Boutheina Abdalla
Polityka UE wobec Bliskiego Wschodu i Afryki Północnej
1. Główne tezy
" Historia ostatnich kilku dekad dowodzi, że Bliski Wschód oraz Afryka Północna na
zmianę pojawiały się i znikały z listy priorytetów europejskich spraw zagranicznych.
Okres zwiększonej aktywności europejskiej wobec regionu BWAP zauważyć można
było w latach 70-tych XX. wieku, po których nastąpił dłuższy okres zmniejszonego
zainteresowania rozwijaniem relacji euro-śródziemnomorskich przez WE/UE. Próba
wskrzeszenia aktywności europejskiej polityki zagranicznej wobec Bliskiego
Wschodu, rozpoczęta wraz z Procesem Barcelońskim z 1995 r. przyniosła mieszane
rezultaty.
" UE prowadzi różną politykę względem dwóch odrębnych obszarów geograficznych:
Śródziemnomorskiego i Zatoki Perskiej. Polityka względem obu rejonów przez lata
opierała się głównie na relacjach gospodarczych. Stosunki polityczne i dyplomatyczne
do tej pory znajdowały się na etapie rozwoju ze względu na brak kompleksowej i
jednolitej polityki europejskiej wobec tych regionów.
" Ogłoszona z inicjatywy Francji w lipcu 2008 r. propozycja utworzenia Unii dla
Śródziemnomorza (UMS) ma znaczenie zarówno symboliczne jak i polityczne.
Stanowi ona także zwrot w kierunku kształtowania bardziej aktywnej polityki wobec
Basenu Morza Śródziemnego oraz daje nadzieję, że partnerstwo euro-
śródziemnomorskie nabierze wigoru. Wciąż pod znakiem zapytania stoi jednak to, czy
nowa inicjatywa będzie wstanie zrezygnować z utartych ścieżek i stworzyć ramy
pozwalające dalej pogłębiać współpracę między regionami.
" Porozumienie o Wolnym Handlu między UE a GCC (Rada Współpracy Krajów
Zatoki Perskiej) stanowi wyjątkową szansę na reorientację działań UE w obszarze
Zatoki Perskiej w okresie szybkiego wzrostu i transformacji geo-gospodarczych. Dla
UE ważne będzie to, by nie przepuścić tej ważnej szansy na pogłębienie współpracy z
w niezwykle istotnym momencie zmian na Bliskim Wschodzie, w którym
doświadczeni gracze odchodzą w cień, a pojawiają się nowi.
2. Wprowadzenie
Region Bliskiego Wschodu i Afryki Północnej (BWAP, tu definiowany jako rozciągający się
od Maroka do Zatoki Perskiej) ma kluczowe, niedające się przecenić znaczenie
geostrategiczne. Wspólnie z Rosją region ten stanowi najważniejsze z
ródło energii dla UE, a
sama Unia pozostaje podstawowym partnerem handlowym dla wszystkich krajów regionu. W
Basenie Morza Śródziemnego Unia Europejska w dalszym ciągu jest największym
inwestorem zagranicznym i z
ródłem pomocy finansowej i rozwojowej; z drugiej strony, jest
też podstawowym kierunkiem dla legalnej i nielegalnej emigracji z tych obszarów, której
przedstawiciele tworzą duże diaspory w kilku krajach Europejskich.1 Jednakże pomimo
bliskości geograficznej, wspólnej przeszłości i zależności gospodarczej, które określają
1
Cameron, F. (2007), str. 110
1
charakter związków między UE a światem arabskim, region BWAP to pojawiał się, to znikał
z listy priorytetów politycznych UE.
Celem niniejszego artykułu jest umożliwienie czytelnikowi prześledzenie tendencji polityki
europejskiej wobec Bliskiego Wschodu i Afryki Północnej oraz rozwoju relacji
gospodarczych i politycznych UE z krajami arabskimi Basenu Morza Śródziemnego oraz
Zatoki Perskiej. Warto zauważyć, że po okresie największej intensywności relacji UE z
obydwoma regionami przypadającej na lata 70-te i 80-te dwudziestego wieku, nastąpiły
dłuższe okresy braku zainteresowania ze strony UE. Konkluzją niniejszej analizy jest
twierdzenie, że istnieje olbrzymie pole do zwiekszenia współpracy tak politycznej jak i
gospodarczej miedzy UE, a BWAP. W niniejszym artykule wskazano także wyzwania, które
stoją przed UE w jej przyszłych relacjach z krajami arabskimi.
3. Polityka UE wobec Basenu Morza Śródziemnego
3.1.Globalna Polityka Śródziemnomorska Wspólnoty Europejskiej z 1972
Koncepcja współpracy euro-arabskiej sięga końca lat 60-tych dwudziestego wieku, kiedy
Europejska Wspólnota Gospodarcza (EWG) zawarła (w 1969 roku) umowy preferencyjne z
trzema śródziemnomorskimi krajami Maghrebu, tzn. Marokiem, Algierią i Tunezją.
Postanowienia tych umów były niekorzystne dla partnerów z południa, ze względu na
ustanowienie barier handlowych przez EWG w celu ochrony rynku wewnętrznego przed
napływem tanich, a wiec konkurencyjnych, towarów (głównie rolniczych) na jej obszar.
Dlatego, przykładowo, towary pomimo zwolnienia z ceł, podlegały limitom ilościowym
uzależnionym od sytuacji gospodarczej w Europie.
W 1972 roku wprowadzono Globalną Politykę Śródziemnomorską Wspólnoty (GMP), której
wynikiem była seria nowych dwustronnych umów handlowych oraz umów o współpracy
między EWG a Izraelem (1975), Marokiem, Algierią i Tunezją (1976) oraz Egiptem,
Jordanią, Libanem i Syrią (1977) a także przedłużeniem tych umów w roku 1981.2
Postanowienia Polityki szły dalej niż współpraca gospodarcza przewidziana we
wcześniejszych umowach i wprowadzały pomoc finansową i gospodarczą dla potrzeb
rozwoju, modernizacji i dywersyfikacji przemysłu i rolnictwa krajów partnerskich. W tym
samym czasie nowe restrykcje okazały się mieć katastrofalne skutki dla eksportu z Afryki
Północnej: stawka zerowa stosowana wobec towarów przemysłowych (importowanych z
krajów arabskich do EWG) nie obowiązywała już w stosunku do wyrobów tekstylnych i
towarów pochodzących z rafinacji ropy naftowej (duża część eksportu Algierii) a
ustanowienie przez EWG  kalendarza ceł ograniczyło dostęp towarów rolniczych
(pochodzących z krajów arabskich) na preferencyjnych warunkach do czasookresów, w
których produkcja europejska nie mogła sprostać popytowi wewnętrznemu. Wprowadzenie
tego ostatniego ograniczenia miało poważne konsekwencje dla Tunezji oraz Maroka -
głównych eksporterów wyrobów rolniczych Afryki Północnej.3
W roku 1985, Globalna Polityka Śródziemnomorska została zaktualizowana i nazwana Nową
Polityką Śródziemnomorską (NMP). NMP pchnęła naprzód proces zacieśniania relacji z
arabskimi krajami Basenu Morza Śródziemnego. Umowy preferencyjne pozostały głównym
instrumentem współpracy, lecz cele NMP zostały lepiej dostosowane do potrzeb promowania
rozwoju gospodarczego w południowych krajach Basenu Morza Śródziemnego w sposób
skuteczniejszy, a także stanowiły bardziej adekwatną odpowiedz
na wyzwania wynikajÄ…ce z
rozszerzenia Wspólnoty Europejskiej i włączenia Grecji, a póz
niej Hiszpanii i Portugalii.
2
MEDEA,  współpraca euro-śródziemnomorska
3
MEDEA
2
NMP położyła większy nacisk na, między innymi, reformę systemów gospodarczych i
prawnych w krajach arabskich oraz na tworzenie lepszych warunków dla rozszerzenia
współpracy na sektory rolniczy, energetyczny, finansowy, transportowy i środowiskowy.
Mimo bardziej korzystnych warunków, na których umowy zostały przedłużone w 1986,
niekorzystnie na rozwój powyżej omawianych krajów arabskich Basenu Morza Śródziemnego
działały wciąż istniejące bariery handlowe.
W 1990 roku zainicjowano Odnowioną Politykę Śródziemnomorską (RMP), w ramach której
negocjowano czwarte  pokolenie umów opiewających na okres 1992-1996. RMP miała
większy budżet do dyspozycji i skupiała się na węższych celach, takich jak ochronie
środowiska, tworzeniu i rozwijaniu małych i średnich przedsiębiorstw, oraz ochronie praw
człowieka. Odnowiona Polityka dodatkowo zawierała nową klauzulę, pozwalającą
Parlamentowi Europejskiemu zamrozić wykonywanie budżetu jeśli pojawiłyby się poważne
przypadki łamania praw człowieka. Oprócz tego, umowy zawarte w tym czasie przewidywały
wsparcie określonych programów przygotowanych przez MFW i Bank Światowy, a także
wsparcie dla instytucji społecznych oraz społeczeństwa obywatelskiego, w tym dla
uniwersytetów, mediów i władz lokalnych, w nadziei na zwiększenie intensywności rozwoju i
procesów modernizacyjnych. Mimo kontynuacji wysiłków w postaci wkładu finansowego i
pomocy gospodarczej ze strony UE, Globalna Polityka Śródziemnomorska nie wpłynęła
znacząco na rozwój gospodarczy krajów arabskich.
3.2. Dialog euro-arabski 1973
Dialog Euro-Arabski (dalej DEA) powstał z inicjatywy francuskiej, a jego zadaniem była
poprawa stosunków ze światem arabskim poprzez wspieranie więzi politycznych i
gospodarczych po zakończeniu wojny arabsko-israelskiej i kryzysie naftowym. W dowód
solidarności z Egiptem i Syrią (pokonanymi w wojnie 1973 roku), Iran oraz arabskie kraje
produkujące rope naftową zmniejszyły wydobycie tego surowca, podniosły jego cenę i
wprowadziły naftowy bojkot krajów sprzyjających Izraelowi w nadziei na wymuszenie
wycofania się Izraela z terytoriów utraconych przez Egipt, Syrię i Jordanię podczas wojny w
roku 1967 i których to terytoriów nie udało im się odzyskać podczas wojny w 1973 r. W tym
kontekście politycznym, w interesie Europy leżało uzyskanie gwarancji dla swoich dostaw
ropy oraz zapewnienie ściślejszej współpracy gospodarczej ze światem arabskim. Po stronie
arabskiej potrzebna była pomoc rozwojowa, lecz istniało też dążenie do rozwiązania
problemu Palestyny. O ile więc Europejczycy widzieli w Dialogu ramy do omawiania spraw
gospodarczych, strona arabska (wszystkie kraje Ligi Arabskiej) pozostawała niewzruszona
twierdząc, że przede wszystkim należy się zająć uregulowaniem spraw politycznych.
Dialog, rozpoczęty na Radzie Europejskiej w Kopenhadze w grudniu 1973 r., stał się
wspólnym forum dla Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej oraz Ligi Państw Arabskich (Ligi
Arabskiej). Pierwszy etap inicjatywy pozostał jednak w cieniu takich problemów jak konflikt
arabsko-izraelski oraz trwająca w Libanie wojna (1975-1989), której rezultatem było przede
wszystkim przełożenie pierwszego spotkania DEA na czerwiec 1976. Następnie w roku 1979
na wniosek Ligi Arabskiej zawieszono negocjacje po Porozumieniu egipsko-izraelskim z
Camp David i zawieszeniu Egiptu w prawach członka Ligi.4
Dialog euro-arabski został ponownie podjęty w Atenach w grudniu 1983 r., kiedy Wspólnota
uznała za konieczne opracowanie politycznych aspektów Dialogu, a następnie ponownie
przerwany ze względu na nieobecność Egiptu. Po powrocie Egiptu do Ligi Państw Arabskich
podjęto kolejną próbę wznowienia Dialogu w grudniu 1989, po raz kolejny z inicjatywy
4
Miller and Mishrif (2005), str. 95
3
Francji, która przewodniczyła w tym czasie Wspólnocie Europejskiej. Drugi etap DEA
rozpoczęła się wraz z wojną w Zatoce Perskiej w 1991 r., po okupacji Kuwejtu przez Irak. Po
przerwie spowodowanej działaniami wojennymi, Dialog wznowiono w 1992 r. Podobnie do
pierwszego etapu, którego celem było rozwiązanie kryzysu naftowego z 1973 r., reanimacja
Dialogu w 1992 r. miała za zadanie rozwiązanie problemów istniejących w następstwie wojny
w Zatoce Perskiej a także z powodu ciągle nierozwiązanego konfliktu izraelsko-
palestyńskiego. Jednak, wraz z rozpoczęciem Procesu Pokojowego, Dialog euro-arabski
popadł w zapomnienie i od tego czasu nie był aktywnie prowadzony.
3.3 Proces Pokojowy z Oslo 1993
O ile próby dyplomacji zagranicznej, takie jak te w kontekście dialogu euro-arabskiego,
zakończyły się tylko częściowym sukcesem dyplomacji unijnej, polityka UE wobec Procesu
Pokojowego na Bliskim Wschodzie była i pozostaje być może najbardziej spójną polityką
zagraniczną UE wobec świata arabskiego.
Do roku 1980 polityka wobec regionu BWAP była zasadniczo w gestii poszczególnych
Krajów Członkowskich WE, a Komisja Europejska wyrażała stanowiska w sprawie kilku
kluczowych spraw. W czerwcu 1980 r., WE opublikowała Deklaracje Weneckie, w których
sformułowano pierwszą europejską politykę wobec konfliktu arabsko-izraelskiego oraz
zaprezentowano założenia do zainicjowania Bliskowschodniego Procesu Pokojowego (BPP).
Mimo uznawania przez WE prawa Palestyńczyków do dążenia do własnego państwa, oraz jej
stymulowanie politycznych, dyplomatycznych i gospodarczych aspektów procesu z Oslo, to
jednakże wysiłki europejskie nie przyniosły pożądanych rezultatów. Opóz
nienie w realizacji
porozumień z Oslo jedynie pogłębiło nieufność między Palestyńczykami a Izraelczykami i
miało skutek odwrotny od zamierzonego. Mimo to, konsekwentne, trwające od 1980 r.
wsparcie UE dla rozwiązania problemu palestyńsko-izraelskiego poprzez utworzenie "dwóch
państw zyskało sobie wielu zwolenników wśród członków wspólnoty międzynarodowej.
Pomimo więc braku ostatecznego sukcesu, zaangażowanie Europy w BPP należy oceniać
jako jeden z głównych sukcesów dyplomacji UE na Bliskim Wschodzie.
3.4. Partnerstwo euro-śródziemnomorskie (Proces Barceloński) 1995
Największą i najspójniejszą próbą UE stworzenia wspólnej polityki zagranicznej wobec
Bliskiego Wschodu i Afryki Północnej była ta podjęta w listopadzie 1995 r. podczas
Konferencji Barcelońskiej. W raz z podpisaniem Deklaracji Barcelońskiej, utworzono
Partnerstwo euro-śródziemnomorskie (Euro-Mediterranean Partnerhship EMP)-, zwane
także Procesem Barcelońskim (Barcelona Process BP). BP został zainicjowany w 1995 r.
przez 27 krajów- 12 krajów części południowej i wschodniej Basenu Morza Śródziemnego
(Maroko, Tunezja, Egipt, Algieria, Izrael, Jordania, Syria, Liban oraz Autonomia
Palestyńska), wspólnie z 15 krajami członkowskimi UE. W miarę przyjmowania nowych
członków do UE, Proces Barcelonski powiększył się do 39 krajów (w tym 27 kraje UE, 12
śródziemnomorskich krajów partnerskich, oraz jeden kraj-obserwator).
Następnym spotkaniom w ramach PB, zorganizowanym w Valletcie (1997), Palermo (1998),
Stuttgarcie (1999), Marsylii (2000), Brukseli (2001) i Walencji (2001) towarzyszyły fale
przemocy na Bliskim Wschodzie, oraz wzajemna wrogość delegacji arabskich i izraelskiej, co
uniemożliwiło przyjęcie wspólnego stanowiska. Mimo tego, w Palermo przygotowano
Śródziemnomorską Kartę Pokoju i Stabilności, koncentrującą się na wprowadzeniu zakazu
4
posiadania broni nuklearnej i zgodności z międzynarodowymi zobowiązaniami w tej sferze.5
Kluczowe znaczenie dla kontynuacji Procesu Barcelońskiego miało także pojawienie się
nowego instrumentu - Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa oraz stworzenie
Wspólnej Strategii Unii Europejskiej i Basenu Morza Śródziemnego które, rozwijając treść
Deklaracji Barcelońskich, miały tworzyć instrumenty ich skutecznej realizacji. Innym celem
było też stworzenie euro-śródziemnomorskiej strefy wolnej od broni jądrowej, chemicznej i
biologicznej.6 Ponadto, Wspólna Strategia wzmocniła znaczenie UE dla bliskowschodniego
procesu pokojowego. Podkreślając znaczenie współpracy transatlantyckiej, zakładała ona że,
ze względu na istniejące między regionami więzy historyczne, geograficzne, oraz w
dziedzinie bezpieczeństwa i handlu, to Unia Europejska, a nie Stany Zjednoczone, jest
odpowiedzialna za bezpieczeństwo w regionie.
Proces Barceloński prezentowany jest jako nowatorski sojusz oparty na zasadach solidarności,
współodpowiedzialności oraz dialogu służącego współpracy gospodarczej, społecznej,
politycznej oraz w dziedzinie bezpieczeństwa.7 Poza tym, że partnerstwo euro-
śródziemnomorskie stanowi kolejną szansę dla UE na wzmocnienie więzi z tym regionem,
jest ono szczególnie ważne ze względu na to, że stanowi najbardziej kompleksową umową
gospodarczo-społeczno jaką UE zawarła z krajami arabskimi od czasu swojego powstania w
1957 roku. Idea tego partnerstwa opiera siÄ™ na trzech filarach: partnerstwie gospodarczym i
finansowym, partnerstwie politycznym i w obszarze bezpieczeństwa, oraz na partnerstwie
społeczno-kulturalno-obywatelskim.
W kontekście współpracy gospodarczej i finansowej, ogólnym celem EMP jest stworzenie
obszaru wspólnego dobrobytu osiąganego przez zrównoważony rozwój społeczno-
gospodarczy. EMP dąży do osiągniecia tego celu poprzez promowanie transformacji
gospodarczej w trojaki sposób.8 Po pierwsze EMP działa korzystnie na gospodarcze warunki
dla wzrostu poprzez ustanowienie, we współpracy z Bankiem Światowym i MFW,
instrumentów i programów które wspierają przepływ inwestycji, pomocy finansowej oraz
kredytowania, a także prawną i regulacyjną harmonizację i wymianę najlepszych praktyk oraz
ogólnie rozumianą konwergencję.9 Po drugie, ze względu na to, że fundamentalne znaczenie
dla sukcesu tej inicjatywy majÄ… reformy w kluczowych sektorach gospodarczych, Partnerstwo
wspiera proces reform w takich sektorach jak energia, transport, turystyka, ochrona
środowiska, społeczeństwo informacyjne, ochrona zdrowia i przemysł.10 Być może
najważniejszym celem Partnerstwa jest utworzenie Strefy Wolnego Handlu do roku 2010.
W kontekście wyzwań w dziedzinie bezpieczeństwa ery pozimnowojennej na Bliskim
Wschodzie, Proces Barceloński był od początku tak samo próbą odpowiedzi na kwestie
gospodarcze i finansowe, jak na istotne kwestie polityczne i bezpieczeństwa. EMP stwarza w
tym obszarze bezprecedensowe ramy dialogu politycznego i pokojowego rozwiÄ…zywania
sporów. Jednocześnie jest ono zaangażowane na rzecz budowania społeczeństwa
pluralistycznego oraz panowania rządów prawa i przestrzegania praw człowieka na Bliskim
Wschodzie. Ostatecznym celem dla mechanizmów stabilizacji euro-śródziemnomorskiej jest
zapobieganie kryzysom i ich rozprzestrzenianiu siÄ™.
Partnerstwo społeczne i kulturowe jest odpowiedzialne za promowanie wzajemnego
poznawania się kultur oraz wymianę między społeczeństwami obywatelskimi, a także za
5
Spotkanie nieformalne Euromed, Palermo, 3-4 czerwca 1998 r.,

6
EUROMED, Doc. De Séance Nr 33/04 Rev. 1
7
Komisja Europejska - Stosunki Zewnętrzne: http://ec.europa.eu/external_relations/euromed/index_en.htm
8
Komisja Europejska - Stosunki Zewnętrzne: http://ec.europa.eu/external_relations/euromed/etn/finance_en.htm
9
Ibid.
10
Ibid.
5
rozwój zasobów ludzkich. Stanowi ono między innymi ważną płaszczyznę dialogu na
poziomie społeczeństw obywatelskich, w tym kręgów akademickich, mediów i innych.
Proces Barceloński ma pozytywny i znaczący wpływ na rozwój stosunków euro-arabskich, a
samo jego istnienie można uznać za duże osiągnięcie. Budowanie zinstytucjonalizowanego,
wielostronnego i politycznego dialogu na poziomie rzÄ…dowym, parlamentarnym i
pozarządowym które proponuje BP, umożliwia tworzenie bezprecedensowych,
kompleksowych relacji między tymi regionami.11 Poniżej opisane są bardziej widoczne
pozytywne zmiany będące skutkiem BP.
Proces sprzyja współpracy gospodarczej między krajami Południa (South-South cooperation),
a także współpracy wewnątrzarabskiej. Najlepszymi przykładami tej pozytywnej tendencji
jest ustanowienie, przez Egipt, Maroko, TunezjÄ™ i JordaniÄ™, Panarabskiej Strefy Wolnego
Handlu w 1988 r. (Greater Arab Free Trade Area) oraz Śródziemnomorsko-Arabskiego
Stowarzyszenia Wolnego Handlu (MAFTA), celem utworzenia strefy wolnego handlu w
regionie przed upływającym w 2010 r. terminem ustanowienia strefy wolnego handlu z UE.
Współpraca odegrała także pozytywną rolę w liberalizacji gospodarczej w świecie arabskim.
Rządy państw arabskich tworzą i wdrażają ramy regulacyjne konieczne do osiągnięcia
konkurencyjności, wydajności a także dobrych wyników, mimo że dzieje się to stopniowo i z
całą pewnością nie wszędzie. Jest to także pierwszy krok ku osiągnięciu przejrzystego
systemu administracyjnego oraz utworzenia wydajnego systemu podatkowego i celnego.
Warto również wspomnieć, że Partnerstwo wzmocniło także polityczny aspekt współpracy, w
dużej mierze także dzięki regularnym spotkaniom Ministrów Spraw Zagranicznych i
utworzeniu w 2004 r. Śródziemnomorskiego Zgromadzenia Parlamentarnego. Należy również
zauważyć, że spotkania organizowane w kontekście Partnerstwa są często praktycznie
jedynym obszarem współpracy między Izraelem a krajami arabskimi.
Ustanowienie Procesu Barcelońskiego z pewnością jest nową szansą dla UE i krajów
arabskim na rozwijanie współpracy gospodarczej, jednak nie osiągnęło oczekiwanego
momentu zwrotnego w stosunkach między oboma regionami. Z perspektywy Europy, wolno
postępujący rozwój stosunków gospodarczych z krajami arabskimi wynika z braku
poważnych reform na rynkach wewnętrznych lub braku poprawy w otoczeniu politycznym i
biznesowym. Dla uczestniczących w procesie krajów arabskich, stosunki polityczne i
gospodarcze wciąż wydają się być asymetryczne i bardziej korzystne dla Europy, ze względu
na ich oparcie na modelu metropolii-peryferiów, który istniał w stosunkach europejsko-
arabskich przed wprowadzeniem Partnerstwa Euro-Śródziemnomorskiego. To z kolei miało
swój skutek w postaci braku większego zainteresowania procesem. "Nie wydaje się im, że w
przewidywalnej przyszłości to się zmieni. W dalszym ciągu będą mierzyć sukces stosunków
gospodarczych z UE nie tyle w kategoriach nieustannego angażowania się UE w pomoc
finansową i techniczną, co raczej w kategoriach skłonności Wspólnoty do przyjęcia bardziej
elastycznego podejścia, które utoruje drogę partnerstwu równych partnerów."12
11
Więcej o Procesie Barcelońskim: Wójcik, A.  Jakie doświadczenia ze współpracy w regionie Morza
Śródziemnego mogą być przydatne w konstruowaniu Strategii UE dla regionu Morza Bałtyckiego? Biuletyn
Analiz UkiE Nr 19, 2008.
12
Miller i Mishrif (2005), str. 106
6
3.5. Europejska Polityka SÄ…siedztwa 2004
Następnym krokiem w stosunkach UE z krajami arabskimi Basenu Morza Śródziemnego było
przyjęcie Europejskiej Polityki Sąsiedztwa (European Neighbourhood Policy ENP), która
stanowiła odpowiedz
Unii Europejskiej na nowe wyzwania wynikajÄ…ce z poszerzenia na
wschód, oraz z konieczności przedefiniowania swoich relacji ze starymi i nowymi sąsiadami.
Wprowadzona w 2004 roku Europejska Polityka Sąsiedztwa dotyczy bezpośrednich sąsiadów
UE, zarówno jeśli chodzi o granicę lądową jak i morską, i z krajów świata arabskiego
obejmuje Izrael, Jordanię, Maroko, Autonomię Palestyńską, Tunezję, Egipt, Gruzję, Liban
oraz Algierię. Proponuje ona znaczące zmiany do strategii oraz nowe podejście UE do krajów
regionu Morza Śródziemnego, warunkowe w swej istocie, oraz oferujące premię krajom,
które pomyślnie wdrożyły pakiet kompleksowych reform gospodarczych i politycznych. Pod
względem gospodarczym, EPS oferuje partnerskim krajom Basenu Morza
Śródziemnomorskim bodziec do poszerzania działania poza obecną Umowę
Stowarzyszeniową i w przyszłości uczestnictwo w Jednolitym Rynku Europejskim. Oznacza
to jednak podjęcie przez nie zobowiązań wynikających z przepisów unijnych o jednolitym
rynku, oraz spełnienie postawionych przez UE warunków jeśli chodzi o prawa polityczne i
człowieka. W związki z tym, mimo możliwości uczestnictwa we wspólnym rynku UE, oraz
korzyści płynących z jego czterech wolności (wolny przepływ osób, towarów, usług i
kapitału), odpowiedz
krajów południa Basenu Morza Śródziemnego była chłodna, a w
przypadku krajów takich jak Egipt, przybrała nawet postać otwartego sprzeciwu. Jedynie
Izrael, Jordania, Maroko, Autonomia Palestyńska i Tunezja wykazały zainteresowanie
pójściem krok dalej niż stanowią Umowy Stowarzyszeniowe.
EPS opiera siÄ™ na istniejÄ…cych uregulowaniach prawnych i instytucjonalnych, tj. Umowach
Stowarzyszeniowych, Umowach Partnerstwa i Współpracy, Procesie Barcelońskim (i dlatego
nie obejmuje Syrii i Libii) oraz ustanowionych już instrumentach realizacji i monitorowania.
Kluczowe dla idei EPS są siedmioletnie Plany Działań, uzgadnianie między UE a każdym
krajem partnerskim. Plany Działań są podobne jeśli chodzi o formę, natomiast ich treść, czyli
plan reform politycznych i gospodarczych z priorytetami krótko- i średniookresowymi jest
inny dla każdego z krajów. Plany obejmują szerokie spektrum spraw, wśród których są m. in.
dialog polityczny, współpraca gospodarcza i społeczna, sprawy handlu, reformy rynkowe i
regulacyjne, współpraca w dziedzinie bezpieczeństwa, a także wymiar ludzki.
Od roku 2000 do końca 2006 UE, w ramach programu MEDA, udostępniła krajom arabskim
objętym Europejską Polityką Sąsiedztwa około 5,3 mld Euro z przeznaczeniem na pomoc. W
roku 2007, Komisja Europejska zastąpiła program MEDA Europejskim Instrumentem
Sąsiedztwa i Partnerstwa - elastycznym, wynikającym z polityki instrumentem, który posiada
lepsze narzędzia do wspierania priorytetów ustalonych w ramach Planów Działań. Ma on
również za zadanie wspierać kontakty przygraniczne oraz współpracę na zewnętrznych
granicach morskich i lądowych UE w celu usprawnienia interakcji między uczestnikami
procesu na szczeblu regionalnym, lokalnym i przedstawicielami społeczeństwa
obywatelskiego.13 Wśród innych form wsparcia technicznego i finansowego znajdują się
harmonizacja praw, konwergencja regulacji oraz budowanie instytucje, które wspierają
mechanizmy sprawdzone w wcześniej w europejskich krajach transformacji, które w
międzyczasie stały się Krajami Członkowskimi UE.
Plany Działań Europejskiej Polityki Sąsiedztwa można interpretować jako przedłużenie
Umów Stowarzyszeniowych w ramach Procesu Barcelońskiego. Mają one także pomagać UE
13
Komisja Europejska, http://ec.europa.eu/world/enp/funding_en.htm
7
oraz jej krajom partnerskim w osiąganiu maksimum korzyści z utworzonych struktur i
uruchomić procesy, które ostatecznie umożliwią członkostwo tych krajów w wewnętrznym
rynku UE. Pytanie, czy wyzwanie to nie jest zbyt ambitne dla krajów arabskich pozostaje jak
na razie bez odpowiedzi.
4. Relacje EU-kraje Zatoki Perskiej
Kraje Zatoki Perskiej, a w szczególności monarchie skupione w Radzie Współpracy Zatoki
(GCC) były prze UE zaniedbywane na korzyść krajów arabskich regionu
śródziemnomorskiego. Obecnie jednak w świecie arabskim następują przetasowania, a kraje
Zatoki Perskiej pojawiajÄ… siÄ™ jako awangarda liberalizacji politycznej i gospodarczej w
regionie, co skłania do przypuszczenia, że współpraca między UE a Zatoką Perską nabierze
nowego wymiaru.
Rada Współpracy Krajów Arabskich Zatoki Perskiej (GCC) to organizacja regionalna
utworzona w 1981 roku przez sześć krajów Zatoki (Bahrajn, Kuwejt, Oman, Katar, Arabia
Saudyjska oraz Zjednoczone Emiraty Arabskie). "Wspólnym interesem reżimów GCC jest
stabilizacja i spokój w niezwykle niebezpiecznym otoczeniu regionalnym: wszystkie są
bogate, konserwatywne, o relatywnie niewielkiej gęstości zaludnienia, oraz muszą stawiać
czoła agresywnym mocarstwom regionalnym w postaci Iranu, Iraku, a w przeszłości także
Republiki Egiptu. Mają w związku z tym silny motyw by trzymać się razem, i mimo
niedawnych potknięć, GCC pozostaje jedyną skuteczną organizacją subregionalną na Bliskim
Wschodzie."14 Oprócz tego, wspólne, liberalne perspektywy gospodarcze krajów GCC
pozwoliły im na osiągnięcie zaawansowanej integracji rynków kapitałowych, usługowych,
towarowych i pracy, a poziom regulacyjnej harmonizacji, w porównaniu z sąsiadami, stawia
ten region za wzór reszcie świata arabskiego.
Zainteresowanie GCC pokojem i stabilnością w regionie, jej sztandarowe projekty dotyczące
liberalizacji gospodarczej, takie jak unia monetarna GCC oraz unia celna, a także ambitne
plany uruchomienia wspólnego rynku, sprawiają, że region ten jest dla UE niezwykle
atrakcyjny. Podpisanie Porozumienia o Współpracy w 1988 r. wyznaczyło początek
kolejnego etapu stosunków regionalnych między krajami UE a krajami GCC. Celem tego
porozumienia było wzmocnienie stabilności i wspieranie stosunków politycznych i
gospodarczych poprzez poszerzenie gospodarczych i technicznych aspektów współpracy w
dziedzinie energii, przemysłu, handlu, usług, rolnictwa, rybołówstwa i rybactwa, inwestycji,
nauki, technologii i środowiska.15 Co jeszcze ważniejsze, porozumienie zawiera zobowiązanie
obu stron do rozpoczęcia negocjacji w sprawie Porozumienia o Wolnym Handlu. Negocjacje
w tej sprawie rozpoczęto w roku 1990, lecz postępowały one w kolejnych latach niezwykle
powoli. Od roku 2007 zanotowano przyspieszenie rozmów, choć kwestie takie jak prawa
człowieka ze strony Europy, oraz żądanie objęcia Porozumieniem wszystkich towarów i usług
ze strony arabskiej, co ma pozwolić na powstawanie wspólnych przedsięwzięć mających
pogłębić współpracę na polu własności intelektualnej, wciąż stanowią poważne przeszkody
we wzajemnej współpracy.16
"Po dwóch dekadach stagnacji, Zatoka Perska jawi się jako kluczowy gracz na światowej
scenie gospodarczej. W trudnych strukturalnie czasach na globalnym rynku naftowym, jej
rola jako wiarygodnego dostawcy o znacznych mocach produkcyjnych jest ważniejsza niż
kiedykolwiek. 42% światowych rezerw ropy naftowej i 23% gazu kontroluje GCC. Obydwie
14
Hertog, S. (2007), str. 4
15
Komisja Europejska
16
Kawach, N. (2008)
8
te liczby są wyższe niż obecne udziały krajów Rady w globalnym eksporcie, co oznacza, że
rola GCC jako eksportera energii z całą pewnością wzrośnie."17
GCC stara się zdywersyfikować swoje więzy gospodarcze wraz ze wzrostem potencjału
handlowego regionu. Mimo tego, że UE ucierpiała na tych zmianach, a jej udział w imporcie
ze GCC znacznie spadł, ponieważ poszukiwała gdzie indziej z
ródeł ropy naftowej kierowana
zasadą dywersyfikacji, Europa utrzymała status największego eksportera do GCC. Silną
konkurencję dla UE stanowią dziś wschodzące gospodarki Azji, które stały się głównym
partnerem handlowym dla GCC, a także zdecydowanie największym importerem towarów z
GCC, ze względu na zapotrzebowanie na ropę z Zatoki, a także inne towary przemysłowe,
które GCC coraz częściej może oferować.18 Istnieje także prawdopodobieństwo, że
rozwijające się kraje Azji zepchną UE z pozycji głównego eksportera do GCC. "Duży stopień
komplementarności między surowcami Zatoki Perskiej a branżami przemysłowymi w Azji
doprowadzi do powstania nowej osi geo-gospodarczej opartej na globalnym przemyśle, w
następstwie czego Europa przestanie być konkurencyjna w zakresie produkcji aluminium,
wyrobów petrochemicznych i prostej produkcji.19 Znaczenie GCC jako partnera handlowego
UE jest zatem nie do przecenienia. Kraje Rady są szóstym co do wielkości partnerem
handlowym, o dużo większym znaczeniu niż reszta Bliskiego Wschodu, mimo istnienia
uprzywilejowanych stosunków dwustronnych między krajami z południa Europy a krajami
Afryki Północnej.
I wreszcie Zatoka Perska "stała się prawdopodobnie najważniejszym graczem na
międzynarodowym rynku walutowym, oraz jednym z najważniejszych z
ródeł bezpośrednich
inwestycji zagranicznych w gospodarce światowej." Nie dziwi zatem, że "przydział nadwyżek
GCC staje się wielką nagrodą, o którą walczy świat międzynarodowych finansów wraz z
podejmowaniem przez inwestorów z GCC coraz bardziej przemyślanych decyzji
inwestycyjnych. Ich portfele inwestycyjne stają się coraz bardziej zróżnicowane. Z 543 mld
USD wspomnianych nadwyżek (...), 300 mld USD poszło do USA, 100 mld do Europy, a 60
mld do Azji. (...) W Europie, publiczni i prywatni inwestorzy z GCC przejęli aktywa znacznej
wartości w branży portowej, przemyśle ciężkim, produkcji samochodów, sektorze bankowym,
turystyce i w nieruchomościach. Całkowitą wartość inwestycji inwestorów z Zatoki Perskiej
w Europie szacuje się na ponad 400 mld USD, a kwota ta stale rośnie. Stawia to GCC na
równi z największymi graczami na rynkach europejskich. (...) UE oraz GCC osiągnęły taki
stopień współzależności finansowej, z jakiego większość europejskich decydentów nie zdaje
sobie sprawy."20
W czasach rywalizacji rozmaitych bloków gospodarczych o dostęp do rynku Zatoki Perskiej
na preferencyjnych zasadach, Porozumienie o Wolnym Handlu między UE a GCC ma
strategiczne znaczenie polityczne i gospodarcze. Mimo tego, że niedawne opóz
nienia w
negocjacjach w sprawie Porozumienia nie służą interesom GCC, więcej do stracenia może
mieć UE, która już jest za USA i krajami azjatyckimi jeśli chodzi o postęp negocjacji w
sprawie dostępu do rynku. Poza tym, Stowarzyszenie o Wolnym Handlu między UE a GCC
byłoby pierwszym takim porozumieniem międzyregionalnym, co przydałoby dodatkowej
symboliki tej współpracy. Porozumienie o Wolnym Handlu między UE a GCC jest więc
wyjÄ…tkowÄ… szansÄ… na reorientacjÄ™ w obszarze Zatoki Perskiej w okresie jej szybkiego wzrostu
i transformacji geo-gospodarczych. Dla UE bardzo ważne będzie to, by nie przegapić tej
17
Hertog, S. (2007), str. 2
18
Hertog, S. (2007), str. 7
19
Hertog, S. (2007), str. 8
20
Hertog, S. (2007), str. 9
9
ważnej szansy na współpracę w niezwykle istotnym momencie przetasowań na Bliskim
Wschodzie, w których doświadczeni gracze odchodzą w cień, a pojawiają się nowi."21
W ciągu ostatnich lat, kraje Zatoki Perskiej czerpały z doświadczeń UE by lepiej radzić sobie
z wyzwaniami związanymi z reformami politycznymi. "W porównaniu do Azji i USA, ma
ona najbogatsze doświadczenia jeśli chodzi o zarządzanie i wspieranie reform regulacyjnych
w szeregu systemów politycznych, jeśli chodzi o budowanie instytucji oraz dostosowywanie
przepisów między państwami. Ma także największy zasób wiedzy w zakresie wspierania
reform politycznych i sądowych. Żadnego z tych doświadczeń nie da się jednak bez ich
dostosowywania wprowadzić w Zatoce Perskiej." Mimo to, "UE ma przewagę w pewnych
sektorach, której nie zniweluje żadna inna siła ani koalicja, i na którą trzeba bardziej
zdecydowanie zwracać uwagę. Europa posiada szeroki wachlarz narzędzi wsparcia
transformacji, które można elastycznie uruchamiać, by budować zaufanie i zyskiwać wpływ
na reformy w Zatoce w sposób niekonfrontacyjny." 22 Ważne jest także, by UE była świadoma
swego wizerunku politycznego w regionie Zatoki, oraz by w obecnym otoczeniu politycznym
cieszyła się większym zaufaniem i szacunkiem niż USA. To oczywiście pomoże rozwijać
niektóre formy współpracy między regionami.
5. Wnioski
Mimo istotnej roli odgrywanej przez kraje arabskiej w politykach zagranicznych
poszczególnych krajów europejskich, historia wzajemnych relacji uczy, że Bliski Wschód i
Afryka Północna to pojawiały się, to znikały z listy priorytetów europejskiej polityki
zagranicznej w ciągu kilku ubiegłych dekad. Okres aktywności europejskiej względem
regionu BWAP zauważyć można było w latach 70-tych XX. wieku, po których nastąpił długi
okres zaniedbywania relacji euro-śródziemnomorskich przez WE/UE. Odrodzeniem polityki
europejskiej wobec Bliskiego Wschodu było zainicjowanie w 1995 r. Procesu
Barcelońskiego, a także ustanowienie, w 2008 roku, Unii dla Śródziemnomorza. Najnowsze
wydarzenia mają wymiar symboliczny i polityczny. Stanowią one także zwrot w kierunku
kształtowania aktywnej polityki wobec Basenu Morza Śródziemnego oraz dają nadzieję, że
Partnerstwo Euro-śródziemnomorskie na nowo nabierze impetu. Mimo tych działań,
zaangażowanie UE w rejonie BWAP będzie musiało jeszcze wzrosnąć, by umożliwić
skuteczne zmaganie siÄ™ z wyzwaniami stawianymi przez ewoluujÄ…cy kontekst geopolityczny.
Polityka UE jest odmienna dla regionu Śródziemnomorza i regionu Zatoki Perskiej. Polityka
względem obu tych regionów natomiast przez lata polegała głównie na relacjach
gospodarczych. W świetle wyzwań dnia dzisiejszego (rosnące bezrobocie, pogłębiające się
podziały społeczne, oraz związane z tym niepokoje, szybka urbanizacja, globalizacja, wzrost
zaludnienia, fundamentalizm religijny oraz istotne kwestie środowiskowe, takie jak niedobór
wody), konieczne jest sformułowanie przez UE kompleksowej i spójnej wspólnej europejskiej
polityki zagranicznej wobec Basenu Morza Śródziemnego oraz Zatoki Perskiej.
Bliskość krajów południa Basenu Morza Śródziemnego stanowi dla UE szczególnie
skomplikowane wyzwanie. Pomimo poprawy w ostatnich latach, sytuacja gospodarcza w
krajach południa Basenu Morza Śródziemnego w dalszym ciągu wywiera znaczny wpływ na
europejski rynek pracy oraz społeczeństwo w Europie. Gospodarki regionu, bezrobocie
sięgające 25% wśród młodych ludzi oraz dochód na osobę stanowiący 10% średniej UE23
stanowią niektóre z przyczyn ciągłego napływu nielegalnych i legalnych imigrantów z tego
21
Hertog, S. (2007), str. 2
22
Hertog, S. (2007), str. 16
23
Cameron, F. (2007), str. 111
10
regionu do Europy. Otoczenie polityczne, ze względu na potężny przyrost populacji oraz
urbanizację, także jest wystawione na ciężką próbę. W tym trudnym środowisku
gospodarczym, w którym system polityczny cechuje niedostatek demokracji i woli zmian oraz
reform, UE słusznie zaniepokojona jest potencjalnym zagrożeniem politycznym i dotyczącym
bezpieczeństwa, jakie stanowić mogą jej południowi sąsiedzi. Do tej pory UE próbowała
rozwiązać te problemy na zasadzie prezentowania warunków. W związku z tym, partnerstwo i
współpraca między UE a krajami Basenu Morza Śródziemnego pozostawały asymetryczne,
co zmniejszało zainteresowanie krajów arabskich, poza wymiarem gospodarczym,
współpracą polityczną i społeczną. Aby zmotywować partnerów arabskich z rejonu Morza
Śródziemnego do podążania w przyszłości ścieżką współpracy i partnerstwa nie tylko
gospodarczego, lecz także politycznego, Unia Europejska będzie musiała zrewidować swoje
podejście do Partnerstwa.
Stosunki między UE a GCC, a w szczególności Porozumienie o Wolnym Handlu, są
wyjÄ…tkowÄ… szansÄ… dla UE na reorientacjÄ™ w obszarze Zatoki Perskiej w okresie szybkiego
wzrostu i transformacji geo-gospodarczych. Dla UE bardzo ważne będzie to, by nie
przepuścić tej ważnej szansy na współpracę, w niezwykle istotnym momencie zmian na
Bliskim Wschodzie, w którym doświadczeni gracze odchodzą w cień, a pojawiają się nowi.24
W sytuacji geopolitycznej, w której inne rozwijajace sie regiony świata takie jak Azja (a w
szczególności mocarstwa regionalne, takie jak Indie i Chiny) będą coraz częściej próbować
tworzyć alianse z regionem BWAP, nakazem chwili dla UE jest zwrócenie większej uwagi na
swoje zaangażowanie w Zatoce Perskiej.
Czas i narzędzia poprawy stosunków między UE a światem arabskim nigdy nie były
dogodniejsze. Uwzględniając istniejący dorobek polityk i programów, oraz patrząc w
przyszłość i przecierając nowe szlaki, UE ma szanse pomóc światowi arabskiemu w staniu się
regionem, w którym panuje dobrobyt, co z kolej stworzy ramy dla jeszcze bliższej współpracy
między regionami i przyczyni się do stabilizacji i pokoju w regionie.
Bibliografia
Publikacje książkowe
Cameron, Fraser. An Introduction to European Foreign Policy (London: Routledge 2007)
Wojtaszyk, Konstanty A. (red.) Integracja Europejska (Warszawa: Wydawnictwa
Akademickie i Profesjonalne 2006)
Artykuły
Bernatowicz, Grażyna. "Proces Barceloński jako jeden z instrumentów polityki
śródziemnomorskiej Unii Europejskiej," Sprawy Międzynarodowe, Nr 4 (2005)
Henig, Stanley.  The Mediterranean Policy of the European Community, Government and
Opposition 6, Nr 4 (27 kwietnia 2007): 502-519.
24
Hertog, S. (2007), str. 2
11
Hertog, Steffen.  EU-GCC Relations in the Era of the Second Oil Boom, dokument roboczy
CAP (grudzień 2007)
Kawach, Nidim.  GCC criticizes EU for delaying free trade deal, Emirates Business 24/7
(21 sierpnia 2008)
Miller, Rory i Mishrif, Ashraf.  The Barcelona Process and Euro-Arab Economic Relations:
1995-2005, The Middle East Review of International Affairs 9, Nr 2, art. 6 (czerwiec 2005):
94-108
Aliboni, R., Driss, A., Schumacher,T. I Tovias, A.  Putting the Mediterranean Union in
Perspective , EuroMesco 68 (czerwiec 2008),(http://euromesco.net/images/paper68eng.pdf)
Assessment of the Barcelona Process: Perspective of the Arab NGO Network for
Development, Heinrich-Boell Foundation, 2005
Inne opracowania
"Wspólna Strategia Unia Europejskiej wobec Regionu Morza Śródziemnego, Santa maria de
Feira EUROMED," Doc. De Séance Nr 33/04 Rev. 1
European Commission External Relations,
http://ec.europa.eu/external_relations/euromed/index_en.htm
EuroMed InfoCentre, http://euromedinfo.eu/
Europejski Instytut Badań nad Współpracą Śródziemnomorską i Euro-Arabską.  Współpraca
Euro-Śródziemnomorska", http://www.medea.be/print.htmal?page=&lang-en&doc=767
12