CYPRIAN KAMIL NORWID PIERŚCIEŃ WIELKIEJ-DAMY (BN) oprac. Sławomir

Świontek

- ostatni większy dramat Norwida, pisał w tym czasie Kleopatrę i Cezara, ale nie skończył ich, miał

juŜ wyrobione poglądy na sztukę, równieŜ dramatyczną

Okoliczności powstania dramatu

- w 1872 r. w liście do Józefa Bohdana Zaleskiego Norwid wspomina o trudnej sytuacji materialnej

- prowadzi jednak aktywne Ŝycie towarzyskie, spotyka się m.in. z Bronisławem Zaleskim,

dyrektorem Biblioteki Polskiej w ParyŜu – Zaleski mówi mu o krakowskim konkursie Stanisława

Koźmiana na dramat, który byłby wystawiony i nagrodzony

- Norwid postanowił przedstawić nowa formę utworu dramatycznego

- 19 listopada 1872 r. zakończył pracę, nie wiadomo nawet, czy wysłał pracę na konkurs

Norwid i teatr

- moŜna znaleźć w jego twórczości wzmianki o polskich i zagranicznych aktorach i aktorkach

- sztukę aktorską uczynił tematem dramatu Aktor (sztuka jako wyzwolenie jednostki, vs. aktorstwo narzucane

przez formy Ŝycia społ.), akcję dyptyku Tyrtej-Za kulisami umieścił w kulisach teatru (niemoŜność

oddziaływania sztuki na społ. i wyrwania go ze świata pozorów)

„Tragedii nowy rodzaj”

- atrybut dramatyczności przypisywał Norwid rzeczywistości, Ŝyciu człowieka, narodów, pokoleń;

jest on związany z czynnością myślenia jako dochodzenia do prawdy

- cechę dramatyczności posiadają teŜ stosunki międzyludzkie, porozumiewanie się słowami

- we Wstępie Norwid szuka nazwy genologicznej dla swego dramatu, ale podkreśla, Ŝe jest to forma

nowa – utwór jest uzupełnieniem ewolucji tragedii europejskiej

• róŜnica między budowaniem a naśladowaniem

• właściwa ewolucję społ. zapewnia tylko budowanie oparte na ciągłości kulturowej

• narody opierające się na naśladowaniu, muszą co jakiś czas wyszukiwać spośród swoich

członków jednostki mogące stać się przedmiotem mitologizacji uprawomocniającej ich

naśladowanie

• nawiązuje do Dantego, który nazwał dramat komedią, co uspr. pogodną wizją raju na końcu

• pisze: „tragedia biała” – bo nie kończy się cierpieniem i zgonem

• akcent przeniósł z etyki religijnej na moralność

• oczyszczenie ma dotyczyć zwrotu sumienia w cywilizacji

• akcja przeniesiona w czasy współczesne (haute comedie)

• duŜą rolę przywiązywał do momentów milczenia

• wyróŜnia dwie odmiany dramatu opozycyjnego do jego: (1) fantastyczno-filozoficzny

(dramat rom, tragedia narodowa, np. Dziady); (2) komedia buffo

• róŜnice widzi nie w tematyce, ale funkcji społ., np. komedia zwykła ma prowadzić do

dostrzeŜenia wzajemnych wad przez poszczególne warstwy społeczne, a komedia wysoka

ma doprowadzić do powszechnego zwrotu sumień

Parabola ironiczna

- w przedmowie pisze anegdotę o małomiasteczkowym księgarzu, który sprzedawał bajki La

Fontaine’a, a pod ilustracjami wyjaśniał je, by sens został dobrze odczytany i by nabywcy nie

przypisywali sobie nawzajem cech zwierząt

- przestrzegał przed interpretowaniem postaci dramatu w realistycznych kategoriach typowości

1

- stosunki w dramacie są dość typowe:

• dwóch konkurentów do ręki damy: biedny, ale wraŜliwy młodzieniec i bogaty arystokrata

• hrabina ma zaufaną pannę do towarzystwa, która staje się jej konkurentką

• małŜeństwo snobistycznych mieszczan (zmieszczaniałych szlachetków)

• mądrą, stara odźwierna, stary wierny sługa i dość impertynencki młody słuŜący

• gł. bohater to poeta, skłócony ze światem, ale niezbyt zbuntowany, zakochany bez nadziei w

wyidealizowanej kobiecie, od której dzieli go róŜnica majątku i pozycji społecznej

- wziął zdarzenia wzięte z Ŝycia, ale nadal i sensy wykraczające poza zwykłą interpretację Ŝyciową

przypisywanie rzeczywistości sensów parabolicznych (jak w Kwiatach)

- Mak-Yks zostaje oskarŜony o kradzieŜ, by go uratować hrabina mówi, Ŝe jest obłąkany,

ofiarowuje mu pierścień i swą rękę, on jest świadomy powodów tej zmiany decyzji, ale rękę

przyjmuje; komentarze dot. fajerwerków ( fikcja wyśmienita, udanie-ogniste) mogą dot. teŜ tych zaręczyn

- interpretacje przemiany Hrabiny:

• rozbudzenie kobiecości w zetknięciu z cierpieniem

• przełamanie więzów konwencji salonowej

• gest mający ją zrehabilitować w oczach towarzystwa, tragedia Mak-Yksa dokona się po

opuszczeniu kurtyny

• zakończenie pozostawić do rozstrzygnięcia widzowi, ukazując wieloznaczność sztuki

- na koniec Durejko mówi do publiczności (niemoŜliwe w dramacie realistycznym!!!) monolog o

swojej zasłudze w szczęśliwym zakończeniu i rozwiązaniu losów Mak-Yksa ma rację, ale cóŜ to

za szczęśliwe zakończenie, jeśli jego siłą sprawczą jest tak groteskowa postać, co to za świat, w

którym mieszczańscy Durejkowie są siłą sprawczą???!!! (tytuł: ... czyli Ex-machina-Durejko)

• szczęśliwe zakończenie losów bohatera jest zakwestionowane

• przechodzi od świata wartości autentycznych do pozornych

• ale czy rola poety romantycznego była rzeczywiście oparta na wartościach autentycznych,

czy tylko formą istnienia w świecie, który się juŜ kończy?

• jego dzieje mogą być tylko ukazaniem zmiany roli społecznej w XIX wieku

- tragizm jest cechą rzeczywistości, jaką dzieło przedstawia, a nie kategorią wpisaną w akcję;

rzeczywistość fałszu i pozoru, w jaką są wplątani bohaterowie jest przez nich samych stworzona

przez komedię wyraŜa się tragizm

- realizm Norwida zakłada dwustopniowość odczytania dzieła: jest odbiciem rzeczywistości, w

której ujawniają się nowe sensy

- ironia wyklucza właściwą alegorii jednoznaczność interpretacji, ale Norwid zespala ją z parabolą,

która implikuje alegorię

- cała dokładność czasowa, zachowywanie godzin, zabawy (narzucanie młodym pannom

konwencji) są wyrazem dramatu realistycznego, ale i obrazem przerostu formy nad treścią w Ŝyciu

towarzyskim

- katharsis ma dotyczyć uświadomienia sobie braku autentyczności w Ŝyciu społecznym, którym

kieruje durejkowatość, czyli symbol sił zniewalających jednostki ludzkie

Język dramatu a konstrukcja sztuki

- początek: Oto pierwszy promień, z tych, co raŜą...

• słońce przerywa czytanie Makowi, który jest na poddaszu

• nie jest to redundancja znaczenia, jest to pierwszy promień spośród wielu, które mogą razić

- silne nasycenie gnomicznością, przechodzącą w aforystykę

• odnoszą się do konkretnych sytuacji – w intencjach bohaterów

• odnoszą się do ukrytych znaczeń – w intencjach autora

• np. gdy Mak-Yks dzieli się z ptakami resztką chleba (zapowiedź sceny kradzieŜy)

2

• np. gdy Mak przeciwstawia zachowanie ptaków zachowaniom społecznym – nie zabrały mu

nigdy ani czasu, ani Ŝycia więcej niŜ im ofiarował (a Hrabina narzuci mu zaręczyny)

• np. ptaki nie zostawiają chwili bólu (wydarzenia przyszłe przyniosą mu cierpienie)

• np. Mak-Yks mówi Cny jest pośpiech, lecz powoduje stratę w kontekście (1) anioła, który

gubi pióro lecąc z pociechą ludziom (usprawiedliwia przed Salome Hrabinę, która zapomina

czasem spełniać uczynki miłosierne); (2) szybkich zaręczyn

- dialogi Maka, Hrabiny, Magdy i Szeligi utrzymane są w modelu XIX-wiecznej konwersacji

salonowej, ale nasycone środkami styl. (metaforą, peryfrazą, gnomicznością), znaczącym

milczeniem, ironią bohaterów i odautorską

- wszystko podporządkowane jest zakończeniu

• Mak opuszcza mieszkanie i snuje rozwaŜania o szczęściu i nieszczęściu Ŝycia, które mogą

przynieść niebezpieczeństwa i kończy przewidując pogrzeb własnego serca zagubionego

między tymi skrajnymi sytuacjami

• w akcie II Hrabina odbiera pełnię człowieczeństwa ludziom pokroju Maka, a później mu ją

przywróci

• postać Majstra Ogni Sztucznych wprowadza wieloznaczne nazwy fajerwerków: pawi-ogon,

fontanna-serc, postać Kupida w płomieniu róŜowego koloru, pierścień-zero!!!

• poza tym sam finał byłby dość przypadkowy, Mak mówi o zaręczynach jako o polowaniu,

kiedy strzelec przypisuje sobie trafienie sokoła padłego od strzału pioruna rola zdarzeń

przypadkowych w historii i Ŝyciu jednostki

• ukazuje Norwid rzeczy nijakie, których bezbarwność jest pozorna, ujawnia tym samym

patos powszedniości

- ukazywanie Hrabiny w szerokim kontekście mogłoby zapełnić lukę w literaturze polskiej, Norwid

uwaŜał, Ŝe nie wytworzyła ona skończonego typu kobiety

• moŜe ten skończony typ kobiety miał polegać na tym, Ŝe przesłanki jej postępowania nie

dawały się do końca wytłumaczyć jednoznacznie?

Słowo, „dramatyczne gesty” i milczenie

- znaczące gesty: rozdarcie sukni, splecienie rąk Magdy i Szeligi, kradzieŜ ciastek ze stołu

- milczenie uwaŜa Norwid za pominiętą przez gramatyki część mowy

• pojawia się, gdy działanie postaci mają sens co najmniej dwuznaczny

• np. scena zaręczyn: Hrabina: Słyszysz? – jakie milczenie stało się... (podziw dla jej decyzji);

Mak przypomina o posądzeniu go o kradzieŜ i jej wspaniałomyślnym zeznaniu przed

policją, Ŝe sama darowała mu klejnot; teraz milczenie kwestionuje podziw dla Hrabiny

• milczenie, słowa „po chwili” mają zwrócić uwagę na doniosłość słów poprzedzających lub

następujących milczenie intensyfikuje znaczenia słowa

- Norwid stosuje teŜ duŜo podkreśleń tekstowych

• uwydatniają one sensy, są przesłankami dla interpretacji

• zwracają uwagę na spójność strukturalną tekstu, antycypują dalszy bieg zdarzeń

• są często sygnałami ironii, kryptocytatu (ujawniając związek postaci z obiegowymi

przekonaniami, jak w przypadku Durejków)

• są instrukcjami równieŜ dla aktora

• twórczość Norwida to poezja pisma, a nie głosu

- 10-zgł. wiersz biały (odchylenia sylabiczne: 6,6%); brak stałego akcentu w klauzuli i średniówki

(trzeba podkreślić, Ŝe typową miarą dramatyczną były: 8-, 11- lub 13-zgł.)

- zbliŜenie do mowy konwersacyjnej: brak rymy, przerzutnie, brak średniówki i stałego wzorca

metrycznego, rozpoczynanie kwestii wewn. jednostki wersowej

- gdy pojawia się średniówka i akcent stały, pojawiają się stereotypowe sądy!!!

** E.Z.**

3