Adam Krajewski
technolog drewna, SGGW Warszawa
Jan Perkowski
fizyk, Politechnika ¸ódzka, ¸ódê
KONSERWACJA ZABYTKÓW Z U˚YCIEM PROMIENI GAMMA PI¢TNAÂCIE LAT BADA¡ I PRAKTYKI W POLSCE
Chemiczne Êrodki ochrony drewna u˝ywane do Stan badaƒ nad zastosowaniem dezynsekcji tego materia∏u, oprócz niewàtpli-promieni gamma do konserwacji
wych zalet, wykazujà równie˝ wiele wad. Nasuwa to zabytków
od wielu lat pokusśi´gania po fizyczne metody konserwacji drewna, niepowodujàce chemizacji Êrodo-Badania nad zwalczaniem ksylofagicznych owa-wiska ˝ycia cz∏owieka. Od lat 30. XX w. w Danii dów zosta∏y zapoczàtkowane i konsekwentnie roz-i Niemczech z powodzeniem stosuje sińa du˝à skal´
wijane w Wielkiej Brytanii przez Bletchly’ego1.
termiczne zwalczanie spuszczela pospolitego ( Hylo-Przeprowadzono je przede wszystkim na miazgowcu trupes bajulus L.) w wi´êbach dachów przy u˝yciu brunatnym ( Lyctus bruneus Steph.) oraz niektórych goràcego powietrza. Zabieg ten w wielu przypadkach stadiach rozwojowych ko∏atka domowego ( Anobium jest zbyt brutalny, aby mo˝na go by∏o u˝yç do de-punctatum De Geer) i tykotka pstrego ( Xestobium zynsekcji obiektów o z∏o˝onej strukturze materia∏o-rufovillosum De Geer).
wej, zw∏aszcza drewna polichromowanego i pokry-Nast´pnie w wielu publikacjach, w których nie tego z∏oceniami. Po II wojnie Êwiatowej zaistnia∏a zamieszczono wyników badaƒ ani kryteriów skutecz-mo˝liwoÊç u˝ycia do tego celu promieni gamma.
noÊci oceny dzia∏ania, zacz´to podawaç ró˝ne dawki, W odró˝nieniu od tzw. sterile insects (males) tech-zalecane do dezynsekcji drewna. Najprawdopodobniej nique, stosowanej do eliminacji szkodników w maga-dokonujàc interpretacji badaƒ Bletchly’ego, Bors zynach, na polach i w sadach, w omawianej metodzie poda∏, ˝e dawka 0,4 - 0,6 kGy powoduje ca∏kowite stosuje si´ dawki na tyle du˝e, aby jak najszybciej wyt´pienie larw i imagines chrzàszczy2. Powo∏ujàc spowodowaç Êmierç zwalczanego gatunku, a jedno-we Francji program NUCLEART, nie podj´to badaƒ
czeÊnie poni˝ej wielkoÊci mogàcej spowodowaç nad wielkoÊcià dawek potrzebnych do uÊmiercania uszkodzenia materia∏ów wyst´pujàcych w zabytku.
ksylofagicznych owadów3. Dokonano natomiast in-Metoda ta ma wiele zalet. Nale˝à do niej: szybkoÊç terpretacji badaƒ Bletchly’ego, okreÊlajàc dawk´ do zabiegu, niezawodnoÊç, prostota wykonania, absolut-dezynsekcji drewna na 0,25-0,5 kGy4. Nie ujawniajàc na czystoÊç, mo˝liwoÊç wykonania zabiegu na obiek-metodyki badaƒ (jeÊli takie by∏y w ogóle prowadzo-tach o z∏o˝onym sk∏adzie materia∏owym oraz mo-ne), Michailov poda∏ z kolei informacjó konieczno-
˝liwoÊç dzia∏ania bez rozpakowywania obiektu.
Êci u˝ycia dawki 3,2 kGy do zwalczania spuszczela Niewàtpliwym problemem jest u˝ycie substancji domowego ( Hylotrupes bajulus L.) w drewnie5.
radioaktywnej (kobalt 60Co i cez 137Cs) w bardzo Jednak na podstawie skutków praktycznego za-specjalistycznych urzàdzeniach, obs∏ugiwanych przez stosowania promieni gamma do dezynsekcji Neues specjalne, profesjonalne ekipy pracowników.
Palais w Poczdamie – Sanssouci, krytycznie ocenio-Stosujàc promienie gamma mo˝na, w sposób po-no dzia∏anie 0,55 KGy, jako dawki nieuwalniajàcej dobny jak przy dezynsekcji, zabijaç bakterie i grzyby ca∏kowicie drewna od larw ko∏atków po 17 miesià-
niszczàce cenne obiekty oraz wzmacniaç struktural-cach od zabiegu6. Bardzo szybkie skutki w Neues nie drewno zabytków, w tym równie˝ znaleziska ar-Palais spowodowa∏a dopiero dawka 3,07 kGy.
cheologiczne. W tym ostatnim przypadku konsoli-Tymczasem w Czechach Urban i Justa uznali, za do-dacja drewna po∏àczona jest ze stabilizacjà wy-niesieniami francuskimi, ˝e dawki 0,25-0,5 kGy wymiarowà i opiera sińa u˝yciu monomerów. Tylko starczà do uwolnienia napromieniowanego obiektu w przypadku strukturalnego wzmacniania drewna, od wszystkich stadiów rozwojowych ksylofagicz-u˝ywajàc polimeryzowanych radiacyjnie monome-nych owadów7. Co wićej, przyjĺi, ˝e w zbiorach rów, nie mo˝na mówiç o szybkoÊci, czystoÊci i wy-Muzeum Regionu Centralnych Czech w przybli˝eniu konaniu zabiegu bez rozpakowywania obiektu.
ok. 50 - 60% eksponatów jest pora˝onych przez ko-Promienie gamma stosowane sà w Polsce do kon-
∏atki i inne szkodniki i wymaga dezynsekcji za pomo-serwacji zabytków od ok. 15 lat. Warto zatem doko-cà promieni gamma.
naç próby podsumowania: co zrobiliÊmy w sferze ba-Metodyczne badania nad dezynsekcjà drewna daƒ i praktyki, co pozosta∏o zaniedbane, jak wyglà-
rozpocz´to w Polsce z poczàtkiem lat 90. XX w.
damy na tle dokonaƒ innych krajów?
Pomimo przerw, prowadzono je konsekwentnie przez 209
blisko dekad´. Oprócz doÊwiadczeƒ na spuszczelu dopuszczajà stosowanie dawek do 8 kGy, inni uwa-pospolitym i dwóch ksylofagicznych gatunkach z ro-
˝ajà, ˝e uszkodzenia mogà powodowaç ju˝ dawki dziny ko∏atkowatych8, doÊwiadczeniami obj´to nie-nieprzekraczajàce 3 kGy. Jeszcze mniej wiadomo które szkodniki papieru, tkanin, skór i futer9. Badania o dawkach dopuszczalnych dla tekstyliów i skóry.
zosta∏y przeprowadzone we wspó∏pracy PP PKZ Od-dzia∏ Badaƒ i Konserwacji (nast´pnie SGGW, Wy-Stan praktyki u˝ycia promieni gamma
dzia∏ Technologii Drewna) z VII Zak∏adem Instytutu do konserwacji zabytków w Polsce
Chemii i Techniki Jàdrowej w Warszawie. Prace kon-tynuowano póêniej we wspó∏pracy z Mi´dzyresorto-Po analizach podj´tych w 1969 r. przez Francuskà wym Instytutem Radiacyjnym Politechniki ¸ódzkiej.
Komisj´ ds. Energii Atomowej uruchomiono we Zestawienie dawek w piÊmiennictwie zagranicznym Francji program NUCLEART, majàcy zapewniç wy-i polskim, zalecanych do dezynsekcji, dezynfekcji korzystanie energii jàdrowej dla potrzeb konserwacji i polimeryzacji monomerów, przedstawiono w tabeli 1.
zabytków20. Pierwsze prace w tym zakresie we Francji Znacznie trudniej o wzmianki dotyczàce dawek podjà∏ de Nadaillac (Nadaillac) w Centrum Badaƒ
zalecanych do dezynfekcji drewna. Mo˝na je znaleêç Nuklearnych (CEA) w Grenoble. Od tej pory insty-w stosunkowo nielicznych publikacjach10. Nie majà tucje odpowiadajàce za te prace ulega∏y wielokrot-one jednak charakteru ujawnienia wyników meto-nym przeobra˝eniom. W 1996 r. sprawami tymi zaj-dycznych badaƒ, z wyjàtkiem doÊwiadczeƒ Borsa11.
mowa∏a siŔegionalna Pracownia Konserwacyjna Nie uda∏o siŕównie˝ odnaleêç wzmianek o bada-NUCLEART, skupiajàca licznych partnerów, m.in.
niach krajowych nad tym zagadnieniem. Wymagane CEA oraz Ministerstwo Kultury i Samorzàdów dawki sà tu wi´ksze ni˝ w przypadku zwalczania Terytorialnych (region Rodan – Alpy i miasto Gre-owadów. W publikacjach poÊwićonych dezynfekcji noble)21. Dotychczas we Francji poddano napromie-drewna na ogó∏ zwraca siúwagńa mo˝liwoÊç niowaniu kilkaset obiektów reprezentujàcych mokre obni˝enia dawek, poprzez podniesienie temperatury drewno archeologiczne od neolitu po XVIII w., kilka-obiektu do dwudziestu kilku, trzydziestu kilku12 lub set obiektów reprezentujàcych suche drewno (rzeêby, nawet 40-50°C13. Natomiast pomys∏ zwi´kszenia wil-meble, zabytki etnograficzne itp.), mumiŔamzesa gotnoÊci powietrza do 95% w trakcie podgrzewania II, ró˝nego rodzaju rzeêby kamienne: g∏owice ko-napromieniowanych pleÊni niszczàcych papier wyda-lumn, stelle i inne znaleziska archeologiczne22.
je sićo najmniej kontrowersyjny14.
Za∏o˝enia technologiczne dokonane we Francji Badania nad strukturalnym wzmacnianiem drew-przyj´to w latach 80. ub.w. w ówczesnej Czecho-na zabytków, nazywanym równie˝ konsolidacjà lub s∏owacji. W Muzeum Ârodkowych Czech w Rozto-petryfikacjà, zosta∏y podj´te w Grecji i we Francji.
Mavroyannakis w 1982 r.15 zaprezentowa∏ wyniki grec-kach ko∏o Pragi uruchomiono komor´ jonizacyjnà, kich badaƒ stabilizacji wymiarowej i strukturalnego z zastosowaniem kobaltu 60Co, gdzie w szczytowym wzmacniania mokrego drewna archeologicznego.
okresie, ok. po∏owy lat 80. XX w., poddawano de-Stwierdzi∏ wyst´powanie powa˝nego problemu, zwià-
zynsekcji nawet 1850 obiektów w skali rocznej23.
zanego z wydzielaniem du˝ej iloÊci ciep∏a w czasie W obu krajach pos∏ugiwano si´ kobaltem 60Co.
polimeryzacji takich substancji (80°C w przypadku W tym samym czasie w ówczesnej NRD przepro-octanu winylu i 145°C w przypadku metakrylanu wadzono, za pomocà promieni gamma, pierwszà metylu).
(i jak dotàd jedynà) dezynsekcj´ in situ w obiekcie Napromieniowanie ze êróde∏ stosowanych przy architektonicznym przy u˝yciu mobilnego urzàdze-konserwacji zabytków nie powoduje wzbudzania nia HWK-3, zawierajàcego cez 137Cs24. Zaletà êróde∏
radioaktywnoÊci drewna i innych niekorzystnych kobaltowych jest ni˝sza cena i metaliczna postaç izo-zmian, przynajmniej w granicach stosowanych da-topu. Wadà jest stosunkowo krótki okres pó∏trwania.
wek. Wprawdzie Beck poda∏ informacj´, ˝e drewno èród∏a cezowe ze wzgl´du na ni˝szà energi´ kwan-brzozy po dawce 40 kGy wykazuje mniejszà odpor-tów mogà byç os∏aniane uranem, co zmniejsza ga-noÊç na zgniatanie16, ale Detanger i inni uznali, ˝e baryty urzàdzeƒ. Natomiast postaç chemiczna, ∏atwo dawka 50 kGy nie powoduje ˝adnych zmian fizycz-rozpuszczalny chlorek cezu, stwarza wi´ksze zagro-nych drewna, a zmiany „w wyglàdzie” zachodzà do-
˝enie w przypadku rozszczelnienia os∏ony25.
piero po dawce 1 MGy17. Raczkowski i Fabisiak, pos∏u-Zainteresowanie u˝yciem promieni gamma do gujàcy siŕównie˝ kobaltem 60Co, piszà o tej dawce konserwacji zabytków znalaz∏o oddêwi´k w pol-jako progowej, od której pojawia si´ kruchoÊç drew-skim piÊmiennictwie konserwatorskim od lat 80.
na w wyniku amorfizacji celulozy18. Dawki stosowane XX w.26 Znalaz∏o ono wyraz w praktycznym u˝yciu do dezynsekcji, w granicach wielkoÊci 0,5 -75 kGy promieni gamma do konserwacji wielu zabytków, powodujà zwi´kszenie wartoÊci pokarmowej drewna przepro-wadzonej w Mi´dzyresortowym Instytucie sosny dla larw spuszczela. W przypadku drewna Techniki Radiacyjnej Politechniki ¸ódzkiej, posi-
Êwierka dawki takie mieszczà si´ w granicach 2,5 -
adajàcym komor´ jonizacyjnà z urzàdzeniem zaw-
-50 kGy19. Pewne obawy wzbudza dzia∏anie promieni ierajàcym kobalt 60Co. Zestawienie tych obiektów gamma na papier. Autorzy niektórych publikacji zamiesz-czono w tabeli 2.
210
Wi´kszoÊç pozycji to obiekty drewniane, podda-Ostania dekada XX w. przynios∏a bardzo du˝y wane przede wszystkim dezynsekcji. Zastosowane post´p w badaniach i praktycznym wykorzystaniu dawki sà dobrane do zwalczania ksylofagicznych ko-promieni gamma do konserwacji zabytków w Polsce.
∏atkowatych ( Anobiidae), zgodnie z nowszymi zale-Zw∏aszcza w dziedzinie dezynsekcji drewna mo˝emy ceniami w literaturze polskiej i niemieckiej. W takich poszczyciç siśporymi osiàgnićiami. Zauwa˝a si´
przypadkach nie ma specjalnych problemów, gdy˝
natomiast potrzeb´ wnikliwszych badaƒ nad dezyn-stan badaƒ jest zaawansowany, a wymagane dawki fekcjà ró˝nych materia∏ów, zw∏aszcza papieru, teks-stosunkowo niezbyt wysokie.
tyliów i skóry, wobec pojawiania si´ potrzeby zwal-Wi´ksze problemy stwarzajà zabiegi dezynsekcji.
czania mikroorganizmów na bardzo licznych obiek-Wymagane sà tu znacznie wy˝sze dawki, a stan za-tach zawierajàcych takie materia∏y.
awansowania badaƒ nie jest wystarczajàcy. Kamieƒ
jedynie raz poddany zosta∏ dezynfekcji. I tu bez wi´k-szych komplikacji dawk´ mo˝na by∏o dobraç do zak∏a-danego mikroorganizmu i rodzaju tworzywa. Uwagźwracajà jednak dwie pozycje zbiorcze: ksià˝ki z Biblioteki G∏ównej Politechniki ¸ódzkiej i 60 tys. sztuk obuwia wi´êniarskiego z Paƒstwowego Muzeum na Majdanku. Zw∏aszcza w przypadku ksià˝ek zastoso-wana dawka musia∏a byç kompromisem mi´dzy Dr hab. Adam Krajewski, prof. SGGW, jest pracowni-zaleceniami dotyczàcymi zwalczania mikroorganiz-kiem tej uczelni od 1996 r., specjalizuje si´ w ochronie mów a zaleceniami ostro˝noÊci w stosunku do papie-drewna zabytków przed ksylofagicznymi owadami.
ru. W konsekwencji by∏a doÊç niska – 6 kGy wobec Dr in˝. Jan Perkowski, absolwent Wydzia∏u Chemicznego zalecanych 15 -18 kGy. W stosunku do skóry i teks-Politechniki ¸ódzkiej, jest pracownikiem Mi´dzyresorto-tyliów w obuwiu zastosowano ju˝ znacznie wi´kszà wego Instytutu Techniki Radiacyjnej P¸. Od kilkunastu dawk´ – 19,4 kGy, wobec braku w piÊmiennictwie lat bada i propaguje mo˝liwoÊç wykorzystania techniki sygna∏ów ostrzegawczych odnoÊnie napromieniowa-radiacyjnej w konserwacji zabytków. Zajmuje si´ m.in.
nia takich materia∏ów du˝ymi dozami promieni radiacyjnà metodà dezynfekcji obiektów wykonanych gamma.
z drewna, piaskowca, skóry i papieru.
Przypisy
1. J. D. Bletchly, Some laboratory investigations on the eradication 6. M. Bär, G. Kerner, W. Köhler, W. Unger, Die Bekämpfung of wood-boring insects by gamma radiation, (w:) Proceedings of holzzerstörender Insekten mit ionisierender Strahlung, „Neue Xth Congress of Entomology, vol. 4, Montreal 1956, s. 385- 389; Museums Kunde”, 1983, nr 4, s. 208-215; W. Unger, Möglichkei-ten˝e, The effect of gamma-radiation on some wood-boring insects, ten zur Bekämpfung holzzerstörender Insekten durch physika-
„Annals of aplied Biology”, nr 49, s. 362- 370; ten˝e, Effects on sub-lische Methoden, „Holztechnologie”, 1984, nr 5, s. 264-269.
sequent generations after gamma-irradiaton of larvae of Lyctus brunneus (Steph.) (Coleoptera Lyctidae), „Annals of aplied 7. J. Urban, P. Justa, Conservation by gamma radiation: the Museum Biology”, nr 50, s. 661 - 667; J. D. Bletchly, R. C. Fisher, Use of of Central Bohemia in Roztoky, „Museum”, 1986, nr 151, s. 165-gamma radiation for the destruction of wood-boring insects, 167.
„Nature”, vol. 179, nr 4561, s. 670.
8. A. Krajewski, Zwalczanie owadów – szkodników technicznych 2. J. Bors, La supression des dammages aux bois par des radiations drewna za pomocà promieni gamma, (w:) „Ochrona drewna” –
ionisantes, (w:) Symposium on the Weathering of Wood XV Sympozjum, Warszawa 1990, s. 23 -29; A. Krajewski, Wyko-8- 11.06.1969, International Council of Monuments and Sites, rzystanie promieni gamma do ochrony zabytków, „Ochrona Za-Ludwigsburg, Germany 1969, s. 69-76.
bytków”, 1991, nr 2, s. 104-111; A. Krajewski, Ochrona zabytko-wych obiektów drewnianych przed grzybami i owadami, „Prze-3. R. Ramiere, Konserwacja dzie∏ sztuki promieniami gamma we Francji
mys∏ Drzewny”, 1992, nr 3, s. 26-32; A. Krajewski, Z badaƒ nad
, (w:) Materia∏y konferencyjne Ogólnopolskiego Sympozjum w ¸odzi 23
zwalczaniem promieniami gamma owadów niszczàcych zabytki
- 24 kwietnia 1996 r. „ Technika radiacyjna i izotopowa w konserwacji zabytków”
i muzealia,
, ¸ódê 1996, s. 68-88.
Cz. 1., OdpornoÊç ró˝nych stadiów rozwojowych,
„Ochrona Zabytków”, 1996, nr 4, s. 395-408; A. Krajewski, Z ba-4. B. Detanger, R. Ramiere, C. de Tassigny, R. Eymery, L. de Na-daƒ nad zwalczaniem promieniami gamma owadów niszczàcych daillac, The treatment of wooden objects, „Revue Bois et Forets des zabytki i muzealia, Cz. 2., OdpornoÊç ró˝nych gatunków, „Ochro-Tropiques”, 1974, nr 154, s. 59-62.
na Zabytków”, 1997, nr 1, s. 47-55; A. Krajewski, Fizyczne metody 5. A. Michailov, Conservation of fretwork and carved wood, (w:) dezynsekcji drewna dóbr kultury, Warszawa 2001; A. Krajewski, Preprints of the Contributions to the New York Conference on W. Stachowicz, Zwalczanie promieniami gamma owadów niszczà-
Conservation of Stone and Wooden Objects, 7-13 June 1970, cych drewno zabytków, „Post´py Techniki Jàdrowej”, 2003, vol. 46, second edition, vol. 2, London 1971.
z. 2, s. 6-35.
211
9. A. Krajewski, Z badaƒ nad zwalczaniem promieniami gamma 19. G. Becker, Der Einfluss des Eiweiss-Gehaltes von Holz auf das owadów niszczàcych zabytki i muzealia, Cz. 2., OdpornoÊç ró˝-
Hausbocklarven-Wachstum, “Zeitschrift für Angewandte Ento-nych gatunków, „Ochrona Zabytków”, 1997, nr 1, s. 47-55; mologie”, 1963, s. 368-390.
A. Krajewski, W. Stachowicz, Zwalczanie promieniami gamma owadów niszczàcych zabytkowe tkaniny, materia∏y we∏nopochod-20. Anonim, Cultural Heritage and nuclear conservation, NU-ne, futra i muzealne zbiory zoologiczne, „Post´py Techniki Jàdro-CLEART, Grenoble, s. 3.
wej”, 2003, vol. 46, z. 4, s. 36-44.
21. R. Ramiere, jw.
10. W. Beck, L’emploi des radiations ionisantes pour l’assainis-sement du bois ancien, (w:) Symposium on the Weathering of 22. Anonim, jw.; B. Detanger, R. Ramiere, C. de Tassigny, R. Ey-Wood 8-11.06.1969, International Council of Monuments and mery, L. de Nadaillac, jw.; A. Ginier-Gillet, M.-D. Parchas, R. Ra-Sites, Ludwigsburg, Germany 1969, s. 53-68; J. Bors, jw.; B. De-miere, Q.K. Tran, Methodes de conservation developpees au Centre tanger, R. Ramiere, C. de Tassigny, R. Eymery, L. de Nadaillac, d’Etude et Traitement des Bois Gorgre d’Eau (Grenoble – France): jw.; P. Justa, Zastosowanie techniki radiacyjnej w Muzeum Regionu Centralnych Czech, (w:) Materia∏y konferencyjne Ogólno-impregnation par une resine radiodurcissable et lyophilisation, polskiego Sympozjum w ¸odzi 23-24 kwietnia 1996 r. „Technika (w:): Proceedings of the 2nd ICOM Waterlogged Wood Working radiacyjna i izotopowa w konserwacji zabytków” , ¸ódê 1996, Group Conference, Grenoble 1984, s. 125-137.
s. 89-94.
23. J. Urban, P. Justa, jw.
11. J. Bors, jw.
24. M. Bär, G. Kerner, W. Köhler, W. Unger, jw.; W. Unger, jw.
12. Ibidem.
13. P. Justa, jw.
25. W. Bogus, Zasady dzia∏ania izotopowych urzàdzeƒ radia-cyjnych
14. Ibidem.
, (w:) Materia∏y konferencyjne Ogólnopolskiego Sympozjum w ¸odzi 23 - 24 kwietnia 1996 r. „ Technika radiacyjna i izo-15. E. G. Mavroyannakis, Ageing of reinforcedd anncient water-topowa w konserwacji zabytków” , ¸ódê 1996, s. 7-14.
logged wood by gamma ray methods, (w:) Proceedings of the ICOM Waterlogged Wood Working Group Conference, ICOM, 26. A. Krajewski, 1991, jw.; A. Krajewski, 1996, jw.; A. Krajewski, Ottawa 1982, s. 263-266.
1997, jw.; A. Krajewski, 2001, jw.; D. Màczyƒski, Zastosowanie 16. W. Beck, jw.
promieniowania gamma w dziedzinie konserwacji zabytków, 17. B. Detanger, R. Ramiere, C. de Tassigny, R. Eymery, L. de
„Ochrona Zabytków”, 1985, nr 4, s. 311-314.; J. Perkowski, Nadaillac, jw.
W. P´kala, Promieniowanie dla zabytków, „Spotkania z Zabytka-18. J. Raczkowski, E. Fabisiak, GśtoÊç Êcian komórkowych drew-mi”, 1995, nr 1, s. 41-42, ; W. P´kala, J. Perkowski, Technika ra-na sosny, poddanego dzia∏aniu promieniowania gamma, (w:) diacyjna, „Biuletyn Informacyjny Konserwatorów Dzie∏ Sztuki”,
„Ochrona drewna” – XV Sympozjum, Warszawa 1990, s. 16-22.
1993, vol. 4, nr 3-4, s. 4-6.
CONSERVATION OF MUSEAL OBJECTS BY USE OF GAMMA RAYS
THE 15 YEARS OF INVESTIGATION AND PRACTICE IN POLAND
The incidents of control of wood boring insects IIRT is sole post in Poland which made radiation and incidents of wood, stone, paper and fabrics operations for museal objects.
disinfection made in Interdepartment Institute of Radiation doses used in IIRT and foreign posts Radiation Technique of Technical University in ¸ódê are compared. The conditions of investigations and are combined.
practice in Poland are summarized.
212
Tabela 1. Zalecane dawki promieni gamma do ró˝nych zabiegów konserwacji zabytków Dezynsekcja drewna i innych materia∏ów
Zwalczany gatunek owada
Dawka zalecana w Polsce
Dawki zalecane w innych krajach
Ko∏atek domowy ( Anobium
2-3 kGy (Krajewski 1997, 2001)
Francja i Czechy:
punctatum De Geer)
0, 25-0,5 kGy (Detanger i inni 1974,
i inne ko∏atkowate niszczàce
Urban i Justa 1985)
drewno ( Anobiidae)
Niemcy: 3,07 kGy (Unger 1984)
Spuszczel pospolity
0,5-2 kGy (Krajewski 1997, 2001)
Bu∏garia: 3,2 kGy (Michailov 1971)
( Hylotrupes bajulus L.)
Miazgowce ( Lyctus sp.)
brak badaƒ w Polsce
W. Brytania: 0,72-1,5 kGy,
(Bletchly 1961)
˚ywiak chlebowiec
1-3 kGy (Krajewski 1997)
brak danych
( Stegobium paniceum L.)
Mole ( Tineidae)
2-3 kGy (Krajewski 1997)
brak danych
Mrzyki ( Anthrenus sp.)
1-3 kGy (Krajewski 1997)
brak danych
Dezynfekcja drewna
Przynale˝noÊç systematyczna
Dawka zalecana w Polsce
Dawki zalecane w innych krajach
grzybów
Grzyby domowe:
nie znaleziono wyników
2-3 kGy (Bors 1969)
oryginalnych badaƒ
Stroczek domowy – Serpula
6,4 kGy (Bors 1969),
w piÊmiennictwie konserwatorskim
lacrymans (Wulf.: Fr.)
2 kGy przy 26°C (Bors 1969),
Schroet (grzybnia)
Gnilica mózgowata
2 kGy przy 34°C (Bors 1969)
– Coniophora puteana
(Schum.: Fr.) Karst. (grzybnia)
Mikroskopijne grzyby:
nie znaleziono wyników
15 kGy (Beck 1969)
Aspergillus niger (zarodniki)
oryginalnych badaƒ
18 kGy (Detanger i inni 1974)
„najbardziej odporne pleÊnie”
w piÊmiennictwie konserwatorskim
Strukturalne wzmacnianie drewna
Polimeryzowane monomery
Dawka zalecana w Polsce
Dawki zalecane w innych krajach
nie znaleziono wyników oryginalnych Grecja (Mavroyannakis 1982): Metakrylan metylu
badaƒ w piÊmiennictwie
25-30 kGy,
octan winylu
konserwatorskim
20 kGy,
nie znaleziono wyników oryginalnych Francja (Ginier-Gillet i inni 1984): Styren
badaƒ w piÊmiennictwie
powy˝ej 20 kGy (Ginier-Gillet
konserwatorskim
i inni 1984)
213
Tabela 2. Dotychczasowe zastosowanie promieni gamma do konserwacji zabytków w Polsce Obiekt i jego pochodzenie
Tworzywo
Zakres
Dawka,
Rok
obiektu
dzia∏ania
nierównomiernoÊç
dawki
Meble ze sklepu Wedla,
drewno
dezynsekcja
2 kGy
1990
pensjonat Deja Vu w ¸odzi
O∏tarz z kaplicy cmentarnej w RzàÊni,
drewno
dezynsekcja
10 kGy,
1993
woj. ∏ódzkie
i dezynfekcja
15%
O∏tarz Matki Boskiej z koÊcio∏a
drewno
dezynsekcja
2 kGy
1995
w Kurowicach, woj. ∏ódzkie
Meble z pokoju W. Reymonta,
drewno
dezynsekcja
2 kGy
1998
Muzeum Historii Miasta ¸odzi
Rzeêba gotycka Matki Boskiej
drewno
dezynsekcja
2 kGy,
1999
z Dzieciàtkiem (1. po∏. XV w.),
12%
Muzeum Archidiecezjalne w ¸odzi
Skrzyd∏a tryptyku z Rosochy
drewno
dezynsekcja
2 kGy
1999
k. Moszczenicy (pocz. XVI w.),
Muzeum Archidiecezjalne w ¸odzi
Zabytkowa komoda, w∏asnoÊç prywatna
drewno
dezynsekcja
2 kGy
2000
Madonna z Dzieciàtkiem,
piaskowiec
dezynfekcja
30 kGy,
2001
Muzeum Narodowe w Warszawie
– zwalczanie
20%
bakterii
siarkowych
60 tys. sztuk obuwia wi´êniarskiego
skóra, tekstylia
dezynfekcja
19,4 kGy,
2001
w 600 workach, Paƒstwowe Muzeum
7, 5%
na Majdanku
Rzeêby Êw. Franciszka, Êw. Antoniego
drewno
dezynsekcja
2 kGy
2002
i Êw. Anny, Archikatedra w ¸odzi
Ksià˝ki z Biblioteki G∏ównej
papier
dezynfekcja
6 kGy
2002
Politechniki ¸ódzkiej
Rzeêba Êw. Jana Nepomucena,
drewno
dezynsekcja
2 kGy,
2003
Muzeum Archidiecezjalne w ¸odzi
12,5%
214