spędzą na pustyni, aż nastanie nowe pokolenie, które nie będzie
wspominało życia, jakie prowadzili w Egipcie – a wtedy naród powtórzy tę samą drogę
– opuszczając pustynię, aby triumfalnie wkroczyć do Ziemi Obiecanej (Księga Powtórzonego
Prawa jest zapisem ostatniego ważnego postoju na tej drodze).
Zatem Księga Liczb jest nie tyle zbiorem notatek księgowego, co kroniką przemiany narodu,
opowieścią o ludzkiej niewierze i nieposłuszeństwie oraz ich konsekwencjach, świadectwem Bożej
cierpliwości i wierności, ale także surowości i nieuchronności Jego sądu. Tytułowe „liczby” są
jedynie częścią tej relacji, zamykając ją w klamrę dwóch militarnych spisów: pierwszego, pod górą
Synaj, obejmującego dorosłych mężczyzn, którzy wyszli z Egiptu; oraz drugiego, na polach Moabu,
obejmującego tych, którzy osiągnęli dorosłość dopiero na pustyni. Uważnemu czytelnikowi nie
powinien umknąć ważny fakt: oba spisy dotyczą zupełnie innej grupy ludzi; a niemal identyczny
wynik obu spisów świadczy o Bożej wierności obietnicom, które złożył im jako narodowi, choć
wielu z nich, jako jednostki, spotkał Boży sąd.
Droga do Ziemi Obiecanej nie była wycieczką w klimatyzowanym autokarze, a ci, których przyszło
im spotkać nie mieli w ręku przysłowiowego „chleba i soli”, lecz tarcze i miecz. Jeszcze przed
przybyciem pod górę Synaj Izraelici musieli walczyć z bronią w ręku, ale dopiero roczny pobyt u
jej stóp pozwolił im stać się nie tylko narodem, ale i armią.
Spis, od którego rozpoczyna się Księga Liczb nazwalibyśmy dzisiaj poborem powszechnym lub
wręcz raczej ogólnonarodową mobilizacją. Obejmował on wszystkich mężczyzn powyżej 20 roku
życia, zdolnych do służby wojskowej. Każde plemię zostało policzone osobno, a po podsumowaniu
okazało się, że potencjalna armia Izraela liczy ponad sześćset tysięcy osób (603 550). Ponieważ to
tylko mężczyźni w sile wieku, szacuje się, że wszystkich Izraelitów musiałoby wtedy być minimum
ok. 2 milionów. To spektakularne spełnienie obietnicy danej Abrahamowi, że jego potomstwo
będzie liczne jak gwiazdy na niebie.
Ze spisu wojskowego wyłączone zostało jedyne plemię Lewiego, które Bóg przeznaczył do służby
przy Namiocie Zgromadzenia (a później także świątyni). Oni również zostali spisani, ale w celu
podziału obowiązków w życiu religijnym Izraela, a o odmiennym charakterze obu spisów świadczą
choćby przyjęte kryteria wieku i zdrowia: Mojżesz miał policzyć wszystkich mężczyzn powyżej 1
miesiąca życia, bez względu na zdolność do walki czy pracy fizycznej.
Plemię Lewiego okazało się najmniejszym ze wszystkich plemion Izraela (odmienne kryteria spisu
świadczą o tym, że dysproporcja była jeszcze większa). Dlaczego więc Bóg powierzył im służbę
przy Namiocie Zgromadzenia? W Wj 32,26-29 jedynie Lewici „stanęli za Panem” gdy Izrael
oddawał cześć złotemu cielcowi i w ten sposób „wyświęcili się do służby dla Pana”. Lecz Bóg
podaje inny powód. Plemię Lewiego będzie należało do Niego w zamian za wszystkich
pierworodnych, których należało Mu poświęcić. Tę zasadę ustanowił Bóg w Wj 13,2, zaraz po tym,
jak w ostatniej pladze wybił wszystkich pierworodnych Egiptu. Izraelitom ten los został
oszczędzony, ale odtąd każdy pierworodny, z ludzi i zwierząt, należał do Boga. Trzeci opisany tu
spis, wszystkich pierworodnych Izraela, służył upewnieniu się, że Bóg otrzyma to, co do Niego
należy.
Zwróć uwagę: Mojżesz i Aaron również byli Lewitami, a ród Aarona, któremu powierzono rolę
kapłanów, był wyłączony ze spisu Lewitów.
Namiot Zgromadzenia, Przybytek Bożej obecności pośród Izraela, był konstrukcją przenośną, a
zatem przy każdej wędrówce wymagał złożenia, transportu i ponownego rozłożenia. Jednocześnie
jego konstrukcja i wyposażenie były najświętszymi przedmiotami w obozie Izraelitów i nie każdy
mógł ich dotykać. Zadanie to należało do Lewitów, choć samo „pakowanie” najświętszych
przedmiotów było obowiązkiem kapłanów. Podział obowiązków między trzy rody Lewitów był
także okazją do drugiego spisu tego plemienia obejmującego wyłącznie tych, którzy mogli służyć
Przybytkowi (w wieku od 30 do 50 lat). Było ich łącznie 8580, nieco ponad 1/3 spośród spisanych
uprzednio 22 000 Lewitów.
Zasady transportu Namiotu Przymierza przypomniały o wymogu czystości i zachowania świętości
rzeczy poświęconych Panu, i wątek ten jest kontynuowany w kolejnych przepisach. Obóz Izraela
ma być miejscem czystym – każdy, kto był długotrwale nieczysty musiał opuścić jego granice, gdyż
w obozie mieszkał Pan. Prawo o zadośćuczynieniu za wyrządzoną krzywdę przypominało, że
grzech przeciw bliźniemu jest traktowany przez Boga jako grzech przeciw Niemu samemu.
Wierność Bogu manifestowała się także w tym, jak traktowali jedni drugich.
Postępowanie w przypadku, gdy mężczyzna podejrzewa żonę o zdradę wydaje się ze współczesnej
perspektywy nieludzkie i upokarzające, w rzeczywistości jednak stanowiło także ochronę kobiety.
Karą za cudzołóstwo była śmierć, ale gdy jedyną przesłanką były podejrzenia męża, mógł on tylko
upublicznić je, prowadząc żonę do Przybytku Pana i zdając się na Boży osąd. Kobieta zostawała
wyjęta spod oskar-żeń męża i teraz jedynie Bóg mógł orzec o jej winie lub niewinności.
Proces oczyszczenia pozwalał przywrócić czystość temu, co stało się nieczyste. Jednak w jaki
sposób to co pospolite mogło stać się święte? Dla człowieka taką drogą był m.in. dobrowolny ślub
nazyreatu – poświęcenia się Bogu przez wycofanie się z „doczesnych uciech”, symbolizowanych
przez alkohol i szerzej, owoce winogron, odseparowanie się od tego, co nieczyste (śmierć i martwe
ciała) oraz uzewnętrznienie tego w wyglądzie (nie ścinanie włosów). Dzięki temu każdy, choć na
pewien czas, mógł zbliżyć się do stanu, w jakim na co dzień, z Bożego nakazu, żyli kapłani i
Lewici.
Zwróć uwagę: Gdy w DzAp 21 apostoł Paweł opłacił koszty ofiary i oczyszczenia 4 mężów,
chodziło właśnie o zakończenie ślubu nazyreatu.
Niektóre fragmenty Księgi Liczb istotnie wydają się dziełem starożytnego „księgowego” i wielu
współczesnym czytelnikom mogą wydać się wtórne i nużące. Jednak tak duża dbałość o szczegóły
jest sposobem ukazania wielkiej wagi opisywanych wydarzeń. To było ważne, że Izraelici złożyli
swoje dary – i każda wzmianka o ich rodzaju, ilości i wadze podkreślała ich ofiarność. Wzmianki o
konkretnych osobach wiązały to wydarzenie z genealogiami, które podkreślały ciągłość istnienia
ludu i wierność Boga, który ich zachowywał, a fakt, iż naczelnicy każdego z plemion złożyli
dokładnie taki sam dar, wyrażał jedność i wspólnotę całego Izraela oraz ich wsparcie dla
konstrukcji i funkcjonowania Przybytku.
Opisane tu wydarzenia miały miejsce zaraz po wzniesieniu Namiotu Przymierza i były częścią jego
inauguracji („poświęcenia ołtarza”), zatem cofają nas w chronologii do ostatniego rozdziału Księgi
Wyjścia. Autor księgi nie prowadzi codziennej kroniki, ale łączy różne wątki, by ukazać ich
wspólne motywy. Także Lewici są pewnego rodzaju „darem” złożonym przez wszystkie plemiona
Izraela. Bóg nazywa ich „ofiarą”, ale w odróżnieniu od innych ofiar, które były zabijane i spalane w
części lub całości, oni będą służyli Bogu i pomagali Aaronowi i jego synom. Możliwe, że ten
właśnie obraz, ludzi poświęconych całkowicie Bogu, miał na myśli Paweł, gdy pisał o „ofierze
żywej, świętej i miłej Bogu” w Rz 12,1.
Jak zostało to zaznaczone wcześniej, Lewici byli „wykupem” za wszystkich pierworodnych Izraela,
których życie zostało oszczędzone podczas ostatniej plagi Egiptu. Istotnie stają się pewnego rodzaju
„ofiarą zastępczą” złożoną w imieniu pozostałych plemion. Fakt, iż stali się Bożą własnością i
zostali oddzieleni od reszty Izraela, będzie miał wiele innych konsekwencji. W przyszłości nie
otrzymają ziemi, z której mogliby się utrzymywać, a jednie miasta, by w nich zamieszkać i
okoliczne pastwiska dla swoich stad. Ich działem będzie dziesięcina, którą pozostali Izraelici będą
składali ze swoich plonów. Bóg określił także okres ich aktywności – w bezpośrednią pracę przy
Przybytku będą zaangażowani jedynie przez dwadzieścia pięć lat, od 25 do 50 roku życiu, a przez
pozostały czas będą wspomagali swoich braci. Nie jest to jednak „emerytura” we współczesnym
tego słowa znaczeniu, a raczej troska, aby aktywną służbę pełnili ludzie w pełni sił – bo jest święta
przed Bogiem.
Zwróć uwagę: Bóg przemawia do Mojżesza znad wieka Skrzyni Przymierza. Tam właśnie, miedzy
cherubami przebywała obecność Boża.
Izraelici spędzili pod górą Synaj blisko rok. Ostatnie miesiące tego okresu, zapoczątkowane
wzniesieniem Przybytku, wyświęceniem kapłanów i zstąpieniem Bożej Obecności, były końcowym
etapem przygotowań do dalszej drogi. W tym czasie zostały nadane liczne prawa i instrukcje, o
których traktuje Księga Kapłańska i początek Księgi Liczb. Wtedy także (a właściwie niemal zaraz
po inauguracji funkcjonowania Przybytku) miała miejsce pierwsza Pascha, jaką Izraelici obchodzili
na pamiątkę wyjścia z Egiptu. Udział w święcie wymagał czystości, którą nie zawsze można było
zachować (np. w przypadku śmierci bliskich), w związku z czym ustanowiono datę „drugiej”
Paschy, dla wszystkich, którzy z uzasadnionych powodów nie mogli obchodzić pierwszej.
Opis wymarszu Izraela podkreśla fakt, iż Jego przywódcą i przewodnikiem jest sam Bóg (choć
Mojżesz nie waha się korzystać z pomocy innych przewodników, znających te okolice). To Bóg
decydował o czasie wymarszu, trasie i miejscu rozbiciu nowego obozu, a Izraelici mieli jedynie
podążać za Jego prowadzeniem, w ustalonym porządku.
Jednak wkrótce po opuszczeniu góry Synaj do głosu dochodzą „stare nawyki” narzekania i
niewiary. Najpoważniejsze z nich zainicjowane zostały prawdopodobnie przez różne grupy, które
przyłączyły się do Izraelitów, gdy wychodzili z Egiptu, ale wkrótce ogarnęły cały obóz. Mimo
wszystkich dowodów Bożej ochrony, zaopatrzenia i łaski, co więcej, mimo objawienia Jego
świętości i sądu, Izraelici pokazują, że niewiele się zmienili. Fakt ten tak bardzo przybił Mojżesza,
że jest gotów porzucić swoją misję – lecz Bóg odpowiada na jego skargę otaczając go gronem osób,
które pomogą mu nieść ciężar przywództwa i wydając Izraelitów na pastwę ich wyolbrzymionych
pragnień.
Istotą buntu Izraelitów był nie tyle brak czy monotonia jedzenia, co pragnienie „wygód” i
„luksusów”, których nawet jako niewolnicy, zaznali w Egipcie. Gdy Bóg zesłał na obóz przepiórki,
zapał, z jakim zabrali się do zdobywania mięsa był tak wielki, że nawet ci, którzy zgromadzili
najmniej, zebrali ponad 2 m3 na osobę! (nic dziwnego, że musieliby jeść to ponad miesiąc, aż by im
obrzydło). Ich pożądliwość została surowo ukarana, a miejsce, gdzie pochowano tych, którzy
zginęli w rezultacie Bożego sądu (zepsutego mięsa?) nazwano „Grobami rozkoszy”
Zwróć uwagę: Pragnienie Mojżesza, aby „wszyscy prorokowali” miało swoje echo w proroctwie
Joela 3,1-2 i spełnienie w Dz.Ap. 2,1-4.
Epizod nad „Grobami Rozkoszy” nie nauczył Izraelitów wierności i posłuszeństwa Bogu, czego
dowiodły wydarzenia kolejnym tygodni. Pierwszym z nich był atak na pozycję Mojżesza, za
którym stali jego najbliżsi: siostra Miriam, prorokini i brat Aaron, arcykapłan. Znaczące jest to, iż w
obronie Mojżesza występuje sam Bóg (a Mojżesz jest przedstawiony jako najbardziej pokorny
człowiek na ziemi), wykazując „zbuntowanym” szczególną pozycje Mojżesza – potwierdzeniem
tego jest jego wysłuchana modlitwa, która nie usuwa jednak konsekwencji postępku Miriam – z
powodu nieczystości musi spędzić siedem dni poza obozem.
Głównym wydarzeniem Księgi Liczby (i punktem zwrotnym w historii Izraela po wyjściu z Egiptu)
jest wysłanie szpiegów do Kanaanu. To był ostatni etap przygotowań do objęcia w posiadanie
ziemi, którą obiecał im Bóg, i mimo licznych upadków Izraelitów, do której wiernie ich prowadził.
Jednak w tym decydującym momencie znowu zawiedli.
Istotą odstępstwa Izraela w Kadesz-Barnea była ponownie niewiara i nieposłuszeństwo. Szpiedzy
różnili się w interpretacji faktów, które zaobserwowali. Większość z nich postrzegała je w
oddzieleniu od obietnic Bożych i doszła do wniosku, że zdobycie Kanaanu jest niemożliwe. Dwaj
pozostali oceniali je w świetle Bożej wierności i mocy, które wielokrotnie już objawił im w ciągu
ostatnich kilkunastu miesięcy.
Lud uwierzył tym pierwszym i podejmuje decyzję o odrzuceniu przywództwa Mojżesza i powrocie
do Egiptu, a gdy Jozue i Kaleb próbują odwieść ich od tego, są gotowi ich zabić. Decyzja ta jest
wręcz ponownym zerwaniem przymierza z Bogiem (jak we wcześniejszym epizodzie ze złotym
cielcem), co ma swoje odzwierciedlenie w reakcji Boga, który (tak jak wcześniej) jest gotów
wytracić ich wszystkich i zacząć wszystko od początku i Mojżesza, który (tak jak wcześniej)
wstawia się za ludem, powołując się na Bożą chwałę, obietnice i objawienie Bożego imienia.
Bóg wysłuchuje wstawiennictwa Mojżesza i oszczędzi naród, ale Izraelici będą musieli ponieść
konsekwencje buntu: wszyscy spisani „żołnierze”, którzy odmówili podjęcia walki, umrą na
pustyni, a do obiecanej ziemi wejdą dopiero ich dzieci. I nie zmieni tego nawet spóźniona reakcja
Izraelitów. Bóg oczyści swój naród z niewiary i nieposłuszeństwa.
Zwróć uwagę: Jozue pochodził z plemienia Efraima (Józefa), a Kaleb z plemienia Judy, którym
szczególnie błogosławił Jakub (zob. Rdz 49) i które stały się wiodącymi plemionami w dalszej
historii Izraela.
Przejście od opisu największej porażki Izraelitów, którzy wyszli z Egiptu, do instrukcji na temat
składania ofiar może wydawać się zaskakujące, ale spełnia ważny cel w tej historii. Ofiary z
pokarmów (mąki, oliwy i wina), które miały towarzyszyć ofiarom całopalnym, staną się możliwe
dopiero po wejściu do Kanaanu, gdy zaczną uprawiać ziemię, więc przepisy te są niebezpośrednią
obietnicą, że Bóg ostatecznie wprowadzi ich do Ziemi, którą im przeznaczył („gdy wejdziecie do
ziemi”).
Równie ważne było przypomnienie o możliwości uzyskania przebłagania za nieumyślne
przekroczenie prawa Bożego – i o nieuchronności Bożego sądu, wobec każdego, kto sprzeciwi się
Bogu świadomie i postawie buntu (dosł. „z podniesioną ręką”). Taki los spotkał człowieka, który
złamał prawo sabatu. Jego śmierć była przypomnieniem, że Bóg poważnie traktuje to, co
powiedział. Także sąd, jaki przeznaczył Izraelitom.
Wypełnienie Bożego sądu nastąpi na dwa sposoby: cześć Izraelitów z pewnością umrze z przyczyn
naturalnych, ale wielu z nich poniesie śmierć w konsekwencji kolejnych buntów wobec Boga i
przywódców, których On postawił na czele narodu. Pierwszy z takich buntów został zainicjowany
przez krewnego (kuzyna) Mojżesza i Aarona, który nie zgadzał się na to, aby jedynie ród Aarona
pełnił bezpośrednią posługę przy Przybytku, a do niego przyłączyło się wielu przywódców w
Izraelu, m.in. Datan i Abiram z plemienia Rubena, pierworodnego syna Jakuba.
Bunt ten – jak wiele poprzednich i kolejnych – został surowo osądzony przez Boga. Gdy zaraz po
tym, jak nad Datanem i Abiramem zamknęła się ziemia, a Korach i jego zwolennicy zginęli w
ogniu, Izraelici znowu zbuntowali się przeciw Mojżeszowi i Aaronowi, Bóg zesłał plagę, w której
zginęło blisko 15 tysięcy, zanim Aaron powstrzymał Boży gniew. Naród był oczyszczany z tych,
którzy buntowali się wobec Boga, a odpowiedź na dramatyczne pytanie z końca fragmentu była
niestety twierdząca.
Wydarzenia te były jednocześnie potwierdzeniem Bożego wyboru Mojżesza jako przywódcy i
Aarona jako kapłana. To interwencja Aarona powstrzymała plagę, a krótko potem Bóg sprawił, że
spośród wszystkich lasek naczelników plemion Izraela, tylko laska Aarona pokryła się kwiatem.
Wierność i posłuszeństwo Bogu przynosi owoce.
Zwróć uwagę: Mimo śmierci Koracha, jego potomkowie odegrają ważną rolą w życiu Izraela:
zasłyną jako autorzy wielu psalmów.
Zgodnie z Bożym wyrokiem, Izraelici spędzili na pustyni 40 lat, jednak Księga Liczb nie opisuje
szczegółowo tego okresu. Chronologicznie rzecz biorąc, ostatnią wzmianką traktującą o tamtych
latach jest dramatyczne pytanie kończące poprzedni fragment: „Oto konamy! Giniemy! Wszyscy
giniemy! Ginie każdy, kto zbliża się do przybytku Pańskiego. Czy mamy doszczętnie zginąć?”
Boży wyrok nie pozostawia złudzeń, że tak istotnie będzie, ale nie powinno to być rezultatem
zbliżania się do Namiotu Pańskiego, dlatego kolejny fragment wspomina o odpowiedzialności
kapłanów i Lewitów za strzeżenie jego świętości.
W zamian za swoją służbę kapłani mogą korzystać z ofiar składanych przez lud. Lewici, którzy nie
pełnią bezpośredniej posługi w Przybytku, otrzymają dziesięciny z płodów ziemi i zwierząt, które
będą oddawać Bogu Izraelici w Kanaanie. Będzie to jedno z głównych źródeł ich utrzymania, gdyż
jako poświęceni (oddzieleni) Panu, nie otrzymają ziemi uprawnej, tak jak inne plemiona, a jedynie
miasta, w których się osiedlą.
Także przepis o wodzie oczyszczenia, sporządzonej z popiołu ofiary całopalnej z czerwonej
jałówki, podkreśla motyw śmierci. Woda ta będzie służyła rytualnemu oczyszczeniu ludzi, którzy
zetknęli się ze zwłokami. Co ważne, będzie to ceremonia, która nie wymaga udziału kapłana (z
wyjątkiem złożenia ofiary z jałówki, ale i to odbywa się poza Przybytkiem) – oczyszczenia
bliźniego może dokonać każdy czysty człowiek. Wobec wszechobecnej śmierci, jest to wyraźny
przejaw łaski Bożej.
„Pierwszy miesiąc”, który rozpoczyna dalszą narrację to początek ostat-niego roku błądzenia na
pustyni. W tym roku konsekwencje niewiary i nieposłuszeństwa spadają na przywódców ludu.
Umiera Miriam, a Mojżesz i Aaron, nie wypełniając wiernie Bożego polecenia, także zostają
wykluczeni z grona tych, którzy wejdą do Kanaanu. Izraelici wyruszają na północ, ale Edomici
(potomkowie Ezawa, brata Jakuba, stąd „bracia” Izraela) odmawiają im przejścia. Niedługo potem
umiera Aaron, a urząd arcykapłana przechodzi na jego syna. Czas oczyszczenia narodu zbliża się do
końca, ale narzekanie ludu w Meriba pokazuje, że nie dlatego, iż stali się doskonali. To Bóg jest
wierny swojemu słowu, że będą błądzić przez 40 lat. I to On cierpliwie, w łasce, poprowadzi ich
dalej.
Zwróć uwagę: O popiele z czerwonej jałówki czytamy w Hbr 9,13-14, a fakt, iż Jezus umarł „poza
obozem” (Hbr 13,10-13) można rozumieć jako nawiązanie do tej niezwykłej ofiary.
Marsz ku ziemi, którą Bóg obiecał Izraelitom, nie był pokojową wędrówką. Przeciwnie, już na całe
miesiące przed wkroczeniem do Kanaanu musieli toczyć walki, aby utorować sobie drogę. Pierwszy
raz, przed blisko 40 laty, próbowali wkroczyć do Kanaanu od strony południowej, tym razem
postanowili obejść Morze Martwe i zaatakować Kanaan od wschodu. Na ich drodze stały trzy
narody, z którymi Bóg zabronił im walczyć (zob. Pwt 2), gdyż były spokrewnione z Izraelitami:
Edomici, potomkowie Ezawa, oraz Moabici i Ammonici, potomkowie Lota. Gd Edomici odmówili
im przejścia, zmuszeni byli zawrócić na południe, aby obejść tereny Edomu, co wywołało
niezadowolenie ludu i ściągnęło na nich Boży gniew w postaci plagi węży. W końcu, przechodząc
miedzy ziemiami Moabu i Ammonu, Izraelici wkroczyli na tereny Amorejczków, podbijając
ziemię na wschód i północny wschód od Jordanu (później osiedli się tam część plemion
Izraelskich).
Moabici nie zdawali sobie sprawy, że Izraelici nie stanowili dla nich zagrożenia i Balak, król
Moabu, wysłał posłańców aż na tereny obecnej Syrii, gdzie nad Eufratem zamieszkiwał prorok
Bileam. Historia prób ściągnięcia klątwy na obóz Izraela, jedna z najdłuższych narracji w Księdze
Liczb ukazuje Boga, który troszczy się o swój lud nawet wtedy, gdy oni wydaja się tego
nieświadomi – nie sposób przekląć Izraela, kiedy Bóg mu błogosławi. Enigmatyczna postać
Bileama dowodzi także, że choć Izrael ma być wierny wyłącznie Bogu, sam Bóg pozostaje aktywny
także pośród innych narodów – jest Stwórcą i sędzią wszystkich ludzi – i może z powodzeniem
wypełniać swoją wolę także przez tych, którzy do Izraela nie należą (wątek ten będzie wielokrotnie
powracał w Piśmie Świętym).
Błogosławieństwa Bileama są w rzeczywistości błogosławieństwami Bożymi, a ostatnie z nich, jest
proroctwem o nadchodzącym władcy narodu wybranego, którego spełnieniem był najpierw Dawid,
a ostatecznie Jezus Chrystus, Mesjasz Izraela. Jak dowiadujemy się z dalszej części księgi, Bileam
zaszkodził Izraelitom inaczej, podsuwając pomysł o „uwiedzeniu” ich przez Moabitki (Lb 31,16) i
został przez nich zabity (Lb 31,8). W NT stał się symbolem chciwości i odstępstwa (2 P 2,15; Jd 11
i Ap 2,14).
Zwróć uwagę: Miedziany wąż stał się przedmiotem bałwochwalczego kultu (zob. 2 Krl 18:14). W
NT jest symbolem „wywyższenia” Chrystusa w Jego męczeńskiej śmierci (zob. J 3,14-15).
Wędrówka Izraela przez pustynię dobiegła końca. Od tego momentu wszystkie wydarzenia opisane
w pozostałej części Księgi Liczb i całej Księdze Powtórzonego Prawa rozgrywają się w czasie, gdy
Izraelici obozują na wschodnim brzegu Jordanu, na równinie nad północnym krańcem Morza
Martwego.
Etap ten rozpoczyna się od poważnego kryzysu, przypominającego charakterem i skalą kult złotego
cielca spod góry Synaj. Kobiety moabskie wciągają Izrealitów w oddawanie czci ich bóstwom, a
użyte słowo „nierząd” może mieć znaczenie dosłowne, nawiązujące do praktyki „nierządu
świątynnego”, gdzie częścią kultu bóstwa (szczególnie bóstw płodności) było odbywanie
stosunków seksualnych z kapłankami lub innymi wyznawcami. Podobne były również
konsekwencje i rozwiązanie tego kryzysu – śmierć kilkudziesięciu tysięcy ludzi i szczególne
błogosławieństwo dla tych, którzy opowiedzieli się po stronie Pana (pod górą Synaj byli to Lewici,
tutaj kapłani, w osobie Pinechasa).
Na stepach Moabu odbył się także drugi spis Izraela spełniający kilka celów: podobnie jak
pierwszy, był oceną siły militarnej narodu, ale miał także stanowić podstawę do późniejszego
podziału ziemi. Łączna wielkość Izraela pozostała właściwie bez zmiany, jednak nastąpiły one
wewnątrz poszczególnych plemion – najbardziej zmalało plemię Symeona, najbardziej wzrosły
plemiona Manassesa i Beniamina. Spis ten był również świadectwem wypełnienia się Bożego sądu
– spośród wszystkich, którzy zostali spisani przed blisko 40 laty, przy życiu pozostali jedynie Jozue
i Kaleb – obecny Izrael był zupełnie innym narodem.
Epizod z córkami Selofchada jest także elementem przygotowań do osiedlenia się w nowej ziemi i
staje się precedensem dla ustalenia zasad dziedziczenia ziemi, które ułatwią każdemu rodowi
zachowanie nadanej im ziemię. Możliwość dziedziczenia w linii żeńskiej była nowością w kulturze,
gdzie własność ziemi pozostawała w rękach mężczyzn.
Mojżesz poznaje swój los – zobaczy Kanaan z daleka, ale tam nie wejdzie. Świadomy bliskiego
końca, prosi Boga o wskazanie nowego przywódcy i zgodnie z Bożą decyzją, wyznacza Jozuego na
swego następcę.
Zwróć uwagę: Obraz „owiec bez pasterza” – ludu pozbawionego przywódców lub porzuconego
przez nich, powróci jeszcze kilka razy w Starym Testamencie i w Ewangeliach, w słowach Jezusa
(Mt 9,36).
Charakterystyczną cechą Księgi Liczb jest łączenie narracji z przepisami Prawa. Bóg udzielał
Izraelitom instrukcji i praw podczas najważniejszych postojów i nie inaczej było w przypadku
obozu na wschodnim brzegu Jordanu. Postanowienia ujęte w tym fragmencie dotyczą dwóch
kwestii: ofiar całopalnych składanych Bogu przy okazji różnych świąt oraz ważności ślubów
składanych przez jednostki.
Opisane tu ofiary różnią się od tych opisanych na początku Księgi Kapłańskiej przede wszystkim
charakterem. Poprzednie teksty traktowały o ofiarach, które były składane z inicjatywy narodu lub
jednostek, w różnych sytuacjach i o różnym przeznaczeniu. Tu chodzi o ofiary całopalne, które są
należne Bogu jako stały, niezmienny element oddawania Mu czci w Przybytku, a później w
świątyni – Bóg nazywa je wręcz „moim chlebem (pokarmem)”. Podstawę stanowiła codzienna
ofiara, która w sabat ulegała podwojeniu. Oprócz tego dodatkowe, szczególne ofiary należało
składać w każdy pierwszy dzień miesiąca (nowiu księżyca, gdyż wówczas posługiwano się
kalendarzem księżycowym) oraz podczas uroczystych świąt, które zostały ustanowione wcześniej:
Paschy-Pierwocin-Przaśników; Tygodni, Trąb, Dnia Pojednania oraz Szałasów. Ze względu na ilość
ofiar na pierwszy plan wysuwa się to ostatnie, upamiętniające wędrówkę Izraela przez pustynie
(gdy mieszkali w namiotach), będące jednocześnie świętem jesiennych zbiorów i wdzięczności
Bogu za Jego opiekę i zaopatrzenie.
Ofiary składane Bogu miały postać nie tylko zwierząt i produktów rolnych, ale także różnego
rodzaju dobrowolnych ślubów, do jakich ludzie zobowiązywali się przed Bogiem. Przedmiot ślubu
stawał się rzeczą świętą i wymagał wypełnienia; co podkreślało wagę słów wypowiadanych przed
Bogiem. W tym konkretnym przypadku mowa jest przede wszystkim o ślubach wstrzemięźliwości
(seksualnej), czasowej lub trwałej. Boże prawo czyni jednak różnice między osobami, które w pełni
stanowią o sobie (tu mężczyźni, wdowy i rozwiedzione kobiety), a tymi, które w ówczesnej
kulturze znajdowały się pod opieką innych (niezamężna kobieta znajdowała się pod opieką ojca). W
tym drugim przypadku ważność złożonego ślubu zależała od przyzwolenia ojca lub męża, nawet
jeśli miało ono jedynie postać milczenia.
Zwróć uwagę: Przykładem takiego ślubu (choć nie wstrzemięźliwości) jest zobowiązanie Anny by
oddać Samuela na służbę Bogu (1 Sm 1-2).
Ostatnią walką, jaką Izraelici podjęli przed wejściem do Kanaanu była „ekspedycja karna”
wymierzona przeciw Midianitom. Były to w głównej mierze koczownicze plemiona zamieszkujące
rozległe pustynne tereny, współistniejąc z innymi narodami na tych obszarach. (Mojżesz po
ucieczce z Egiptu schronił się wśród Midianitów zamieszkujących na wschód od Zatoki Akaba). W
tym wypadku chodziło o Midianitów zamieszkujących na wschód od Jordanu i na ziemiach
moabskich, którzy przyczynili się do „nierządu” Izraela z Baalem-Peorem.
Zwycięstwo Izraelitów było całkowite – nie zginął ani jeden z 12 000 żołnierzy stanowiących „siły
ekspedycyjne” (po 1000 z każdego plemienia). Dla współczesnego czytelnika najtrudniejsze jest
zrozumienie postępowania Izraela z pojmanymi jeńcami, a szczególnie nakazu Mojżesza, aby zabić
wszystkich chłopców i kobiety, które współżyły już z mężczyznami. Ówczesne wojny często miały
„totalny” charakter (w Księdze Powtórzonego Prawa znajdą się szczegółowe przepisy regulujące
postępowanie z jeńcami), a w przypadku Izraela dodatkową rolę odgrywał wymiar religijny – jako
naród święty mieli zachować swą odrębność od innych ludów, co w przypadku zajęcia ziemi
kananejskiej oznaczało konieczność całkowitego usunięcia ich z tych terenów.
Szczególny kontekst tych wydarzeń, jakim było zajęcie ziemi kananej-skiej, został dodatkowo
uwypuklony przez prośbę plemion Rubena i Gada (później przyłączy się do nich część plemienia
Manassesa), aby pozwolić im osiedlić się po wschodniej części Jordanu, poza granicami Ziemi
Obiecanej. Odmowa wejścia do Kanaanu była istotą grzechu poprzedniego pokolenia, dlatego
Mojżesz początkowo reaguję na tę prośbę wielkim gniewem, ale gdy Ruben i Gad zapewniają go,
że nie zamierzają unikać swoich obowiązków w walce o zajęcie ziemi, ich prośba spotyka się z
warunkową akceptacją. Otrzymują tereny, które Izraelici zdobyli w ostatnim roku swojej wędrówki:
ziemie Sychona, króla amorejskiego i Oga, króla Baszanu. Wątek tzw. „plemion transjordańskich”
będzie odgrywał ważną rolę także w Księdze Jozuego. Niektórzy uważają, że konsekwencją decyzji
o osiedleniu się części plemion poza Kanaanem były trudności w zajęciu całej Ziemi Obiecanej i
późniejsze, wynikające wprost z tego faktu, problemy (zob. Sdz 1–2).
Zwróć uwagę: Możliwe, że plemiona transjordańskie były również pierwszymi wysiedlonymi
przez Asyrię w połowie VIII w. p.n.e. (1 Krn 5,26).
Koniec Księgi Liczb to jednocześnie koniec wędrówki Izraela przez pustynię. Lista obozów, w
których zatrzymywali się po drodze obejmuje cały okres: od wyjścia z Egiptu aż po ostatni postój
przed wejściem do Ziemi Obiecanej. I choć znaczna część tej tułaczki była niepotrzebna, jako
całość pozostaje ona świadectwem Bożej ochrony i prowadzenia: Bóg doprowadził ich do ziemi,
którą im obiecał.
Na pierwszy plan wysuwają się teraz zagrożenia, jakimi będą musieli stawić czoła po wkroczeniu
do ziemi: a głównym z nich jest bałwochwalstwo: oddawanie czci innym bóstwom. Izraelici
dwukrotnie już dali dowód temu, że łatwo ulegają tej pokusie (pod górą Synaj i na stepach Moabu),
a będzie ona tym większa, gdy już osiedlą się w Kanaanie. Stąd wynikają surowe i liczne (bo
zostaną wielokrotnie powtórzone) ostrzeżenia przed naśladowaniem tamtejszych narodów i nakaz
wypędzenia ich z tych terenów, aby nie stały się przyczyną upadku Izraela. Wkraczając do Kanaanu
Izraelici stają się narzędziem Bożego gniewu wobec tych ludów; jeśli pójdą ich śladem, spotka ich
podobna kara.
Zasada szczególnej świętości Ziemi Obiecanej widoczna jest również w prawie o miastach
schronienia. Przelanie krwi drugiego człowieka bezcześci (zanieczyszcza) ziemię; dlatego nie
będzie litości dla tych, którzy świadomie podnoszą rękę na życie bliźniego – ich śmierć będzie
przebłaganiem za to, co uczynili ziemi, w której Bóg postanowił zamieszkać pośród swojego ludu.
Nawet niezamierzone zabicie człowieka pozbawia ziemię jej świętości i czystości, dlatego też winni
przelania krwi muszą schronić się w szczególnych enklawach, tzw. „miastach schronienia” i
pozostać tam aż do śmierci arcykapłana, którą można uznać za symboliczną „zapłatę” za zabójstwo,
jakiego się dopuścili.
Przed wkroczeniem do ziemi zostają określone jej granice i sposób podziału między poszczególne
plemiona. Lewici, którzy zostali poświęceni Bogu, nie otrzymają ziemi, lecz jedynie miasta (a
właściwie większe wioski) wraz z okolicznymi pastwiskami, rozmieszczone równomiernie po całej
ziemi. Wędrówka zakończona, najważniejsze plany ustalone. Nadszedł czas na „ostatnie kazanie”
Mojżesza i przypomnienie ludowi o przymierzu, jakie zawarli z Bogiem: Księgę Powtórzonego
Prawa.
Zwróć uwagę: Jak się okaże, Izraelici nie wypędzą wszystkich mieszkańców Kaananu i spełni się
Boża zapowiedź: jeszcze długo będą oni „cierniem” a nawet prześladowcami dla narodu
wybranego.