TEORETYCZNE PODSTAWY EDUKACJI
Wychowanie
do zdrowia
W procesie wychowania zdrowotnego główny nacisk
kładzie się na kształtowanie postaw prozdrowotnych
i wdrażanie do stylu życia sprzyjającego zdrowiu.
Realizacja tych zamierzeń oparta jest na treściach
z pogranicza natury i kultury.
nBeata Fedyn
drowie na leży do świa ta na tury, ale wychowawczego na sferę zdrowia ludzkiego
Zmożliwa jest ingerencja w stan zdro- nie jest zabiegiem prostym i nie ogranicza się
wia człowieka za pomocą środków pedago- tylko do przekazania zasobu informacji, naj-
gicznych. Najtrafniej związki te ujął M. De- częściej na temat chorób. Jest to proces dłu-
mel, formułując tezę: wychowanie gotrwały i uwarunkowany wieloma czynnika-
warunkiem zdrowia (M. Demel 1980, s. 5). mi. Najważniejsze to: ludzie (wychowawca,
Możliwe jest zatem wychowanie do zdrowia wychowanek), treści oraz warunki materialne
i nauczanie zdrowia. Skie rowanie wy siłku środowiska, w których proces ów przebiega.
Fot. Grażyna Jezierska
9/2007
5
Należy podkreślić, iż w procesie wycho- nawia się, podejmuje decyzje i działania do-
wania zdrowotnego, zwłasz cza na eta pie tyczące zdrowia, zdobywając umie jętność
klas I III, doniosłą rolę spełnia nauczyciel. życia sprzy jającą tej war tości (T. Wil -
liams 1989, s. 195).
W klasach początkowych...
Edukacja zdrowotna na tym etapie edu- Nauczyciel
kacji powinna stanowić ła godne przej ście  wychowawcą zdrowia
od wychowania rodzinnego i przedszkolne- Wychowanie zdrowotne, jak każdy ro -
go do szkolnego. Treści wychowania zdro - dzaj wychowania, wymaga bezpośredniego
wotnego są zin tegrowane z po zostałymi i stałego kon taktu z wychowankiem. Jest
treściami realizowanymi w obrębie poszcze- ono bowiem integralną częścią procesu pe-
gólnych obszarów edukacji. dagogicznego, nie zaś luz
do nie go
nym
Obowiązująca obecnie Podstawa progra- aneksem. Stąd wy jątkowa i niezastąpiona
mowa stanowi ramę dla opracowania pro - rola nauczyciela (M. Demel 1980, s. 6).
gramów adresowanych do uczniów poszcze- Stwarza on szczególne wa runki ku temu,
gólnych klas1. Zawęża ona jednak tre ści aby przez okres wspólnej trzy letniej pracy
wychowania zdrowotnego, ograniczając je
do zagadnień higienicznych, a więc higieny
Uczeń jest biernym i nieświadomym
osobistej, miej pracy, wypoczynku oraz
sca
przedmiotem oddziaływań z zakresu
higieny żywienia. Dominują tu zatem zagad-
higieny szkolnej.
nienia do tyczące zdrowia fizycznego, na to-
miast pominięto problematykę zdrowia psy-
chicznego i spo łecznego. Pomimo tych nie- umożliwić im ukształ towanie niezbędnych
docią gnięć ob ligatoryj ne wpro wadzenie umiejętności słu żących zdrowiu, po staw
eduka cji proz drowot nej jest suk cesem prozdrowotnych oraz przy swojenie pod -
i szansą zarówno dla ucznia, jak i dla szkoły. staw wiedzy o zdrowiu, jego ochronie i pro-
Szansą nie zawsze wykorzystywaną. mo cji. Sprzyja temu wy soki au torytet
nauczyciela wychowawcy, moż liwość kom -
Treści wychowania zdrowotnego są
pleksowego dzia łania o charakterze zdro -
zintegrowane z pozostałymi treściami
wotnym oraz większa niż w starszym wieku
realizowanymi w obrębie poszczegól- podatność dzieci na dyrektywy zdrowotne
(G. Kapica, M. Kapica 2002, s. 91).
nych obszarów edukacji.
Nauczyciel może stać się dla ucznia ini-
cjatorem i przewodnikiem w trudnym pro-
Praktyka szkolna pokazuje, że wychowa- cesie zro zumienia war tości zdrowia oraz
nie zdrowotne re alizowane jest jedynie uczenia się dokonywania wyborów słu żą-
 przy okazji i często utożsamiane z wypeł- cych tej wartości. Jego osobowość pozosta-
nianiem zaleceń higienicznych dotyczących je bowiem wzorcem, modelem w procesie
warunków i organizacji nauczania. Uczeń samodzielnego do strzegania co raz do sko-
jest biernym i nieświadomym przedmiotem nalszych rozwiązań w za kresie ochro ny
oddziaływań z zakresu higieny szkolnej. Na- własnego zdrowia i zdrowia innych ludzi
tomiast za wychowanie zdrowotne możemy (J. Aleksandrowicz 1989, s. 12). Takie uję-
uznać jedynie proces, w którym jest on ak- cie roli nauczyciela nawiązuje do koncepcji
tywnym podmiotem, czyli wykorzystuje wia- nauczyciela  używającego swej osobowo-
domości w sposób efektywny  myśli, zasta- ści jako pod stawy niepowtarzalnych pod -
1
Rozporządzenie MENiS z dnia 26 lutego 2002 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkol-
nego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół (Dz U 2002 nr 51, poz. 458).
6 Życie Szkoły
Fot. Grażyna Jezierska
miotowych sty lów dzia łania pedagogiczne-
Wychowanie zdrowotne, jak każdy ro-
go (H. Kwiatkowska 1988, s. 37).
dzaj wychowania, wymaga bezpośred-
niego i stałego kontaktu z wychowan-
Jak można im pomóc?
kiem. Jest ono bowiem integralną
Preferując takie podejście, podkreślamy
częścią procesu pedagogicznego, nie zaś
jednocześnie konieczność zmiany roli nuczy-
ciela  z ro li eksperta na ro lę przewodnika. luz
nym do niego aneksem.
Cechą różnicującą wspomniane role jest filo-
zo fia le żąca u pod staw działań edu kacyj- gogiczna, rozumiana jako proces dydaktycz-
nych. Nauczyciel ekspert skupia się przede ny i wychowawczy, w której wykorzystywane
wszystkim na problemie  co mogę zrobić są złożone treści medyczne oraz argumenta-
dla zdrowia wy chowanków, na tomiast dla cja rzeczowa i osobowościowa, in strumen-
przewodnika istot niejsze jest za gadnienie talna i kierunkowa. Aby ów proces zorgani-
 co wychowankowie mogą sami zrobić dla zować i uru chomić, potrzebne są wy sokie
swojego zdrowia i w czym można im pomóc? kompetencje rzeczowe i metodyczne, będą-
Tak więc nauczyciel przewodnik i wychowa- ce warunkiem wielostronnego rozwoju oso-
nek wspólnie uczestniczą w procesie wycho- bowości człowieka. Kompetencje te są zde-
wania zdrowotnego  razem identyfikują po- terminowane poziomem wiedzy zdrowotnej,
trzeby zdrowotne, usta lają cele, tre ści, stosunkiem nauczyciela do zdrowia, któ ry
metody, pożądane wyniki, wkład w kontrolę wyraża się w realnych zachowaniach zdro -
i ocenę oraz odpowiedzialność za podejmo- wotnych, pozycją zdrowia w jego sys temie
wane dzia łania. Takiemu charakterowi pra- wartości oraz umie jętnościami organizacyj-
cy w pro cesie wy chowania zdrowotnego no-metodycznymi, składającymi się na kom-
sprzyjają określone umie jętności psychope- petencje me todyczne. Za sób tych umie jęt-
dagogiczne i postawy wobec wychowanków. ności jest roz legły i nie do końca usta lony.
Zaliczyć tu taj na leży głównie umie jętność Do kluczowych na leżą: diagnozowanie po -
aktywnego słu chania, two rzenia atmosfery trzeb zdrowotnych, wy łanianie problemów
bezpieczeństwa psy chicznego, wza jemnego kluczowych, do bór treści od
powiednich
zaufania, otwar to ści oraz mo
tywowania do tych pro blemów, re alizacja pro gramu
do działania (S. Korczyński 2001, s. 98 100). z wykorzystaniem ak tywnych me tod pracy
Naucza nie zdrowia i wychowanie oraz je go ewa luacja bie żąca i koń cowa
do zdrowia to specyficzna działalność peda- (B. Fedyn 2006, s. 122 132).
9/2007
7
Wyniki badań
wybierać, a nie wybiera, przejmuje ograniczo-
Dla wielu nauczycieli przed stawiony ną odpowiedzialność, zo stawiając kla sie
sposób pla nowania, kon struowania oraz swobo dę decy zji (Z. Hofman 2005,
realizacji programu wychowania zdrowot- s. 101 102). Dzieci podejmują tę swobodę.
nego okazuje się zbyt obciążającym i pra - Zaprogramowane za dania wy konują bo -
cochłonnym zajęciem. Badania sondażowe wiem chętniej, jeśli zaakceptują je jako wła-
na temat samooceny poziomu kompetencji sne, wywołane wewnętrzną po trzebą, je
śli
metodycznych ukazują, że prawie po łowa staną się ich współ twórcami i au torami
z nich (46,08 %) uważa, że nie jest przygo- (G. Kapica 2003, s. 197).
towana do realizacji tre ści edukacji zdro -
wotnej (B. Fedyn 2005, s. 90-92). 42,16% Wokół wartości zdrowia
badanych stwier dza, że pla nując pro ces Nowoczesne wychowanie zdrowotne po -
wychowania zdrowotnego, nie ba da po - winno odchodzić od przekazywania wiedzy
trzeb zdrowotnych uczniów. Najczęściej sa- na temat zdrowia i chorób. Hołdowanie wy-
mi wybierają treści programowe albo wy - łącznie przekazowi informacji musi ustąpić
korzystują pro gramy z po przednich lat. przekonaniu, że wychowanie zdrowotne to
Znaczna część nauczycieli (60,78%) nie przede wszystkim kształtowanie świadomo-
dokonuje ewa luacji prowadzonego proce- ści, ro zumienia zdrowia, po staw wo
bec
su edukacji zdrowotnej, toteż nie znają je- zdrowia oraz umie jętności niezbędnych
go jakości ani efek tów. Ponadto, rzadko do podejmowania de cyzji sprzy jających
stosują me tody ak tywne, sku piają się zdrowiu. Okazjonalny wykład, prelekcja czy
przede wszyst kim na me todach po dają- pogadanka nie prowadzą do osią gnięcia
cych, a więc na najmniej skutecznych w edu- tych celów.
kacji zdrowotnej (B. Fe dyn 2004, s. 64; Jednym z istotnych aspek tów współcze-
Cz. Lewicki 2005, s. 85). snego myślenia o zdrowiu jest perspektywa
salutogenetyczna, po legająca na odej ściu
Nauczyciel może stać się dla ucznia
od orientacji patogennej na rzecz orientacji
inicjatorem i przewodnikiem w trudnym
prozdrowotnej. Punktem wyj ścia dla tej
procesie zrozumienia wartości zdrowia pierw szej jest cho roba, roz poznawanie
czynników jej powstania oraz prze biegu.
oraz uczenia się dokonywania wyborów
Konsekwencją ta kiego ro zumowania jest
służących tej wartości.
prewencja zagrożeń zdrowotnych poprzez
uświadomienie uczniom, jak żyć, aby nie za-
Nauczyciel, organizując proces wychowa- chorować. Na tomiast pre ferowanie podej-
nia zdrowotnego, powinien być zorientowa- ścia sa lutogenicznego uczy, jak żyć, aby
ny przede wszystkim na dia log i ak tywne zdrowie umacniać i rozwijać. Znacznie waż-
uczestnic two ucznia. Od powiedni klimat niejsze jest więc rozpoznanie wyznaczników
do realizacji takiej koncepcji tworzy zabawa, zdrowia niż czynników wywołujących za -
ponieważ dzie ci w dzie ciństwie zabawom chorowania. Treści wychowania zdrowotne-
i grom zawdzięczają, oprócz wiedzy, także go powinny zatem skupiać się wokół zdro-
wiele kompetencji (G. Kapica 2003, s. 196). wia pozytywne go, traktowane go jako
Można ją też wykorzystać w kształ towaniu wartość au toteliczna, ale i zarazem instru-
umiejętności, sprawności i nawyków zdro - mentalna, czyli stanowiąca wa runek do
wotnych. Zastosowanie zabawy w edukacji osiągania innych ważnych w życiu wartości.
zdrowotnej umożliwia nauczycielowi przeję- Koncentracja na wdra żaniu wy chowanka
cie ro li animatora dzia łań, który raczej za - do zachowań sprzy jających zdrowiu tylko
prasza niż rozdziela role, pobudza, a nie ste- poprzez propagowanie odpowiednich dy -
ruje, ob serwuje, a nie oce nia, po zwala rektyw, z pominięciem głęb szego namysłu
8 Życie Szkoły
Nauczyciel, organizując proces wycho-
LITERATURA
z J. Aleksandrowicz, O powołaniu nauczyciela,
wania zdrowotnego, powinien być
 Oświata i Wychowanie 1989 nr 15.
zorientowany przede wszystkim na
z M. Demel, Pedagogika zdrowia, War sza-
dialog i aktywne uczestnictwo ucznia. wa 1980, WSiP.
z B. Fedyn, Health education teachers educatio-
Odpowiedni klimat do realizacji takiej
nal needs, [w:] E. X
ehul ka (red.), Teachers and
koncepcji tworzy zabawa.
health, Brno 2004, Wydawnictwo Uniwersytetu
wBrnie.
z B. Fedyn, Samoocena kompetencji me todycz-
i refleksji nad zjawiskiem zdrowia, nie przy-
nych nauczycieli do realizacji edukacji zdrowotnej,
niesie oczekiwanych rezultatów. [w:] B. Woynarowska (red.), Kształcenie nauczy-
cieli i pedagogów w zakresie edukacji zdrowotnej,
Warszawa 2005, Wy dawnic two Uniwersytetu
Kto nie uchwyci różnicy...
Warszawskiego.
Dziec ko rozpoczynają ce edukację
z B. Fedyn, Przygotowanie nauczycieli do eduka-
w szkole jest już na takim etapie rozwoju
cji zdrowotnej, [w:] A. We issbrot-Koziarska,
bio-psycho-społecznego, któ ry umoż liwia J. Janik (red.), Profesjonalizm zawodu nauczycie-
la, kon teksty teo retyczne i em piryczne, Opo -
mu aktywne poznawanie otaczającego świa-
le 2006, Wydawnictwo Uniwersytetu Opol skie-
ta i nabywanie doświadczenia. Jego ak tyw-
go.
ność po znawcza powinna tak że do tyczyć
z Z. Hofman, Humor, śmiech i zabawa w eduka-
zdrowia oraz czynników, które je kształtują.
cji zdrowotnej, [w:] B. Woynarowska (red.),
Szkoła stwa rza w tym zakresie szczególne Kształcenie nauczycieli i pedagogów w zakresie
edukacji zdrowotnej, Warszawa 2005, Wydawnic-
warunki, przede wszystkim przez realizację
two Uniwersytetu Warszawskiego.
procesu wychowania zdrowotnego. Za sad-
z G. Kapica, Zabawa zwia stunem kreatywności,
niczą rolę spełnia w nim nauczyciel, będący
 Życie Szkoły 2003 nr 4.
doradcą i przewodnikiem ucznia w zdoby-
z M. Kapica, Ku pedagogice życia, [w:] M. Pąchal-
waniu nie zbędnych kom
petencji, tak by ska (red.), Zdrowie w koncepcji doktora Henryka
Jordana, Kraków 1989.
mógł on uświadomić sobie wartość zdrowia
z G. Kapi ca, M. Kapica, Świadomość zdrowotna
oraz podjąć działania sprzyjające trosce o tę
młodszych uczniów, [w:] M. Kopecky, J. `
te ig,
wartość. Najważniejsza jest tu taj przekład-
J. Kratoa
ka (red.), V
dy o %0ńlov%1łku na prahu 3. tisici-
nia z nauki o zdrowiu w naukę zdrowia i wy-
leti, Olomouc 2002, Wyd. Univerzita Palackeho.
chowanie do zdrowia. Kto nie uchwyci róż- z S. Korczyński, Rzeczywisty i postulowany obraz
nauczyciela, Opo le 2001, Wyższa Szko ła Zarzą-
ni cy między tymi po jęciami, ten nie
dzania i Administracji w Opolu.
przekroczy granic dydaktyki i nie stanie się
z H. Kwiatkowksa, Nowa orientacja w kształceniu
pedagogiem (M. Demel 1980, s. 6).
nauczycieli, Warszawa 1988, PWN; Cz. Lewicki,
Kompetencje na uczycieli i re alizacja edu kacji
zdrowotnej w przedszkolach i szkołach podstawo-
wych, [w:] B. Woynarowska (red.), Kształcenie
nauczycieli i pedagogów w zakresie edukacji zdro-
wotnej, Warszawa 2005, Wydawnictwo Uniwer-
sytetu Warszawskiego.
z T. Wil liams, Szkolne wy chowanie zdrowotne
w Europie,  Wychowanie Fizyczne i Zdrowot-
ne 1989 nr 7 8.
z B. Woy narowska, Filozofia zdrowia koń -
dr BEATA FEDYN
ca XX wieku a szko ła,  Wychowanie Fizyczne
Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Raciborzu
i Zdrowotne 1989 nr 1.
9/2007
9