BEZPIECZE STWO PRACY 7-8/2008
dr hab. MARIA WIDERSZAL-BAZYL
Centralny Instytut Ochrony Pracy
 Państwowy Instytut Badawczy
Adam Smoczyński  konkurs na plakat bezpieczeństwa
pracy pn.  Stres . CIOP 1997
fizycznych warunków pracy [2]. Nie lekce-
Wstęp
ważąc wagi tego problemu, pozostawimy go
Jest to druga czę ć artykułu po więconego zagad- W pierwszej czę ci publikacji na temat
osobom o wiedzy inżynierskiej, a głównym
nieniu stresu starszych pracowników. Omówiono
stresu w ród starszych pracowników [1]
przedmiotem naszego zainteresowania
w niej następujące kierunki działań mających
przedstawiono dane statystyczne wskazują-
na celu obniżenie poziomu stresu w tej grupie:
będzie ograniczanie stresu koncentrujące
ce na starzenie się społeczeństw zachodnich
zmiana postaw ogółu zatrudnionych wobec
się na modelowaniu psychospołecznych i or-
i wzrost znaczenia problemów związanych
starszych pracowników, przyjmowanie do pracy,
ganizacyjnych aspektów rodowiska pracy.
dostosowanie wymagań do możliwo ci starszych
z warunkami pracy starszych pracowników.
Choć każdy element psychospołecznego
pracowników, zapewnienie większej swobody w
Omówiono główne ródła stresu oraz
pracy, szkolenie starszych pracowników, szkole-
rodowiska pracy może być analizowany
satysfakcji tkwiące w psychospołecznych
nie kadry kierowniczej w zakresie  zarządzania
z perspektywy wieku pracownika, to w tym
warunkach pracy tej grupy wiekowej, takich
wiekiem , promocja zdrowia w ród starszych
artykule zajmiemy się tymi jego aspektami,
pracowników. jak: wymagania w pracy, kontrola, wsparcie
które szczególnie często były dyskutowane
społeczne, niepewno ć pracy oraz konflikt
Directions of stress reduction among elderly
w kontek cie wieku i stały się przedmiotem
praca-dom. W tym artykule skoncentrujemy
workers (2)
praktycznych działań w rodowisku pracy.
This is the second part of the article focusing on się na omówieniu działań zmierzających do
Omówione zostaną:
stress of older workers. In this part, the following
doskonalenia psychospołecznych warunków
activities aiming at stress reduction in this group
 zmiana postaw ogółu pracowników
pracy starszych pracowników, a tym samym
were described: change of workers attitudes
wobec starszych pracowników
do zmniejszenia ich poziomu stresu.
towards older workers, recruiting to work, match-
 przyjmowanie do pracy
Można wyróżnić dwie grupy działań ma-
ing working conditions with older workers abilities,
 dostosowywanie wymagań pracy do
older workers training, training of managers in
jących na celu ograniczenie stresu starszych
 age management , health promotion among
możliwo ci starszych pracowników
pracowników. Pierwsza grupa to działania
older workers.
 zapewnienie większej swobody w me-
zmierzające do przystosowania psycho-
todach i czasie pracy
społecznego rodowiska pracy do potrzeb
starszych pracowników, druga  działania  szkolenie starszych pracowników
zmierzające do przystosowania fizycznego  szkolenie kadry kierowniczej w zakresie
rodowiska pracy. Tradycyjnie, wysiłki mają-  zarządzania wiekiem
ce na celu poprawę sytuacji starszych pra-  promocja zdrowia w ród starszych
cowników koncentrowały się na poprawie pracowników.
6
BEZPIECZE STWO PRACY 7-8/2008
być zmniejszone wymagania fizyczne (rys.
Zmiana postaw ogółu pracowników Przyjmowanie do pracy
1B). Zmniejszenie wymagań fizycznych,
wobec starszych pracowników
Według amerykańskiej Komisji Równych
powoduje, że mimo spadku sprawno ci fi-
Szans w Zatrudnieniu (Equal Employment
Podstawą wszelkich oddziaływań, zmie-
zycznej, pracownikowi nadal zostają pewne
Opportunities Commission, EEOC) dys-
rzających do stworzenia rodowiska psy-
rezerwy fizyczne umożliwiające aktywno ć
kryminacja ze względu na wiek stanowi
chospołecznego przyjaznego starszym pra-
poza pracą.
najbardziej dynamicznie rosnącą grupę
cownikom, jest kształtowanie wła ciwych
Zmniejszenie obciążenia fizycznego może
skarg, które wpływają do EEOC. Oznacza to
postaw wszystkich pracowników danej
być dokonywane albo przez zmniejszenie
między innymi, że osobom starszym trudno
organizacji wobec tych osób.
czasu pracy, albo też przesunięcie do innych,
jest znale ć odpowiednią pracę, pomijane są
Europejska Fundacja na Rzecz Poprawy
lżejszych zadań.
przy awansach, a w razie redukcji, to one w
Warunków Życia i Pracy wymienia wiele przy-
Również wymagania w zakresie obcią-
pierwszej kolejno ci tracą pracę. Choć w kul-
kładów dobrych praktyk w tym zakresie [3].
żenia psychicznego powinny być dostoso-
turze europejskiej kult młodo ci nie jest aż tak
I tak na przykład, znana szwedzka fabry-
wywane do wieku, zwłaszcza przy wyko-
silny, jak w amerykańskiej, to jednak proble-
ka Volvo Penta opracowała i wprowadziła
nywaniu zadań psychomotorycznych oraz
my są zbliżone. Przykładem przeciwdziałania
program zmiany postaw pracowników wo-
percepcyjnych. Z kolei funkcjonowanie na
takim tendencjom są dobre praktyki, które
bec awansów starszych kolegów w obrębie
poziomie intelektualnym w wielu zakresach
sygnalizuje Europejska Fundacja na Rzecz
organizacji; program przewidywał przyzna- nie tylko nie ulega osłabieniu, ale nawet może
Poprawy Warunków Życia i Pracy [3].
wanie okre lonych kwot indywidualnym polepszać się, dlatego dobrym wyj ciem jest
" redniej wielko ci przedsiębiorstwo
pracownikom, co umożliwiało im uczest- zamiana zadań stawiających wymagania
szwedzkie związane z przemysłem meta-
psychomotoryczne na zadania polegające na
niczenie w programach dokształcających,
lowym, RAPID, specjalnie skoncentrowało
intelektualnym rozwiązywaniu problemów,
a w konsekwencji awansowanie.
się na rekrutacji starszych pracowników, by
czy też dozorowaniu pracy innych.
Natomiast w Belgii, w agencji pracy
tym sposobem zapewnić sobie zróżnico-
Przykładami praktycznych działań ma-
czasowej, przeprowadzono w ród własnej
waną wiekowo załogę oraz wypełnić braki
jących na celu zmniejszenie wymagań
załogi kampanię, która miała przekonać, że
kadrowe.
wobec starszych pracowników mogą być
starsi pracownicy dysponują znaczną wiedzą
" Duża brytyjska organizacja samorządo-
rozwiązania wprowadzone w NV Koninklijke
zawodową oraz szerokim do wiadczeniem
wa (London Borough of Hounslow) usunęła
Sphinx [6], gdzie:
ogólnym, a także często wykazują dużą
ograniczenia wiekowe ze swoich ogłoszeń
" wprowadzono rotację stanowisk i w ten
elastyczno ć w pracy.
o pracy.
sposób dano starszym pracownikom moż-
Wyniki niektórych badań wydają się
" W Holandii powołano do życia specjalną
liwo ć wykonywania zadań mniej ob-
wskazywać, że postawy i zachowania
agencję pracy związaną z władzami lokal-
ciążających fizycznie, a polegających na
nieprzyjazne czy nawet wrogie wobec star-
nymi, która specjalizuje się w poszukiwaniu
nadzorowaniu młodszego personelu; nowi
szych pracowników mogą być szczególnie
pracy dla ludzi po 55 r.ż.
pracownicy nie byli już angażowani na
rozpowszechnione w tych organizacjach,
okre lone stanowiska, lecz zatrudniano ich
gdzie pracuje mało osób starszych. Taki
Dostosowywanie wymagań pracy
w przedsiębiorstwie w ogóle, co stwarzało
wynik uzyskano w badaniach 276 organizacji
do możliwo ci starszych pracowników
warunki do pó niejszej wymiany stanowisk
związanych z telekomunikacją [4]. By orzec,
Spadek możliwo ci fizycznych wraz między osobami młodszymi i starszymi, gdy
jakie postawy dominują wdanej organizacji,
z wiekiem jest faktem bezspornym. Jednak starsi zaczynali czuć się zbyt obciążeni
przeprowadzono ankietę. Miarą wrogo ci
problemem jest nie tyle spadek sprawno ci " utworzono specjalny wydział, który za-
wobec osób starszych były odpowiedzi
fizycznej starszych osób, co fakt, że wyma- trudniał osoby starsze lub niepełnosprawne,
wiadczące o tym, że wiek stanowi oko-
gania w pracy nie nadążają za naturalnymi nie radzące sobie z dotychczasowymi ob-
liczno ć pogarszającą sytuację pracownika.
zmianami biologicznymi pracowników. ciążeniami; praca polegała tam na montażu
W całej badanej próbie nastroje wrogo ci
Zdaniem Ilmarinena [5] problem polega i pakowaniu, co poprzednio przedsiębior-
dominowały w ok. 18%. Czę ć tę porów-
na tym, że często  mimo iż pracownik jest stwo zlecało firmie zewnętrznej; stanowiska
nywano z pozostałymi zakładami. Wyniki
coraz starszy, wymagania fizyczne, które na tym wydziale zostały bardzo dokładnie
wykazały, że nastroje wrogie starszym
mu się stawia nie zmieniają się. Natomiast zaprojektowane, tak by praca nie stwarzała
pracownikom były stosunkowo częstsze
możliwo ci fizyczne są z wiekiem coraz nadmiernych obciążeń, a pracownicy mieli
tam, gdzie większo ć stanowiły osoby do
mniejsze. Sytuację tę ilustruje rysunek 1A dużą swobodę w organizowaniu czasu pracy
40 lat. Ponadto stwierdzono tam ogólnie
(str. 8.). W takiej sytuacji zasoby fizyczne i regulowaniu tempa pracy
gorszą atmosferę psychospołeczną. Wyniki
pracownika szybko wyczerpują się, poja- " stworzono wciągu 10 lat system sta-
te sugerują więc, że przezwyciężanie postaw
wia się zmęczenie, zniechęcenie, a także nowisk rezerwowych na każdym wydziale,
wrogich starszym pracownikom powinno
stres psychiczny związany zmy lą, że się gdzie, gdy zaistniała potrzeba byli kierowani
dotyczyć przede wszystkim zakładów za-
nie nadąża. Rozwiązanie tego problemu ludzie starsi i mogli wykonywać pracę od-
trudniających głównie ludzi młodych, a także
ilustruje rysunek 1B (str. 8.)  chodzi oto, powiadającą ich możliwo ciom; okazało
tam, gdzie ogólna sytuacja psychospołeczna
by zmniejszyć wraz z wiekiem wymagania się jednak, że dla starszych pracowników
jest niedobra. Nie jest też wykluczone, że
fizyczne w pracy. Choć sprawno ć fizyczna zmiana stawała się bolesna i niejednokrotnie
ogólna poprawa stosunków międzyludzkich
jest sprawą wysoce indywidualną, to jednak była odczytywana jako rodzaj degradacji;
w organizacji poprawia niejako automatycz- w przedziale wieku 40  60 lat zmniejsza by temu zapobiec, przenosząc pracownika
nie los starszych pracowników. się ona o ok. 20% [5]. O tyle też powinny na nowe stanowisko zachowywano jego
7
BEZPIECZE STWO PRACY 7-8/2008
posiadanych możliwo ci, po trzecie  wzro-
stu czasu potrzebnego na odpoczynek po
A. Problem
wysiłku [7].
%
Kraje europejskie różnią się między sobą
100
w zakresie swobody, z jakiej może korzystać
pracownik. Z zestawienia sporządzonego
przez Ilmarinena, w którym zsumował zakres
80
Możliwości fizyczne
kontroli w czterech zakresach (przerwy w pra-
cy, kolejno ć wykonywanych zadań, metody
Zasoby
60 energii
pracy, tempo pracy), wynika, że w tym zakresie
najbardziej korzystna sytuacja jest w Danii
i Portugalii, najgorsza za w Niemczech i Austrii
40
[7]. Choć statystyki te nie obejmują Polski, to
na podstawie danych III sondażu warunków
Wymagania fizyczne
w pracy pracy, przeprowadzonego przez Europejską
20
Fundację na Rzecz Poprawy Warunków
Życia i Pracy, można domy lać się, że w Polsce
0
wska nik ten byłby jeszcze gorszy.
0 20 30 40 50 60
Dobre praktyki proponowane w tym
Wiek (w latach) zakresie przez tę Fundację dotyczą nie tylko
znacznego zakresu swobody w samej pracy,
ale także swobody w wyborze sposobu
przechodzenia na emeryturę. Na przykład,
redniej wielko ci belgijska firma finansowa,
B. Rozwiązanie
Fidisco NV, wprowadziła elastyczne formy
pracy. Nowe reguły pozwalają mężczyznom
%
powyżej 60. roku życia, a kobietom powyżej
100
55. roku życia pracować o 2 godziny krócej,
bez obniżania zarobków. Możliwa jest także
80 Możliwości fizyczne zamiana tego zredukowanego wymiaru czasu
na dodatkowe dni wolne [3].
Zasoby
energii
60
Szkolenie starszych pracowników
Niemal we wszystkich materiałach po wię-
40
conych polityce społecznej wobec starszych
pracowników, bardzo silnie podkre la się
Wymagania fizyczne
konieczno ć prowadzenia szkoleń również dla
20 w pracy
tej grupy osób. Akcje informacyjne prowadzo-
ne są w rodowiskach odpowiedzialnych za
0 zarządzanie zasobami ludzkimi, a także w ród
samych starszych pracowników. Przykładem
02030405060
może być broszura wydana przez brytyjskie
Wiek (w latach)
ministerstwo zatrudnienia (Too old...who
says?), która próbuje przekonać osoby starsze
Rys. 1. Wymagania w pracy a możliwo ci fizyczne w miarę starzenia się
do dalszego uczenia się i ukazuje czytelnikom
Fig. 1. Work requirements vs. physical capabilities as aging continues
wiele form szkolenia dostępnych dla starszych
pracowników.
dotychczasowy tytuł; autorzy radzą, by
Zapewnienie większej swobody
Szkolenia starszych pracowników muszą
proces przenoszenia do prac prostszych
w doborze metod oraz organizacji
mieć jednak pewną specyfikę związaną
poprzedzać okresem przygotowawczym,
z uczeniem się w wieku starszym. Podstawo-
czasu pracy
w którym dostarcza się pracownikowi wszel-
we zasady, które powinny być przestrzegane
Do wiadczenia osób zajmujących się
kich niezbędnych informacji, a bezpo redni
dotyczą strategii, warunków, metod i tempa
warunkami pracy wskazują, że szczególnie
kierownik po więca mu więcej uwagi
uczenia [7]. Strategia uczenia powinna wyko-
starsi pracownicy powinni dysponować
" wdrażano proces automatyzowania
rzystywać bogate do wiadczenie starszego
znaczną swobodą w zakresie przerw w pra-
produkcji, który zmniejsza ilo ć ciężkiej pracy
pracownika. Nowe elementy będą łatwiej
cy, kolejno ci wykonywanych zadań oraz
fizycznej  stanowi więc szansę dla osób
przez niego przyswojone, gdy zostaną sko-
starszych, może także wzbogacać pracę, bo- metod i tempa pracy. Wynika to po pierwsze,
jarzone z już znanymi. Starsza osoba na ogół
wiem pracownik nie jest tylko wykonawcą, ze zmian w możliwo ciach, po drugie  ze
wie, czego chce się nauczyć, a nauczyciel pełni
ale pełni także funkcje kontrolne. wzrostu różnic indywidualnych w zakresie w dużym stopniu funkcję doradcy. Warunki
8
BEZPIECZE STWO PRACY 7-8/2008
uczenia powinny uwzględniać fakt, że osoby kierowniczych oraz kontroli i zmniejszania
Promocja zdrowia
starsze są wrażliwe na wszelkie bod ce dodat- stresu związanego z pracą [9].
w ród starszych pracowników
kowe, np. na hałas. Bod ce te mogą zakłócać Program ten wpłynął na zwiększenie
Ważnym kierunkiem działań zmierza-
proces uczenia się, a więc powinno się stwo- zdolno ci do pracy mierzonej WAI, choć nie
jących do ograniczania stresu starszych
rzyć dobre warunki, izolujące od okoliczno ci w odniesieniu do wszystkich uczestników.
pracowników jest promowanie zdrowego
przeszkadzających nauce. Metody uczenia nie Chcąc odpowiedzieć na pytanie, w jakich
stylu życia oraz informowanie, w jaki spo-
powinny bazować na pamięci mechanicznej, warunkach podobny program może zwięk-
sób zapobiegać najczęstszym schorzeniom,
która jest słabsza uosób starszych, lecz na szyć zdolno ć do pracy, a w jakich jest mało
które w szczególnym nasileniu pojawiają
pamięci skojarzeniowej. Powinno się też skuteczny, naukowcy pilotujący program
się wła nie w starszym wieku, na przykład
zwracać uwagę na uczenie się przez praktykę. wykonali dodatkowe badania, z których wy-
chorobom serca, cukrzycy, chorobom nowo-
Generalnie uczenie się zabiera osobom star- nika, że osoby, u których wystąpiły pozytywne
tworowym. W polskiej literaturze z zakresu
szym więcej czasu niż młodym, szczególnie, zmiany znacznie bardziej systematycznie
kształtowania warunków pracy, a także
je li chodzi o opanowanie praktycznych zadań uczęszczały na poszczególne zajęcia niż ci,
psychologii i socjologii zdrowia, wiele pisano
(teoretyczne przychodzą łatwiej). Dlatego też u których pozytywne zmiany nie wystąpiły.
o takich programach [8].
na uczenie starszych osób powinno się prze- Badanie to sugeruje więc, że dobry program
Szczególnie cenne do wiadczenia zgro-
znaczyć więcej czasu, a materiał przerabiać to jeszcze nie wszystko, bardzo jest też ważne
madzili Finowie. Opracowano i zrealizowano
w wolniejszym tempie. wytworzenie u uczestników odpowiedniego
tam wiele programów, które promowały
zaangażowania, by kultywowali zachowania,
w zakładach pracy zachowania przedłużające
które były propagowane podczas szkolenia.
Szkolenie kadry kierowniczej
zdolno ć do pracy również w starszym wie-
w zakresie  zarządzania wiekiem
ku. Zgodnie z koncepcją zdolno ci do pracy
Podsumowanie
Jak już zostało powiedziane, sprawą Ilmarinena, składa się na nią nie tylko zdrowie
Istnieje wiele sposobów ograniczania stresu
podstawową jest wytworzenie postaw fizyczne, ale i samopoczucie psychiczne mie-
starszych pracowników. Ich skuteczno ć potwier-
przyjaznych wobec starszych pracowników rzone wska nikiem WAI (Work Ability Index).
dzają przedstawione przykłady dobrych praktyk.
w ród ogółu załogi. Jednak na poziomie Tym samym, promowanie zdolno ci do pracy
Celem niniejszej publikacji jest zachęcenie
organizacji, wszystko co się w niej dzieje to także ograniczanie stresu psychicznego.
osób odpowiedzialnych za kształtowanie
jest pochodną systemu zarządzania. Stąd Przykładem dobrej praktyki w tym za-
warunków pracy do podejmowania działań,
tak ważne jest, by wła nie zarządzający we kresie może być program MAHIS wdrożony
które ułatwiałyby pracę starszym pracownikom,
wła ciwym wietle widzieli sprawy wieku. w fińskiej fabryce produkującej urządzenia
czyniłyby pracę bardziej satysfakcjonującą,
Szkolenia w tym zakresie powinny objąć elektromechaniczne [9]. Założeniem w tym
a jednocze nie przynoszącą istotne korzy ci
osoby na wszystkich szczeblach zarządzania: programie była praca grupowa. W każdym
pracodawcy. Możliwych działań w tym zakresie
mistrzów, kierowników niższego, redniego, wydziale utworzone zostały tzw. grupy MA-
jest dużo i prawdopodobnie wiele sposobów
wyższego i najwyższego szczebla. HIS. Było ich 13. Każda z nich spotykała się
aktywnego włączania starszych pracowników
Podczas takich szkoleń powinny być co pewien czas i była odpowiedzialna za to,
w proces pracy można jeszcze wypracować.
omówione np.: by wcze niej uzgodnione sposoby poprawy
" struktura wiekowa pracowników przed- sytuacji zostały wdrożone. Sposoby poprawy
PI MIENNICTWO
siębiorstwa  obecnie i w przyszło ci uzgodniono na podstawie wstępnych badań
[1] M. Widerszal-Bazyl Stres w ród pracowników star-
szych (1).  Bezpieczeństwo Pracy 6(441)2008
" współczesne koncepcje zdolno ci do sondażowych, w których mierzono także
pracy zdolno ć do pracy. Dla pracowników zorgani- [2] A. Griffiths (2003) The role of psychosocial environ-
ment in promoting the health and performance of
" zdolno ć do pracy a zatrudnienie i go- zowano seminaria, na których zrelacjonowa-
older workers. W: M. Kumashiro (ed.) Aging and Work.
spodarka no wyniki sondażu, a także przedyskutowano
London, New York, Taylor & Francis
" starzenie się a produktywno ć, zdrowie, propozycje poprawy sytuacji. Poprawa miała
[3] A. Walker (1998) Managing an ageing workforce.
A guide to good practice. European Foundation for
wzrost możliwo ci umysłowych, możliwo ci objąć zarówno wprowadzenie usprawnień
Improving and Living Conditions
funkcjonalne, uczenie się ergonomicznych, jak i doskonalenie samej
[4] M.Kumashiro (ed.) (2003) Aging and Work. London,
" regulowanie obciążenia pracą społeczno ci (szczególnie w zakresie pracy
New York, Taylor & Francis
" instrumenty zarządzania wiekiem zespołowej i kierowania) oraz poprawę
[5] J. Ilmarinen (2001) Aging workers in Finland and in
" zapobieganie dyskryminacji ze względu funkcjonowania jednostek wła nie przez the European Union: their situation and promotion of
their working ability, employability and employment.
na wiek [7, str. 31]. promowanie zdrowia i dobrego samopoczu-
The Geneva Papers on risk and insurance, 4, 623-641
Omawiając koncepcję zdolno ci do pra- cia. Należy zwrócić uwagę na to, że promocja
[6] V.M.A. Gerardu, M.J. Schabracq (1994) Personnel
cy, należy wyra nie podkre lać, że jest to zdrowia nie była odosobnionym działaniem,
policies of an aging company: a Dutch case study. W:
wła ciwo ć, na którą można oddziaływać. ale czę cią szerszej interwencji.
J. Snel i R. Cremer (eds.) Work and Aging. A European
Perspective. London, Taylor & Francis
Warto też zwalczać mit o związkach wieku Promocja zdrowia, w tym poprawa
[7] J. Ilmarinen (2003) Promotion of work ability during
zmniejszą produktywno cią. Omawiając samopoczucia, objęła 16 następujących
aging. W: M. Kumashiro (ed.) Aging and Work. London,
regulowanie obciążenia pracą, powinno się rodzajów aktywno ci: ogólne treningi
New York, Taylor & Francis
zalecać osobom kierującym, aby praca była w zakresie różnych ćwiczeń fizycznych,
[8] E. Korzeniowska, K. Puchalski Jak promować zdrowie
tak zorganizowana, by 2/3 osób powyżej 55. gimnastyka z instruktorem, gry zespołowe,
w miejscu pracy. Program interwencji medycznych,
IMP Łód 1999
,
r. ż., nawet ze zdiagnozowanymi chorobami, wycieczki, testy sprawno ciowe, badania
[9] V. Louhevaara, A. Leppanen, S. Klemola (2003)
mogło nadal wykonywać swoją pracę. Silnie lekarskie, seminaria w czasie weekendu
Changes in the work ability indem of aging workers
powinna być też akcentowana potrzeba poza zakładem pracy, aktywno ć kulturalna,
related to participation in activities for promoting health
szkolenia starszych osób. szkolenia w zakresie poprawy umiejętno ci and work ability: a3-year program
9