Katedra Biochemii , Farmakologii i Toksykologii Wydział Medycyny Weterynaryjnej

Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu

Zatrucie solą

ku

k c

u he

h nn

n ą

n

opracował prof. dr Marcin Świtała

Materiały wykładowe z przedmiotu

Toksykologia weterynaryjna i ochrona

środowiska (w. 4a/2010)

Wstęp

Zapewnienie swobodnego dostępu do wody wszystkim

utrzymywanym przez człowieka zwierzętom stanowi

fundamentalny warunek dobrego chowu, którego spełnienie jest konieczne do normalnego funkcjonowania ich

organizmów.

Organi

gan zac

z

ja p

a r

p awi

aw e całej p

r

p ze

z strze

z ni

n zaj

z mowan

ow

e

an j pr

p ze

z z

z

organizm związana jest z obecnością odpowiedniej objętości wody, stanowiącej podstawowe środowisko, w którym zachodzą procesy biochemiczne i fizjologiczne i dzięki któremu utrzymywana jest homeostaza. Woda stanowi ponadto nośnik dla wchłanianych przez organizm

składników pokarmowych oraz dla wydalanych przezeń zbędnych produktów przemiamy materii.

Większość gatunków zwierząt wymaga dostarczenia od 2 do 3 litrów wody na 1 kilogram spożywanej

suchej masy pokarmowej.

Za

Z potr

t z

r e

z b

e owa

w nie

i

e to

t z

a

z le

l ż

e y

ż is

i t

s o

t tn

t ie

i

e o

d t

e

t m

e per

e a

r tu

t ry

r i

i

wilgotności środowiska a ponadto od aktywności

wysiłkowej organizmu.

Istnieją także warunki fizjologiczne, fizjopatologiczne oraz żywieniowe, w których zapotrzebowanie na wodę znacznie wzrasta.

Są to:

- laktacja

- choroby nerek

- dieta wysokobiałkowa

- bie

i g

e unki

k

- prz

r y

z ję

j c

ę i

c e

i

e d

uże

ż j

e

j i

l

i o

l śc

ś i

c

- choroby z silną

soli

gorączką

Gospodarka wodna ustroju jest funkcjonalnie sprzężona z gospodarką mineralną zwłaszcza zaś z gospodarką jonami sodowymi.

Jony sodowe biorą udział w utrzymaniu odpowiedniej objętości wody w ustroju i wraz z jonami chlorkowymi wyznaczają osmolarność płynów pozakomórkowych.

Równowaga elektrolitowa w płynie zewnątrz- i wewnątrzkomórkowym ( w mEq/l):

przestrzeń pozakomórkowa przestrzeń wewnątrzkomórkowa

kationy aniony kationy aniony Na -143 Cl - 106 Na - 10 Cl -

K - 5 HCO3 - 20 K - 150 HCO3 - 10

Ca - 5 HPO4 - 2 Ca - HPO4 - 140

Mg - 2 SO4 - 2 Mg - 40 SO4 - 10

kw. organ.- 10 kw. organ.-

. białka - 15 białka - 40

155 200 155 200

Gospodarka wodno-mineralna znajduje się pod nadzorem układu hormonalnego

renina-angiotensyna-aldosteron (RAA) oraz

hormonu antydiuretycznego -wazopresyny

(AD

A H

D )

H ,

, kt

k óre

r

e wp

w ływa

w ją na

f

unkc

k j

c ę

ę

diuretyczną nerek.

Układ hormonalny RAA

uruchamiany jest przez sygnał z aparatu przykłębuszkowego w nerce (wzrost poziomu jonów sodowych w pramoczu) i zw

z i

w ększa

z re

r sorbc

b ję z

w

z r

w ot

r ną

n

ą sodu

od

u w

w stre

r fie

aldosteronożależnej kanalika distalnego nefronu. Wpływa to na wzrost stężenia tego jonu we krwi i płynach

pozakomórkowych zatrzymując pośrednio odpowiednią objętość wody w organizmie.

Wazopresyna wydzielana jest z tylnego płata przysadki po pobudzeniu osmoreceptorów w

podwzgórzu w wyniku wzrostu osmolarności krwi

(wzrost poziomu sodu we krwi). Uwalniana

wazopresyna zwiększa resorbcję wody z kanalików

zb

z i

b orc

or zyc

z

h

h ne

n re

r k, c

, o pow

o p

od

ow

u

od j

u e roz

r

w

oz od

w

n

od i

n eni

n e krwi

w i

unormowanie jej osmolarności.

Wzrost osmolarności krwi wywołuje także odruchowe pobudzenie ośrodka pragnienia, co wymusza przyjęcie dodatkowej ilości wody niezbędnej dla normalnego

funkcjonowania obu układów regulacyjnych

Istotnym czynnikiem warunkującym normalną regulację gospodarki jonami sodowymi jest także funkcjonowanie tych komórek ustroju, które utrzymują wysoką

różnicę stężeń tego jonu pomiędzy przestrzenią

zewnątrz- i wewnątrzkomórkową wydatkując dużą

pulę

ę e

n

e er

e g

r ii.

.

Są to komórki produkujące, przewodzące i odbierające bodźce nerwowe. Jony sodowe podczas pobudzenia tych komórek (depolaryzacja) transportowane są biernie kanałami do ich wnętrza, by w następnej fazie (repolaryzacja) nakładem energii zostać z nich wydalone.

Zatrucie solą najczęściej występuje u

świń i u drobiu, rzadziej u przeżuwaczy, a

najrzadziej u mięsożernych.

Przyczyny zatrucia solą

U świń i drobiu najczęstszą przyczyną jest błąd żywieniowy polegający na podaniu zwierzętom paszy zawierającej zbyt duże stężenie soli kuchennej, przy równoczesnym ogranicze-ni

n u

u d

os

d tępu

p

u zw

z i

w erzą

z t

ą do w

d

od

o w

y

od .

y (Pr

P awi

aw dł

d owa

ow zaw

z

ar

aw

tość soli

w paszy powinna wynosić ok. 0,5 -1,0 % masy paszy).

Zalecane recepturowe

Zalecane recepturowe stężenia

stężenia soli w mieszan-

soli w mieszankach pełnopor-

kach dla świń: P- 0,5%,

cjowych dla drobiu: DKA Star-

W- 0,7%, T -1%, L-1,5%

ter- 0,3%, DKA Finisher- 0,4%,

mieszanki DJ lub DH -0,5-0,7%,

Bezpośrednią przyczyną zatrucia u świń i drobiu może być:

• nadmierna ilość soli w paszy, błąd w przyjętej proporcji, złe wymieszanie soli z paszą,

• dodatki mączek rybnych lub mięsnych zrobionych z produktów solonych i źle wymieszanych.

• wadliwie funkcjonujący system poideł z powodu awarii, zan

z

i

an edb

d a

b ń

a

ń obs

ob ługi

u , zam

, z

arza

z ń

a

ń w

w okre

r sie z

i

z mowym

ow

• zbyt duża liczba zwierząt ograniczająca dostęp do wody

• umieszczenie zwierząt w miejscu, w którym nieznany jest im system pojenia

• podanie przesolonych odpadów kuchennych, serwatki, solanki po peklowaniu

Toksyczność

Wysokość toksycznych i śmiertelnych dawek chlorku sodowego dla zwierząt gatunek

dawki śmiertelne dawki toksyczne dawka toksyczna jako %

g/zwierzę

g/kg

przyjmowanej karmy

bez dostępu z dostępem

do wody do wody

bydło

1500-3000

2

1,5-2

ow

o c

w e

c ,

e

, k

o

k z

o y

z

10

1 0

0 -

0 2

- 0

2 0

0

6

1,

1 5

, -

5 2

-

konie

900-2000

2

świnie

50-200

2

0,25

10

drób

2-4,5

0,25-2

5-10

psy

30-60

4

- u przeżuwaczy zatrucie może wystąpić:

• po wyłożeniu lizawek zwłaszcza w stanach

niedoborów mineralnych,

• po zjedzeniu rozsypanej

W paszach pełnoporcjowych

na pastwisku soli,

stężenie soli ma wynosić dla

• po podaniu przesolonej

cieląt - 1,5%, dla krów i bydła

pas

p zy

z np

n .

p otrębów

b

ów lub

u

opasowego 2.0 %, dla owiec i

b

kóz

z 2

,0 %

,

przesolonej wody.

%

- u psów i lisów zatrucie może wystąpić:

• po zjedzeniu solonego mięsa

• u psów notowano zatrucia po wypiciu wody z kałuż

powstałych z zasolonego śniegu lub wody morskiej

To

T ks

k yko

k dynami

m ka

k

W

W o

stre

r j

e p

ostaci

c z

a

z tru

r ci

c a mo

m żn

ż a wy

w ró

r żn

ż ić

ć 3 f

azy

z :

1. F

1.

az

F

a

az pod

p

r

od aż

a n

ż i

n eni

n a pr

p ze

z wod

w

u

od

u pok

p

armowe

ow go oraz

az

odp

od ow

p

i

ow edz

d i

z uk

u ładów

ad

ów re

r gul

gu uj

u acych

h gos

pod

p

ar

od

kę w

od

w

n

od o

no--

mine

n ralną

n

ą n

a

n nad

n

m

ad iar

ar w

c

w hł

h ani

an ane

an j soli.

2. F

2.

az

F

a

az zał

z amani

an a się f

un

u k

n cji u

k

u ładów

ad

ów re

r gul

gu uj

u ących

h

gospod

p

ar

od

kę w

od

w

n

od o

no--mine

n ralną

n i

ą p

r

p ze

z mieszc

z zan

z

i

an a się w

od

w

y

od w

w

kierun

u k

n u

u t

kane

an k

3. F

3.

az

F

a

az obr

ob zę

z kowa

ow zd

z om

d

inow

n

an

ow

a

an pr

p ze

z z

z obj

ob awy

aw wyw

w

oł

yw y

y--

wan

w

e

an pr

p ze

z z

z obr

ob zę

z k cent

n ralne

n go s

go ystemu n

u e

n rwow

w

e

ow go

pop

p

r

op ze

z dz

d aj

z ąca be

b zp

z o

p śre

r dn

d i

n o stadi

ad um

u agoni

agon i z

w

z i

w erzę

z cia

W fazie pierwszej

1. W przewodzie pokarmowym znajduje się duże stężenie soli stopniowo wchłanianej do krwi.

2. S

2. ól

S wyw

w

oł

yw uj

u e pod

p

r

od aż

a n

ż i

n eni

n e p. p

p

ok

. p

armowe

ow go wyw

go w

oł

yw u-

u

jąc najpierw pł

p ynn

yn e

n wyp

w

r

yp óżn

ż i

n eni

n a

a, które zanikają z

czasem, w miarę ubytku wody z organizmu.

3. Wchłanianie soli z jelit wywołuje narastającą stopniowo hypertoniczność krwi, co doprowadza do pobudzenia osmoreceptorów w mózgu i pojawienia się silnego pragnienia

4. P

4. r

P zy

z ograni

an czon

z

ym

on

zas

z pok

p

ajani

an u

u pr

p agni

agn eni

n a, w

a,

w

wyniku zahamowania wydzielania hormonu

antydiuretycznego przyjmowana woda ulega

wydaleniu z organizmu. Pojawia się wi

w elomocz,

z w

wyniku którego organizm traci przyjmowaną wodę.

Wielomocz ustaje, po osiągnięciu przez krew wyższej osmolarności niż osmolarność moczu.

W fazie drugiej

W wyniku narastającej hyperosmolarności osocza -

5.

dochodzi do przesunięcia wody z komórek do krwi.

Szczególnie narażone na odwodnienie są:

- komórki nabłonka kanalików nerkowych co prowadzi do utraty ich funkcji związanych z aktywnym transportem jonów oraz do biernego przenikania przez nie wody w kierun

u k

n u

u h

yp

h

e

yp ros

r molarne

n go os

go ocza

z (skąp

ą om

p

ocz-

z oligur

gu ia)

a

- komórki śródbłonka ścian naczyń włosowatych mózgu, co doprowadza do rozwarcia tzw. przestrzeni Virchowa-Robin (wzrost objętości płynu mózgowo-rdzeniowego).

- śródbłonka naczyń włosowatych innych narządów co sprzyja przemieszczaniu się osocza w kierunku jam ciała np. do jamy otrzewnowej (wodobrzusze).

6. Sól przechodzi do wydzielin gruczołów i wydzielana jest ze śliną i wydzielinami błon śluzowych.

W fazie trzeciej

7. p

7. r

p ze

z stają

ą by

b ć

y spr

p awn

aw e

n uk

u łady r

ad

e

y r gul

gu uj

u ąc

ą e gos

pod

p

ar

od

kę

wodno-mineralną.

Stopniowo zgodnie z gradientem stężeń rośnie poziom jonów sodowych wewnątrz komórek. W ślad za nim przemieszcza się woda doprowadzając do wzrostu objętości tkanek, co manifestuje się obrzękami.

8. Szczególnie szybko narasta obrzęk centralnego układu nerwowego, co tłumaczy się zahamowaniem przez

nadmiar jonów sodowych beztlenowej glikolizy - procesu, który w tkance nerwowej dostarcza energię konieczną do aktywnego usuwania jonów sodowych z komórek

nerwowych .

9. Następują zaburzenia nerwowe. Uszkodzenia neuronów i synaps są prawdopodobnie wynikiem rozerwania tkanek przez gromadzącą się wodę. Następuje rozmiękanie tkanki nerwowej, nekroza oraz wynaczynienia. Proces ma

charakter nieodwracalny.

Objawy zatrucia solą kuchenną

u różnych gatunków ssaków wykazują szereg podobieństw.

Obserwuje się następujące (mało charakterystyczne) objawy:

• ze strony p. pokarmowego: biegunkę przechodząca nas

n tępn

p i

n e w

w zap

z

ar

ap

c

ar ie, ból

, b e kolkowe

ow , w

, ym

w

ioty (świ

w ni

n e, ps

, p y)

silny ślinotok i wyciek surowiczy z nosa

• ze strony układu moczowego: nietrzymanie moczu, wielomocz (poliuria) przechodzący w późniejszej fazie w bezmocz (anuria)

Bardziej charakterystyczne objawy zatrucia wynikają z zaburzeń funkcji układu nerwowego.

Są to:

- zaburzenia nerwowo-czuciowe i nerwowo-ruchowe:

przeczulica dotykowa

(heperestezja), częściowa lub całkowita ślepota lub głuchota, drżenia mięśniowe, dreszcze, drgawki, napady dr

d gawe

gaw k toni

on czn

z o

n -

o kloni

on czn

z yc

n

h, oc

h

zop

z

l

op ąs, tęże

ż c, tylny

n

(opistotonus), zwierzęta w pozycji leżącej najczęściej wyprężone.

- zaburzenia motoryczne: zwiększona ruchliwość,

chwianie się na nogach, wymuszone chodzenie po

okręgu, chodzenie do tyłu, napieranie na ogrodzenie, chód szczudłowaty, brak koordynacji ruchów, okresy bezruchu, potykanie się, chwianie się, upadanie.

-zaburzenia w zachowaniu :

początkowo silne pragnienie, w późniejszej fazie brak pragnienia, niezdolność do jedzenia i picia, najpierw nadpobudliwość, następnie ospałość brak reakcji na bodźce, napieranie głową na ściany, stanie ze zwieszoną głowa l

ow

ub

u w

b

yc

w

iągni

gn ętą s

ą zyj

z ą,

ą siadan

ad

i

an e n

a z

n

ad

a z

z

ad i

z e.

Osłuchowo stwierdzić można obecność płynu w worku osierdziowym i w jamie opłucnowej i otrzewnowej .

Uchwytne są również objawy odwodnienia

Ciepłota ciała u zatrutych zwierząt jest zazwyczaj normalna, lecz u zwierząt wykazujących drgawki i drżenia mięśniowe można stwierdzić jej podwyższenie.

Śmierć następuje po kilku godzinach lub po kilku dniach.

Zmiany anatomopatologiczne

•przekrwienie i stan zapalny błony śluzowej żołądka z punktowymi owrzodzeniami, ciemne i płynny lub suchy kał,

•obrzęki tkanek i narządów, płyn w jamach ciała a przede wszystkim obrzęk mózgu z rozmiękaniem lub

wc

w ze

z snym

n

i zm

z ianam

an

i ne

n krot

r yczn

z ym

n

i

•zmiany w tkance nerwowej stwierdzane mikroskopowo to: proliferacja śródbłonka naczyniowego, rozszerzone przestrzenie okołonaczyniowe, u świń wypełnione

eozynofilami, wakuolizacja i rozerwanie komórek

pomiędzy korą i substancją białą z naciekami

histiocytów

Najbardziej typowe objawy kliniczne i zmiany anatomopatologiczne w

zatruciu solą u poszczególnych

gatunkó

k w

w zw

z i

w er

e zą

z t

oraz postępowanie lekarskie.

Świnie

Przebieg zatrucia: może być ostry lub przewlekły Objawy zatrucia ostrego - pojawiają się po kilku godzinach W pierwszym okresie: brak apetytu, pragnienie, ślinotok, wymioty, bóle, wodnisty kał, przyśpieszenie tętna, duszność lekko obniżona temperatura

W drugim okresie objawy nerwowe: podniecenie, zgrzytanie zę

z b

ę ami

m , drg

r awk

w i trw

r a

w jące

c

e od 0,5 d

o 3

mi

m n, ataki s

k

s urc

r z

c ó

z w

w co

c

2-4 godz. stopniowo zwiększające częstotliwość, parcia do przodu, wytrzeszcz oczu, ślepota, ruchy maneżowe, następnie osłabienie bezruch, chwiejny chód, brak równowagi, porażenie języka, pozycja siedzącego psa, śmierć po 1-2 dniach Objawy zatrucia przewlekłego

Objawy podobne do zatrucia ostrego, lecz słabiej zaznaczone i występują później, apetyt jest zmienny, okresowo występują biegunki, słabe przyrosty lub spadek masy ciała

Zmiany anatomopatologiczne:

mało charakterystyczne

p. pokarmowy - przekrwienia bł. śluzowej, wybroczyny, zwiększenie śluzu, czasami nadżerki w żołądku,

wątroba, nerki - przekrwienia,

płuca - obrzęk , przekrwienia,

mózg

óz - pr

p ze

z krwi

w eni

n e, wyl

, w ewy

w pod

p

op

od

on

op

ow

on

e

ow ,

obrzęk, nekroza, rozmiękanie kory mózgowej mogą

pojawić się po 3-6 dni od momentu wystąpienia zatrucia histopatologiczniestwierdza się okołonaczyniowe

nacieki histiocytów oraz obecność zmian zapalnych mózgu i opon, którym towarzyszą eozynofile (eozynofile pojawiają się po 12 godz. i znikaja po 24-36 godz.)

Rozpoznanie:

• wywiad,

• objawy kliniczne i zmiany anatomopatologiczne,

• w badaniach laboratoryjnych bada się

przyżyciowo - stężenie jonów sodowych w osoczu

pośmiertnie - ustala się głównie poziom jonów

chlorkowych w treści przewodu pokarmowego

Uważa się, ze zatrucie solą występuje u świń :

gdy przyżyciowo - w osoczu stężenie jonów Na+ wynosi od 150 do 180 mEq/L (norma 135-145 mEq/L),

gdy pośmiertnie -stwierdzi się następujący udział

procentowy chlorków w treści : żołądka <0,32%, jelita cienkiego< 0,30%, jelita grubego< 0,20%, lub w wątrobie

- <0,27%

Postępowanie lekarskie:

zapewnienie swobodnego dostępu do wody, !!

w ciężkich przypadkach - nawadnianie małymi porcjami ponieważ przy podaniu większej jej ilości istnieje możliwości zwiększenia obrzęku mózgu,(podaje się wodę w porcjach ok. 0,5% masy ciała - co 60 min.)

przeciwobjawowo stosować można leki osłaniające, przeczyszczające (oleje), uspokajające, nasercowe, sole wapnia

Rokowanie: ostrożne, przy nasilonych objawach nerwowych - złe

Drób - kury

Objawy: posmutnienie, intensywne pragnienie, biegunki, zaburzenia równowagi, niemożność utrzymania się w pozy-cji stojącej, zwiotczenie mięśni szyi, trzepotanie skrzydłami, porażenie kończyn.

Zmiany anatomopatologiczne - (mało charakterystyczne) p. pokarmowy - przekrwienia bł. śluzowej, wybroczyny, zw

z i

w ększe

z ni

n e śluz

u u

z ,

u w

ą

w t

ą rob

r

a

ob - pr

p ze

z krwi

w ona

on i k

ruc

u ha,

h

serce - wybroczyny, mózg , płuca - obrzęki, nerki - zmiany zapalne

Rozpoznanie: wywiad, objawy, zmiany anatomopatologiczne, badania laboratoryjne - poziom jonów chlorkowych w mózgu powyżej 0,26%

Leczenie: zapewnienie wolnego dostępu do wody

Rokowanie : przy nasilonych objawach nerwowych - złe

Przeżuwacze

Objawy: zatrucie ma zazwyczaj przebieg ostry - występuje po ok. 3 godz. ,

bydło wykazuje posmutnienie, ślinotok, łzawienie, silne pragnienie, spadek produkcji mleka, biegunki, wynicowanie odbytu,

silne podniecenie, czasami z atakiem furii, w późniejszym okre

r sie os

łabi

ab eni

n e, n

, i

n edow

d

ł

ow ady

ad , por

, p

aż

a e

ż ni

n a, ut

a, u ratę p

r

p zyt

z omno

n ś

o ci

Zmiany anatomopatologiczne (mało charakterystyczne) przedżołądki - przekrwienia bł. śluzowej, wybroczyny, martwice, trawieniec- krwotoczny stan zapalny, jelito cienkie -

nieżyt, zwiększenie ilości śluzu, wątroba - przekrwiona i krucha, obrzęk , serce - wybroczyny w rowku wieńcowym, mózg - obrzęk, przekrwienie histopatologicznie: rozmiękanie tkanki nerwowej - polioencephalomalatio

Rozpoznanie: wywiad, objawy, zm. anatomopatologiczne, badania laboratoryjne zawartość Cl w jelicie cienkim 0,36% treści,

przyżyciowo poziom sodu w osoczu < 160 mEq/L

Leczenie: zapewnienie wolnego dostępu do wody, nie stosowa

ow ć soli p

r

p ze

z czys

z zc

z zaj

z ąc

ą ych

h z

z pow

p

od

ow

u

od

u moż

o l

ż iwo

w ś

o ci

pogłębienia odwodnienia

(dawniej polecano podawać zatrutym krowom ok. 200 ml 10 % chlorku potasowego)

Rokowanie : przy nasilonych objawach nerwowych - złe

Psy

Objawy: wymioty, obfita wodnista biegunka, intensywne pragnienie, nadpobudliwość nerwowa , drgawki, ślepota, ataksja, śmierć

Zmiany anatomopatologiczne- mało charakterystyczne p.

p p

. ok

p

armowy

ow - gastritis, w

, ą

w trob

r

a

ob i ne

n rki -

pr

p ze

z krwi

w one

on ,

płuca - przekrwione zapadnięte,

Rozpoznanie: wywiad, objawy, zm. anatomopatologiczne, badania laboratoryjne poziom jonów chlorkowych w wątrobie powyżej 0,21% (norma - 0,15%)

Leczenie: dootrzewnowa powolna infuzja izo- lub

hypotonicznego roztworu glukozy