Rodzaje i charakterystyka błędów wychowawczych.

Błędy wychowawcze ze względu na zachowanie wychowawcy, trzy dwubiegunowe kryteria:

1. Ekstremalna emocjonalna

U

1. Ekstremalne odrzucenie

akceptacja dziecka („żar”)

M

emocjonalne dziecka („lód”)

I

2. Nadmierna koncentracja na

A

2. Nadmierna koncentracja na

dziecku

R

sobie

3. Niedocenianie zadań dziecka

3. Nadmierna koncentracja na

zadaniu dziecka

Pomiędzy biegunami tych kryteriów znajdują się różne stopnie ich nasilenia. W

punktach centralnych znajduje się takie nasilenie, które można określić jako

„umiar”, zrównoważenie (symetria, racjonalny środek).

Pomiędzy „żarem” a „lodem” emocjonalnym znajduje się uczucie silne, lecz adekwatne. Pomiędzy nadmierną koncentracją na sobie czy dziecku znajduje się zrównoważona koncentracja, pozwalająca liczyć się w interakcji zarówno potrzebami dziecka jak i swoimi, co pozwala obu stronom zachować pozycję podmiotów w interakcji wychowawczej. Pomiędzy nadmierną koncentracją na zadaniu znajduje się sfera adekwatnego traktowania zadań dziecka zgodnie z ich naturą i jego potrzebami.

Umiar umieszczony jest pomiędzy dwoma biegunami kryterialnymi wymiarów zachowań wychowawcy, jednak nie we wszystkich przyjętych skalach i w każdym przypadku ten obszar zrównoważonych zachowań da się lokalizować jednakowo centrycznie. W tym ujęciu pozbawione błędów zachowanie wychowawcy to takie, poprzez które w sposób zrównoważony traktuje on siebie i partnera interakcji, jego zadania oraz panuje nad krańcowymi emocjami w stosunku do dziecka.

Przyjęto trzy wymiary zachowań wychowawców jako podstawowe dla klasyfikacji błędów wychowawczych. Wyznaczone zostały poprzez skrzyżowanie tych trzech wymiarów. Wyznaczono w ten sposób osiem błędów wychowawczych oraz błąd dziewiąty, związany z współwystępowaniem kilku błędów naraz. Tworzą one sekwencję błędów związaną z przechodzeniem od jednego do drugiego wymiaru.

Wyróżnia się błędy ze względu na jedno z przyjętych kryteriów. Błędami

„zimnymi” są rygoryzm, agresja, hamowanie aktywności, obojętność,

„ciepłymi” zaś- idealizacja dziecka, zastępowanie, uleganie. Błędy nadmiernej koncentracji na dziecku, a więc zastępowanie, idealizację, rygoryzm, agresja

(koncentracja na dziecku jako czynnik zagrożenia), oraz błędy nadmiernej koncentracji na sobie, a więc hamowanie aktywności dziecka, obojętność, eksponowanie siebie, uleganie dziecku (bezradność). Błędy przecenienia zadań dziecka: zastępowanie (wyręczanie), idealizacja dziecka (m.in. jego zadań), rygoryzm i agresja. Niedocenienie zadań dziecka: hamowanie aktywności, obojętność, eksponowanie siebie oraz uleganie (bezradność). Wyróżniając błędy tylko z racji jednego przyjętego kryterium, zubożamy ich pełną charakterystykę, która opiera się na współwystępowaniu naraz trzech wymiarów w różnym nasileniu.

Dość specyficzny status mają dwa błędy związane z silną koncentracją wychowawcy na sobie przy równoczesnym niedocenianiu dziecka. Są to obojętność wychowawcy(błąd „zimny”) i eksponowanie(błąd „ciepły”) siebie wobec wychowanka.

Błędne i „właściwe” zachowania wychowawcy

ZACHOWANIA BŁĘDNE

ZACHOWANIA „WŁAŚCIWE”

Rygoryzm: bezwzględne egzekwowanie

Stawianie realnych wymagań, kontrolowanie

wykonywania poleceń, pedanteria(sztywność) ich spełnienia z prawidłowym systemem ocen, stawianie wymagań bardzo dokładnie

wzmocnień: równowaga kar i nagród lub

określonych, niepozostawiających swobody:

przewaga tych ostatnich. Równoważenie

ścisłe kontrolowanie postępowanie dziecka

potrzeb(stanu) dziecka i wymagań zadania.

(egzekwowanie posłuszeństwa).

Włączenie ocen dziecka.

Agresja: atak słowny, fizyczny lub

Rozwiązywanie konfliktów przez dążenie do

symboliczny, zagrażający lub poniżający w

racjonalizacji stanowisk obu podmiotów;

stosunku do dziecka.

tolerancja.

Hamowanie aktywności: przerywanie,

Tworzenie warunków dla rozwijania przez

zakazywanie aktywności własnej dziecka

dziecko własnej aktywności; ustalanie z

poprzez fizyczne lub symboliczne

dzieckiem rodzaju aktywności zastępczej

zachowanie własne, zmienianie bez

wobec jego własnej (negocjowanie).

racjonalnych przyczyn rodzaju aktywności

dziecka.

Obojętność: obserwowany dystans do spraw

Tworzenie warunków dla wyrażania się

dziecka i do niego osobiście; okazywanie

samodzielności dziecka i jego akceptacja.

braku zainteresowania dla jego aktywności.

Eksponowanie siebie: koncentrowanie uwagi Demonstrowanie własnych zachowań dziecka na walorach wychowawcy,

zgodnych z wymaganiami stawianymi

potrzebach, odczuciach wtórnych do

dziecku, bez nacisku na naśladownictwo;

aktualnych potrzeb i odczuć dziecka; chęć

bycie wzorem; skromność w traktowaniu

imponowania, wyróżniania się, obrażanie się. własnej osoby; równoważenie swoich i dziecka interesów (potrzeb).

Uleganie (bezradność): spełnianie zachcianek Uzgadnianie, pertraktacje.

dziecka, rezygnowanie z wymagań

stawianych dziecku, demonstrowanie własnej

bezradności wobec dziecka.

Zastępowanie (wyręczanie): bez oczekiwania Pomoc, współdziałanie – z zachowaniem na wyniki pracy dziecka, zastępowanie go w

aktywności dziecka.

działaniu, przejmowanie jego zadań,

aktywności.

Idealizacja dziecka, utożsamianie się z nim

Pozytywne i adekwatne wzmacnianie

jako najważniejszym dobrem, ciągłe

zachowań dziecka; krytycyzm połączony z

zajmowanie się dzieckiem, jego sprawami;

akceptacją.

czynności zabezpieczające przed możliwym,

nawet nie bezpośrednim,

niebezpieczeństwem, a równocześnie przed

zachowaniem dziecka niezgodny z idealnym

wzorem, zwłaszcza w obliczu innych osób,

np. starania o to, by dziecko było

spostrzegane jako bardzo grzeczne dziecko;

afektacja w stosunku do dziecka; brak

krytycyzmu, co rzutuje na maksymalizację

ocen pozytywnych.

Niekonsekwencja, przemienność zachowań Adekwatność zachowań wychowawcy do błędnych zaliczanych do różnych kategorii zachowań i własności sytuacji – z błędów.

utrzymaniem pewnej linii postępowania, a

szczególnie struktury „wspólne działanie”. Z

punktu widzenia reprezentacji dziecka jako

partnera interakcji szczególnie ważne dla

występowania błędów wychowawczych są

czynniki zamieszczone w następnej tabeli.

Reprezentacja dziecka i sytuacji w wyróżnianych błędach wychowawczych NAZWA BŁĘDU

REPREZENTACJA DZIECKA I SYTUACJI

Rygoryzm

Reprezentacja utożsamiająca dziecko z zadaniem; spostrzeganie zachowań dziecka i ich skutków jako szczególnie ważnego elementu sytuacji.

Agresja

Reprezentacja dziecka jako szczególnie zagrażającego,

niewygodnego, zbędnego w sytuacji.

Hamowanie aktywności

Reprezentacja zadań wykonywanych przez dziecko i jego

aktywności jako mało ważnych, a w każdym razie mniej ważnych od własnych pomysłów, celów, potrzeb wychowawcy.

Obojętność

Reprezentacja dziecka, jego zadań i potrzeb jako mało ważnych osobiście dla wychowawcy albo obronnie ocenianych jako zbyt obciążających wychowawcę (trzeba się bronić dystansem); w każdym razie nie wymagających jego aktywności (lub ją

hamujących) i nie wyzwalających jego emocjonalnego zaangażowania lub będących wyrazem obrony przed nim.

Eksponowanie siebie

Spostrzeganie siebie jako szczególnie ważnego czynnika interakcji z dzieckiem; przecenianie swych walorów, odczuć i potrzeb.

Spostrzeganie dziecka jako słabszego, które powinno „być rozwijane” przez wychowawcę według podanych wzorów przy

zachowaniu kontaktu z nim.

Uleganie (bezradność)

Reprezentacja sytuacji wychowawczej jako nadmiernie trudnej dla dziecka, zagrażającej, której trzeba unikać, od której trzeba uciec.

Zastępowanie

Spostrzeganie dziecka jako wymagającego szczególnej troski, a zarazem słabego: zmęczonego, niezdolnego, „biednego”.

Równocześnie spostrzeganie zadania, które dziecko realizuje, jako ważniejszego od innych spraw.

Idealizacja

Ograniczenia pola percepcyjnego do dziecka i jego spraw: reprezentacja otoczenia jako zagrażającego dziecku; przypisywanie szczególnego znaczenia wzorcom idealnego postępowania i

idealizacja możliwości dziecka. Utożsamianie dziecka z ideałem i przypisywanie mu cech ideału.

Niekonsekwencja

Przemienność wrażeń, odczuć, ocen; niejasność; reprezentacja sytuacji jako trudnej dla wytworzenia programu działań.

Cechy reprezentacji dziecka i sytuacji stanowiące źródła błędów:

• Uprzedmiotowienie dziecka (utożsamianie z zadaniem – rygoryzm; utożsamianie z ideałem – idealizacja; utożsamianie z przeszkodą agresja);

• Spostrzeganie dziecka jako słabego, niepełnowartościowego, gorszego od siebie (pejoratywna ocena aktywności dziecka – hamowanie aktywności; mała wartość dziecka i jego spraw odczuwana rzeczywiście lub wytwarzana obronnie – obojętność; porównanie dziecka ze sobą na niekorzyść dziecka – eksponowanie siebie; przekonanie o nieporadności, niezdolności dziecka do poradzenia sobie z sytuacją - zastępowanie);

• Odczuwanie sytuacji dziecka i swojej jako nadmiernie trudnej (zagrożenie dziecka – idealizacja zastępowanie; zagrożenie siebie – agresja, uleganie, często eksponowanie siebie, czasami obojętność).

Ten typ reprezentacji partnera interakcji wychowawczej prowadzi do nieadekwatnych, niezrównoważonych i błędnych zachowań wychowawcy, a także dostarcza wychowankowi niekorzystnych doświadczeń.