panorama po"owie procesu produkcyjnego dosta nagle miliard jajek wicej zaznacza Wayne Mor- ges, wiceprezes firmy Baxter w Deerfield w stanie Illinois. Pomys" przygotowywania szczepionek w hodowlach komórkowych nie jest nowy. Aventis na przyk"ad wytwarza szczepionki przeciwko wirusowi polio w komórkach po- METODA ALTERNATYWNA: chodzących z ma"pich nerek. W"aĘnie one Richard Webby, wirusolog pos"uŻą firmie Baxter do produkcji uodpor- z St. Jude Children s Research niających zastrzyków przeciw grypie i do Hospital w Memphis, ma nadziej, odnowienia amerykałskich zasobów szcze- Że przyĘpieszy produkcj szczepionek, znajdując nowe pionek przeciw ospie. PrzejĘcie na system poŻywki do namnaŻania wirusa. produkcji oparty na liniach komórkowych by"oby mówi Katz krokiem na miar XXI wieku . niczne szczepionek wytwarzanych na bazie li- Dlaczego pomys" takiej zmiany pojawi" si nii komórkowych nie rozpoczną si w USA dopiero teraz? Po prostu obecny system ja- przed nadejĘciem jesieni, a nowe szczepion- jeczny znakomicie si sprawdza podsumo- ki jeĘli zostaną zaakceptowane przez FDA wuje Webby. Niewątpliwą przeszkodą we prawdopodobne bdą jedynie uzupe"nie- wprowadzeniu linii komórkowych są teŻ niem produkowanych z kurzych jaj. Opraco- koszty, jakie muszą ponieĘ firmy, by prze- wanie kilku sposobów produkcji szczepio- n stawi si na nową technologi. Badania kli- nek w kołcu nie boli. wite koty duŻe i ma"e FRANCUSCY ARCHEOLODZY ZNALEŁLI WRESZCIE MUMIó LWA. AGNIESZKA KRZEMIĄSKA staroŻytnym Egipcie niemal wszystkie w Delcie Nilu, która z czasem sta"a si zna- zwierzta identyfikowano z jakimiĘ ną w ca"ym Egipcie boginią radoĘci i zaba- KULTOWE Wbogami. Czczono krowy, byki i ba- wy. Herodot opisuje w II ksidze Dziejów, LWY rany, ale równieŻ ma"e ssaki, jak ichneumony Że w trakcie obchodów ku jej czci odbywa- Lwy czczono w miejscowoĘciach czy myszy, a takŻe gady, ptaki, a nawet ryby. "y si w Bubastis ekstatyczno-orgiastyczne leŻących po wschodniej stronie W okresie póęnym (lata 664 332 p.n.e.) i pto- procesje z udzia"em miejscowej ludnoĘci. Nilu, gdzie niewielkimi dolinami, lemejskim (lata 332 30 p.n.e.) niezwykle po- Odnalezione tu cmentarzysko zmumifiko- zwanymi wadi, sp"ywa"y do rzeki pularny by" zwyczaj trzymania zwierząt przy wanych kotów z okresu ptolemejskiego na- okresowe dop"ywy. Zapuszczając Ęwiątyniach, gdzie je karmiono i doglądano. leŻy do najwikszych, zaraz obok kociej ne- si w takie miejsca, najszybciej Po Ęmierci zwierzta mumifikowano, wk"a- kropoli w Sakkarze, zwanej Bubastejonem. moŻna by"o spotka na drodze dano do trumien i sk"adano w grobach na Niektórzy badacze uwaŻają jednak, Że kot lwa. W Beni Hassan w Ęrodkowym specjalnie dla nich przeznaczonych nekropo- by" tylko "atwo dostpnym substytutem lwa, Egipcie oddawano ho"d lwicy lach lub sprzedawano wiernym jako wota. rzeczywistego wcielenia Bastet, którą w Pachet. Jednak najbardziej Na stanowiskach z tego okresu archeolodzy Memfis utoŻsamiano z potŻną lwiog"ową rozpowszechniony by" kult lwa w"aĘciwie czĘciej odnajdują zmumifikowane boginią wojny Żoną boga-stwórcy Ptaha, w Ta-remu, nazywanym w czasach szczątki zwierzce niŻ ludzkie. W Kom Ombo zwaną Sechmet lub Tefnut. Bastet jak wielu ptolemejskich Leontopolis odkryli na przyk"ad cmentarzysko krokodyli innych bogów w panteonie egipskim mia- (Miastem Lwa). LeŻa"o ono we boga Sobka, w Esna ryb bogini Neit, w Sak- "a dwa oblicza: z jednej strony by"a swawol- wschodniej Delcie Nilu, niedaleko karze zaĘ mumie ma"p i ibisów boga Tota, ną boginią zabawy i uciech, w czym przy- Bubastis. To w"aĘnie tutaj czczono uwaŻanych za ucieleĘnienie boga Ptaha, oraz pomina"a "agodną bogini Hathor, z drugiej boga lwa Mehesa, syna bogini pochówki s"ynnych byków Apisów. zaĘ krwioŻerczą lwicą Tefnut, której bóg Bastet. Badający to stanowisko Jednym z czĘciej mumifikowanych zwie- s"ołca Re nakaza" swego czasu zniszczenie archeolodzy znaleęli ruiny Ęwiątyni rząt by" kot, uwaŻany za wcielenie bogini rodzaju ludzkiego. W czasie Ęwiąt bogini Ba- tego boga, która sta"a tu zapewne Bastet, pierwotnie opiekunki miasta Bubastis stet nawet królowie nie mieli prawa polo- juŻ w czasach redniego Pałstwa. KWIECIEĄ 2004 WIAT NAUKI 9 EGIPTOLOGIA GREG CAMPBELL AP Photo panorama wa na lwy, co dodatkowo potwierdza tez, ziono w pobliŻu bandaŻy, eksperci uwaŻają, Że one równieŻ uznawane by"y za Ęwite. Że zosta" on zmumifikowany. Wskazuje na to D"ugo jednak archeologom nie udawa"o nie tylko pozycja szkieletu przypominająca si znaleę Żadnej mumii lwa, chociaŻ król uk"ad mumii kotów, ale teŻ zabarwienie ko- zwierząt by" czsto wzmiankowany zarów- Ęci (podobne do innych na tym stanowisku) no w faraołskich inskrypcjach, jak i w kla- oraz tkwiące wewnątrz k"ów niewielkie frag- sycznych juŻ zapisach podróŻników. Dopiero menty tkaniny. Znalezione przez Francuzów w listopadzie 2001 roku podczas wykopa- koĘci u"oŻone by"y w idealnym porządku ana- lisk na memfickiej nekropoli w Sakkarze tomicznym, co dowodzi, Że cia"o zwierzcia ekipa francuskich archeologów d"uŻszy czas spowija"y bandaŻe, które w cią- na terenie Bubastejonu znalaz"a gu stuleci uleg"y ca"kowitemu rozpadowi. pierwszy kompletny szkielet lwa. Lew pojawia si w ikonografii religijnej juŻ LeŻa" wĘród setek kocich mumii w najdawniejszych czasach i ĘciĘle "ączony z"oŻonych w ostatnich stuleciach jest z osobą króla, przede wszystkim w posta- przed naszą erą do grobowca ci sfinksa, bdącego z jednej strony symbo- wykutego tysiąc lat wczeĘniej dla lem potgi Egiptu, z drugiej zaĘ groęnym Mai, mamki s"ynnego faraona straŻnikiem Ęwiątył i nekropoli. S"ynny sfinks Tutanchamona. w Gizie, wykuty w skale, ma prawie 60 m d"u- Grobowiec ten ma dwa pozio- goĘci, a jego g"owa w charakterystycznym na- my, w Żadnym z pomieszczeł nie kryciu zwanym nemes siga 20 m. Mniejsze natrafiono jednak na cia"o zmar- sfinksy ustawiano czsto u wejĘcia do Ęwiątył "ej oko"o 1430 roku p.n.e. Mai. lub wzd"uŻ prowadzących do nich alei proce- Usunito je z pewnoĘcią duŻo syjnych. Innym rodzajem lwiog"owych posą- wczeĘniej, zanim zaczto sk"ada gów są przechowywane obecnie w muzeach tam liczne pochówki wtórne, naj- ca"ego Ęwiata (m.in. w Muzeum Narodowym KOCI LWA u"oŻone w porządku pierw ludzi, a potem Ęwitych kotów. Szkie- w Warszawie) granitowe statuy siedzącej bo- anatomicznym znalezione let lwa znajdowa" si w g"ównym pomiesz- gini Sachmet-Mut, wzniesione w czasach pa- zosta"y na pod"odze jednej czeniu, z g"ową skierowaną na pó"noc, nowania Amenhotepa III. Archeolodzy znaleę- z komór w grobowcu wykutym a cia"em na wschód. Czaszka zwierzcia by"a li ich aŻ 572. Pierwotnie sta"y one wzd"uŻ dla Mai, piastunki s"ynnego czĘciowo zmiaŻdŻona, jednak reszta koĘci drogi wiodącej od g"ównej Ęwiątyni Amona faraona Tutanchamona. zachowa"a si w wyjątkowo dobrym stanie. w Karnaku do odleg"ej o pó" kilometra Ęwią- Znalezisko poddano dok"adnej analizie, któ- tyni jego ma"Żonki, bogini Mut. rej wyniki Alain Zivie, kierownik prac wyko- Zivie sądzi, Że znaleziony w Sakkarze lew paliskowych w Bubastejonie, oficjalnie og"o- móg" by za Życia uwaŻany za wcielenie bo- si" dopiero w Nature z 15 stycznia br. ga Mehesa. I chociaŻ pojedynczy pochówek Wed"ug Cecile Callou, archeozoologa, roz- nie Ęwiadczy jeszcze o istnieniu ca"ego cmen- GRANITOWE POSŃGI siedzącej miary koĘci jednoznacznie wskazują na do- tarzyska lwów, to znalezisko to potwierdza bogini Sachmet-Mut, wzniesione ros"ego samca. Stan uzbienia oraz z"ama- kult tego zwierzcia w owym czasie i dowo- w czasach panowania ne jeszcze za Życia zwierzcia siedem Żeber dzi, Że trzymano je w specjalnych przyĘwią- Amenhotepa III, pierwotnie sta"y Ęwiadczą o tym, Że lwa trzymano w niewoli, tynnych pomieszczeniach, doglądając go, wzd"uŻ drogi wiodącej od g"ównej gdzie zdech" ze staroĘci. Mimo Że nie znale- Żywiąc i oddając mu czeĘ. Ęwiątyni Amona w Karnaku. Odkrycie francuskich badaczy potwierdza tylko to, co by"o wiadomo juŻ wczeĘniej: lew mia" w Egipcie status Ęwitego zwierzcia, które po Ęmierci mumifikowano i sk"adano do grobu. Dlaczego wic tak d"ugo trzeba by"o czeka na odkrycie pierwszego pochów- ku króla zwierząt? Wyt"umaczenie moŻe by ca"kiem proste. Lwy najwikszą estymą cie- szy"y si w Delcie Nilu, a tereny te dziĘ są tak bardzo zawilgocone, Że wiele zabytków znajdujących si w ziemi ulega rozk"adowi. W dodatku nie wiadomo, czy Egipcjanie po- trafili lwy hodowa, czy teŻ trzymali przy Ęwiątyniach przypadkowo z"apane pojedyn- cze osobniki. Wszystko wskazuje raczej na to drugie. Z pewnoĘcią teŻ nie kaŻdy Żyjący wĘród ludzi lew uwaŻany by" za boga. Niewyklu- czone, Że zamoŻniejsi Egipcjanie trzymali 10 WIAT NAUKI KWIECIEĄ 2004 P. HAPUIS, MAFB-Hypoges ( na górze) ; FABIAN WELC ( na dole) panorama dzikie koty w przydomowych zoo dla przy- rydwanie faraona. Kto wie, moŻe jednak jemnoĘci. MoŻe o tym Ęwiadczy historia znaleziony przez Francuzów wielki kot nie ukochanego lwa Ramzesa Wielkiego, który by" ucieleĘnieniem boga, tylko czyimĘ ulu- towarzyszy" mu pono na polu walki. W biełcem trzymanym przez lata w klatce przedstawionej na Ęcianach Ęwiątyni w Abu i pokazywanym z dumą odwiedzającym dom Simbel scenie król zwierząt pdzi tuŻ przy goĘciom. n Kosmiczna pogodynka PRZEWIDYWANIE BURZ NA SOĄCU. KRISTA WEST ilny rozb"ysk, który pojawi" si 19 paę- Ejection Imager (SMEI), które znajduje si dziernika 2003 roku na powierzchni na pok"adzie satelity Coriolis i moŻe Ęledzi SS"ołca, skierowa" uwag naukowców CME w czasie oraz w przestrzeni. W pro- na trzy wielkie grupy plam s"onecznych. W wadzonym w ciągu ostatnich 20 lat progra- JASNE WIATA, ciągu nastpnych dwóch tygodni w rejonie mie SMEI pracowa"o oko"o 20 wojskowych DUE PROBLEMY tym wystąpi"y 124 rozb"yski. Trzy z nich by- i naukowców akademickich, których badania "y najwikszymi, jakie kiedykolwiek zareje- koordynowa"o Air Force Research Laborato- W ciągu dwóch jesiennych strowano. Oprócz kwantów promieniowa- ry w bazie si" powietrznych Hanscom w sta- tygodni 2003 roku wzros"a nia elektromagnetycznego w przestrzeł nie Massachusetts. aktywnoĘ S"ołca. Koronalne ulecia"y ogromne ob"oki plazmy unoszącej Wystrzelone w styczniu 2003 roku SMEI wyrzuty masy (CME) spowodowa"y pole magnetyczne. Ob"oki te, znane jako ko- (nazywany zdrobniale szmi ), ma praco- na Ziemi powaŻne zak"ócenia systemów elektronicznych. ronalne wyrzuty masy (CME coronal mass wa przez trzy lata. OkrąŻa naszą planet w ejections), zawierają miliardy ton protonów ciągu 101 min po przebiegającej nad biegu- 19 paędziernika i elektronów o wielkiej energii. JeĘli skieru- nami orbicie heliosynchronicznej. Jego trzy Na tarczy S"ołca pojawi"y si trzy ją si ku Ziemi, mogą nam sprawi spory kamery przekazują obrazy, które po po"ą- olbrzymie plamy. k"opot. Jesienne rozb"yski i CME zak"óci"y czeniu dają widok ca"ego nieba ze S"ołcem 22 23 paędziernika prac ponad 20 satelitów i statków kosmicz- poĘrodku. CME, które zawierają silnie roz- Pierwsza burza geomagnetyczna, nych (nie licząc tajnych obiektów wojsko- praszające Ęwiat"o elektrony, pojawiają si wywo"ana przez CME, wych), spowodowa"y przerwy w dostawie na tych obrazach jako jasne ob"oki. zaatakowa"a Ziemi. prądu w Szwecji i sk"oni"y Federalny Zarząd Inne przyrządy obserwujące S"ołce pra- 28 paędziernika Lotów USA (Federal Aviation Administra- cują jak zwyk"e aparaty fotograficzne i mogą Pojawi" si drugi pod wzgldem tion) do og"oszenia pierwszego w dziejach wykonywa tylko pojedyncze zdjcia CME. intensywnoĘci z zaobserwowanych alarmu dla pasaŻerów samolotów, których Solar and Heliospheric Observatory (SOHO) dotychczas rozb"ysków powiadomiono o podwyŻszonym poziomie szybko dostrzega pojawiające si CME; rów- s"onecznych. promieniowania. nie szybko znikają one jednak z jego pola wi- 28 30 paędziernika Dotychczas CME atakowa"y Ziemi prak- dzenia. Zesz"ej jesieni SOHO okaza"o si bar- Wydano pierwsze w historii tycznie bez ostrzeŻenia. Gdyby moŻna je by- lotnictwa ostrzeŻenie "o przewidzie tak dok"adnie, jak jutrzejszą o nadmiernym poziomie pogod, róŻne instytucje mia"yby czas na za- promieniowania dla pasaŻerów bezpieczenie kosztownej aparatury, zarów- lecących powyŻej 8 km. no na orbicie, jak i na Ziemi. By moŻe nie- 29 paędziernika d"ugo takie prognozy rzeczywiĘcie da si Druga burza geomagnetyczna, sporządza: w grudniu zesz"ego roku na- wywo"ana przez CME, ukowcy donieĘli o udanej prognozie opra- zaatakowa"a Ziemi. cowanej za pomocą urządzenia Solar Mass 4 listopada Pojawi" si najsilniejszy SOĄCE WYRZUCA OBOK w kszta"cie Żarówki z zaobserwowanych dotychczas (jest to tzw. koronalny wyrzut masy). Zdjcie rozb"ysków s"onecznych; wykona" w lutym 2000 roku satelita SOHO. na szczĘcie dziki rotacji Okrąg"a przys"ona blokuje Ęwiat"o s"oneczne; bia"y S"ołca niszczące okrąg pokazuje po"oŻenie i rozmiary tarczy S"ołca. promieniowanie omin"o Ziemi. KWIECIEĄ 2004 WIAT NAUKI 11 HELIOFIZYKA SIMON PLUNKETT SOHO/LASCO (ESA i NASA)