Modele polityki społecznej1

W literaturze przedmiotu występują różne klasyfikacje modeli polityki społecznej. Gösta

Esping-Andersen wyróżnia trzy modele polityki społecznej: liberalny (liberal), konserwatywno-

korporacyjny (conservative-corporatist) i socjaldemokratyczny (socialdemocratic). W każdym z tych

modeli odmienna jest rola państwa, rynku i organizacji pozarządowych.

Model liberalny

Rola jednostki

Podstawą stabilizacji społeczno-gospodarczej jest samodzielne zaspokajanie potrzeb

przez obywateli. W modelu liberalnym podmiotem, który w pierwszej kolejności

odpowiedzialny jest zarówno za powstanie jak i rozwiązywanie problemów społecznych,

jest jednostka. Problemy społeczne powinny być rozwiązywane poprzez konkurencję na wolnym

rynku, przy pomocy rodziny i organizacji charytatywnych. Każdy obywatel jest więc podmiotem

i przedmiotem samodzielnie realizowanej polityki społecznej. Właśnie na indywidualnego

obywatela spada zasadnicza odpowiedzialność za rozwiązywanie kwestii socjalnych. W myśl poglądów

doktryny liberalnej ułatwienie, z jakiego może w tej mierze korzystać, stanowią prywatne instytucje

ubezpieczeniowe na zasadach komercyjnych. Na drugim miejscu liberałowie wymieniają najbardziej

naturalną strukturę powołaną do rozwiązywania kwestii socjalnych, czyli rodzinę. Dopiero

ewidentna utrata zdolności działania przez jednostkę i rodzinę otwiera pole działania dla

organizacji pozarządowych.

Rola rynku

Rynek prywatny jest jednym z dwóch naturalnych kanałów właściwego zaspokajania potrzeb

obywateli. Wolny rynek uważany jest za najlepszy mechanizm gwarantujący sprawiedliwy,

uzależniony od indywidualnego wysiłku podział dóbr. Poziom zaspokojenia potrzeb zależy od

indywidualnych starań i od osiągniętej na rynku wydajności.

Rola państwa

W związku z założeniem, że zdecydowana większość społeczeństwa jest w stanie poradzić sobie

samodzielnie z zapewnieniem odpowiedniego poziomu podstawowych potrzeb, państwo nawet,

jeśli interweniuje, zostawia zawsze dużo miejsca dla inicjatyw prywatnych, a często

stymuluje ich rozwój i je wspomaga. Państwo stymuluje rynek prywatny zarówno

pasywnie- poprzez gwarantowanie jedynie poziomu minimum, jak i aktywnie poprzez

subsydiowanie prywatnych programów, świadczeń i usług (np. w postaci ulg

podatkowych). Skrajni liberałowie empiryczni, którzy uważają mechanizmy rynkowe za

1 Opracowano na podstawie:

Polityka Społeczna. Podręcznik akademicki, pod. red. G. Firlit-Fesnak, M. Szylko-Skoczny, PWN, Warszawa 2009 – rozdział 9,

S. Golinowska, Polityka społeczna koncepcje-instytucje-koszty, Wyd. Poltext, Warszawa 2000, s.11-18

Polityka społeczna – materiały do zajęć

strona 1

maksymalizujące ogólny dobrobyt, dopuszczają ograniczoną interwencję państwa w sprawy socjalne,

jeżeli celem polityki społecznej będzie np. łagodzenie problemu ubóstwa. Państwo za

pośrednictwem własnych służb socjalnych i zasiłków pomaga w ostateczności tym, który

sami nie potrafią sobie pomóc. Polityka społeczna państwa ma charakter marginalny.

Istotnymi podmiotami świadczącymi usługi socjalne są podmioty niepaństwowe działające na

zasadach non-profit oraz komercyjne.

Realizacja polityki społecznej

W modelu tym preferuje się selektywne programy socjalne kierowane do grup

społecznych o najniższych dochodach, a jednocześnie promuje się samozaradność

obywateli. Model liberalny opiera się na założeniu, ze obowiązkowe ubezpieczenia społeczne,

uzupełnione powszechną służbą zdrowia i zasiłkami rodzinnymi gwarantują wszystkim obywatelom

pewne minimum dochodu, niezbędne do utrzymania się i zaspokojenie podstawowych potrzeb.

Polityka społeczna może wkroczyć jedynie wtedy, gdy zawiodą dwa podstawowe kanały

właściwego zaspokajania potrzeb indywidualnych: rodzina i rynek prywatny i może mieć

jedynie charakter doraźny. Głównym zadaniem polityki społecznej jest łagodzenie biedy.

Rozbudowa państwowej polityki społecznej jest nie tylko niepotrzebna (bo ludzie sobie bez niej

poradzą), ale niesie za sobą negatywne skutki, takie jak np. spadek motywacji do pracy, spadek

wydajności pracy, lenistwo, osłabienie odpowiedzialności i przezorności obywateli, itp.

Źródłem pomocy nie jest obowiązek, lecz dobra wola państwa i obywateli. Uprawnienia

do świadczeń wiążą się opłacaniem składek z reguły w prywatnych instytucjach

ubezpieczeniowych. W modelu liberalnym dominują świadczenia pieniężne, głównie

zasiłki pomocy społecznej, usługi socjalne świadczone są z reguły przez podmioty

prywatne. Wysokość świadczeń jest umiarkowana, dostęp do nich ograniczony,

a korzystanie z nich połączone jest z obniżeniem statusu.

System świadczeń i usług gwarantuje jedynie minimalny standard zaspokojenia potrzeb,

ludzie, którzy chcą zaspokajać potrzeby na wyższym poziomie muszą korzystać z oferty

rynkowej. W modelu tym dominuje solidarność na zasadach wzajemności, rozumiana jako

mechanizm zależy od istnienia indywidualnego interesu we wzajemnym pomaganiu sobie. Ludzie

pomagają przede wszystkim tym, którzy ich wspomagają. Wyklucza się ze społeczności tych, którzy

nie dołożyli się do zgromadzonego funduszu ryzyka, albo pozwala się im należeć do grupy na gorszych

warunkach niż gdyby płacili składki. Redystrybucja dokonywania za pomocą polityki społecznej ma

głównie charakter wertykalny: od bogatych do biednych, ale jej rozmiar jest stosunkowo

niewielki. System podatkowy konieczny do sfinansowania polityki społecznej opiera się na niskich

podatkach i słabej progresji podatkowej.

Przykłady państw: USA, Kanada, Australia, Wielka Brytania.

Polityka społeczna – materiały do zajęć

strona 2

Model motywacyjny2

Rola jednostki

W modelu tym jednostka jest w pierwszej kolejności odpowiedzialna za występowanie problemów

społecznych. Powinna ona samodzielnie podejmować aktywność zmierzającą do

rozwiązywania własnych problemów, ale jako element społeczeństwa ma prawo do

wsparcia ze strony państwa. Rodzina i grupy sąsiedzkie stanowią uzupełnienie w sferze

zabezpieczenia naglących, doraźnych potrzeb najbliższych. Jednostka nie ma dużej swobody

w wyborze sposobu zaspokojenia potrzeb, ponieważ jeżeli pracuje podlega

obowiązkowym ubezpieczeniom społecznym.

Rola rynku

W modelu tym dopuszcza się możliwość o wiele szerszej ingerencji państwa w sprawy socjalne niż

w modelu liberalnym. Programy socjalne powinny jednak jak najmniej zakłócać mechanizm

funkcjonowania gospodarki rynkowej i w możliwie jak największy sposób służyć

rozwojowi gospodarczemu.

Rola państwa

Odpowiedzialność za zaspokajanie podstawowych potrzeb obywateli przejmuje państwo

zmuszając wszystkich obywateli pracujących do obowiązkowego uczestnictwa

w ubezpieczeniach społecznych zorganizowanych i prowadzonych przez władze

publiczne. Państwo gwarantuje podstawowe bezpieczeństwo socjalne, a zadania z tego

zakresu (pomocy społecznej) realizują organizacje pozarządowe. Państwo nie jest ani

monopolistą ani biernym obserwatorem w zakresie pomocy społecznej, ponieważ podejmuje w tym

zakresie współpracę z innymi podmiotami.

Realizacja polityki społecznej

W modelu motywacyjnym polityka społeczna państwa jest niezbędnym elementem ładu

ekonomicznego i politycznego, ponieważ podnosi wydajność i umacnia przywiązanie do pracy,

poprawia kwalifikacje pracowników, pozwala na utrzymanie pokoju społecznego oraz niezbędnej

równowagi między pracą i kapitałem. Zajmuje się ona przede wszystkim kształtowaniem

motywacyjnych i równoważących stosunków społecznych, łagodząc różne zakłócenia

i destrukcyjne nastroje. Jej narzędziem są instytucje samorządów, odpowiednio ułożone

stosunki przemysłowe oraz inne instytucje życia społecznego: Kościół, stowarzyszenia i inne

organizacje społeczne.

2 Model ten literaturze nazywany jest także konserwatywno-korporacyjnym, służebnym, wydajnościowym lub

socjalna gospodarka rynkowa.

Polityka społeczna – materiały do zajęć

strona 3

Celem są przede wszystkim zdrowi i wykształceni pracownicy, a dopiero pośrednio

i w drugiej kolejności zdrowi i wykształceni obywatele – stąd duże znaczenie

przypisywane technice ubezpieczeniowej, za pomocą, której możliwe jest stosunkowo

wierne odzwierciedlanie statusu społecznego danej osoby, jej zasług i wydajności.

Programy socjalne są traktowane jako ważny dodatek do gospodarki, pełniąc wobec niej

rolę służebną. Zakłada się, że pomoc ma być wsparciem i motywacją do działania.

Potrzeby ludzkie powinny być zaspokajane przede wszystkim zgodnie z kryterium stażu

pracy, zasług i wydajności. Świadczenia społeczne nie wynikają z faktu zamieszkania czy

obywatelstwa, lecz przysługują tym, którzy wykonują pracę. System świadczeń socjalnych

konstruowany jest w taki sposób, aby nie zmniejszać motywacji obywateli w kierunku wysiłku na rzecz

samodzielnego zabezpieczenia podstaw egzystencjalnych oraz przezorności w razie wystąpienia ryzyka

socjalnego.

Zakres świadczeń oraz ich jakość zależą od poziomu wydajności pracy mierzonej

wynagrodzeniem. Prawo do pomocy i wysokość świadczeń jest silnie uzależnione od statusu danej

osoby na rynku pracy. Świadczenia przysługują przede wszystkim osobom ubezpieczonym,

a same ubezpieczenia są obowiązkowe i mają powszechny charakter podmiotowy

i przedmiotowy (tzn. obejmują wszystkich pracujących obywateli i ich rodziny oraz wszystkie typowe

zdarzenia losowe, których wstąpienie może spowodować utratę dochodu lub pojawieni się nowych

potrzeb). Ubezpieczenia prywatne i dodatkowe świadczenia z tytułu pracy pełnią rolę

marginalną.

W modelu tym dominują obowiązkowe ubezpieczenia społeczne uzupełnione przez pomoc społeczną.

Znaczenie podmiotów prywatnych w zaspokajaniu ważnych potrzeb obywateli jest ograniczone ze

względu na dobrze rozwinięte świadczenia społeczne. Podmioty prywatne mają największe

znaczenie w usługach dla rodziny, przy czym rola podmiotów o charakterze komercyjnym

jest niewielka, większe znaczenie mają podmioty o charakterze non-profit.

Rolę pierwszoplanową odrywają świadczenia pieniężne (głównie o charakterze

ubezpieczeniowym), natomiast usługi publiczne zastępujące rodzinę są stosunkowo słabo

rozwinięte. Świadczenia socjalne kompensują utracone dochody osobom ubezpieczonym,

pozostałe osoby mają zagwarantowany standard życiowy na minimalnym poziomie.

W modelu tym dominuje solidarność wzajemna, ale wspólnoty bazowe tworzą wspólnoty

ubezpieczeniowe w ramach ubezpieczeń społecznych. Prawa socjalne wiążą się ściśle

z wywiązywaniem się z obowiązku pracy (nieformalnego) i płacenia składek. Są więc

uwarunkowane statusem pracownika. Pomoc dla jednostek będących „poza nawiasem”

systemu ubezpieczeń społecznych ma charakter fakultatywny.

Polityka społeczna – materiały do zajęć

strona 4

Redystrybucja dokonywania za pomocą polityki społecznej ma głównie charakter horyzontalny:

między różnymi fazami życia człowieka (solidarność międzypokoleniowa), miedzy zdrowymi,

a chorymi (solidarność międzygrupowa), itp. Podatki, konieczne do sfinansowania polityki społecznej,

kształtują się na średnim poziomie, a system podatkowy jest umiarkowanie progresywny.

W modelu konserwatywno-korporacyjnym należy podkreślić decentralizację polityki społecznej –

rozwiązywanie szeregu problemów społecznych na poziomie lokalnym. Państwo gwarantuje

podstawowe bezpieczeństwo socjalne, ale zadania z tego zakresu (pomocy społecznej)

realizują organizacje pozarządowe. Organizacje te ściśle współpracują z sektorem

publicznym, korzystając z finansów publicznych, przekazywanych zgodnie z zasadą

subsydiarności przez administrację państwową w formie dotacji celowych. Model ten

zakłada współdziałanie m.in. w zakresie pracy socjalnej instytucji publicznych oraz podmiotów

prywatnych. W wymiarze zaspokajania minimum socjalnego pomocobiorców przewidywany jest

również udział rodziny i grup samopomocowo-sąsiedzkich. Jednakże szeroko pojęta praca socjalna

jest wykonywana przez profesjonalne służby socjalne skupione w instytucjach

powołanych przez państwo i podmiotach tworzonych przez organizacje wspierane

wolontariatem. Ich działalność jest finansowana zarówno ze środków publicznych, jak i ze

sponsoringu. Współpraca obu sektorów polega na wzajemnej wymianie informacji, podejmowaniu

wspólnych przedsięwzięć, a także przekazywaniu części zadań (przypisanych państwu) z zakresu

pomocy społecznej podmiotom prywatnym, włącznie z przepływem środków na finansowanie ich

realizacji.

Przykłady państw: Niemcy, Austria, Francja.

Polityka społeczna – materiały do zajęć

strona 5

Model instytucjonalno-redystrybucyjny3

Rola jednostki

W modelu tym zakłada się, iż spora część obywateli nie jest w stanie zapewnić sobie samodzielnie

odpowiedniego poziomu dobrobytu i bezpieczeństwa socjalnego. Odpowiedzialność za dobrobyt

i bezpieczeństwo socjalne obywateli ponosi przede wszystkim społeczeństwo, ponieważ

ani rodzina, ani rynek prywatny nie są w stanie zagwarantować każdemu zaspokojenie

potrzeb na dostatecznym poziomie.

Rola rynku

Zwolennicy tego modelu są przeświadczeni, że mechanizmy rynkowe nie dają gwarancji zaspokojenia

przez wszystkich obywateli ważnych ze społecznego punktu widzenia potrzeb na pożądanym poziomie.

W modelu tym wskazuje się na niedoskonałości rynku tzw. negatywne efekty zewnętrzne jego

funkcjonowania. Ponieważ mechanizmy rynkowe ze swej strony nie są w stanie same

zagwarantować bezpieczeństwa socjalnego, stąd potrzebna jest korekta podziału

dochodu narodowego przez państwo i jego aktywna polityka społeczna.

Rola państwa

Państwo jest w tym modelu gwarantem bezpieczeństwa socjalnego obywateli. W procesie

zaspokajania wszystkich ważnych potrzeb mechanizmy rynkowe muszą być zastąpione przez

planowane działania państwowe. Władze publiczne powinny stworzyć system gwarantujący każdemu

zaspokojenie jego ważnych potrzeb.

Realizacja polityki społecznej

W modelu tym polityka społeczna stanowi integralną instytucję w ramach danego społeczeństwa.

Sprzyja ona rozwojowi gospodarki i jest wręcz niezbędna dla jej prawidłowego rozwoju. Celem są

przede wszystkim zdrowi wykształceni obywatele, a dopiero pośrednio – zdrowi

i wykształceni pracownicy.

Polityka społeczna obejmuje wszystkich obywateli. Prawa socjalne wynikają z faktu

obywatelstwa lub zamieszkania w danym kraju. Polityka społeczna zajmuje się redystrybucją

dochodów i gwarantuje dostęp do świadczeń i usług oparty na kryterium potrzeb,

niezależnie od funkcjonowania rynku i wkładu własnego jednostki.

W modelu instytucjonalnym solidarność ma charakter braterski, opierając się na silnych więziach

społecznych i kolektywnym charakterze systemu pomocy - ludzie pomagają sobie, ponieważ są

3 Model ten literaturze nazywany jest także instytucjonalnym, bądź socjaldemokratycznym.

Polityka społeczna – materiały do zajęć

strona 6

równymi członkami tej samej wspólnoty. Wspólnotę bazową stanowią tu wszyscy

obywatele, a właściwie wszyscy mieszkańcy danego kraju. Prawo do pomocy jest niezależne

od przynależności do danej grupy i ma uniwersalny charakter.

W modelu tym dużą rolę odgrywają świadczenia zaopatrzeniowe, czyli świadczenia

i usługi o charakterze uniwersalnym, dostępne w zasadzie bezwarunkowo dla wszystkich

obywateli (mieszkańców). Duży nacisk kładzie się na rozwój usług socjalnych. Publiczne usługi

socjalne obejmują wszystkie ważne obszary życia.

Standard zaspokojenia potrzeb gwarantowanych przez politykę społeczną nie odbiega od

standardu normalnego dla klas średnich.

Model socjaldemokratyczny wyróżnia państwowy system finansowania i świadczenia usług

społecznych, natomiast wykorzystanie organizacji pozarządowych w realizacji świadczeń i usług jest

zdecydowanie ograniczone. Ograniczenie znaczenia podmiotów prywatnych (zarówno

komercyjnych jak i non profit) w zaspokajaniu ważnych potrzeb społecznych wynika

z powszechnego dostępu do publicznych świadczeń i usług socjalnych oraz wysokiego

standardu zaspokajania potrzeb, gwarantowanych przez programy publiczne.

Redystrybucja dokonywana za pomocą polityki społecznej ma charakter wertykalny, a jej

celem jest wyrównanie poziomu zaspokojenia ważnych potrzeb przez wszystkich obywateli

(mieszkańców). Podatki, konieczne do sfinansowania polityki społecznej, kształtują się na wysokim

poziomie, a system podatkowy jest wysoce progresywny.

Model socjaldemokratyczny może zmierzać w kierunku welfare state Zwolennicy koncepcji

welfare state traktują obywatelskie prawa socjalne jako prawa człowieka, których realizacja musi być

zagwarantowana przez państwo, a nie pozostawiona rynkowi czy dobroczynności jednostek.

Przykłady państw: Szwecja, Holandia, Norwegia.

Polityka społeczna – materiały do zajęć

strona 7