tom 16, nr 1, 25 34
PRACA ORYGI NAL NA ISSN 1425 4956
Gerontologia Polska
Barbara Bień, Zyta Beata Wojszel, Halina Doroszkiewicz w imieniu grupy EUROFAMCARE*
Klinika Geriatrii Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku
Poziom niesprawności osób w starszym
wieku jako wskazanie do wspierania
opiekunów rodzinnych**
Level of disability of older persons as indication
for supporting of family caregivers
Abstract
Background. Aim of the study, carried-out within EUROFAMCARE project, was a comparison of the caring situ-
Background.
Background.
Background.
Background.
ations and requirements for needs between Polish and European samples, within categories of disability.
Material and methods.
Material and methods.
Material and methods. The cross-national study included 5684 family carers living in six European countries, 995
Material and methods.
Material and methods.
in Poland, and 4689 in Germany, Greece, Italy, Sweden and UK, in total. A person who provided care to their
relative, aged 65 or more, for at least four hour per week was considered as a carer. The questionnaire as Common
Assessment Tool was developed in cooperation with other countries. The interviews were collected face-to-face by
trained interviewers. According to the distribution of the Barthel scale, three categories of disabilities were defi-
ned:  severely by disable (scores 0 75, below median),  moderately by disable (scores 80 95) and  slightly
disable (score 100), independently on numbers of I-ADL dysfunctions.
Results. Stratification of samples according to the defined categories shows many similarities in caring situations
Results.
Results.
Results.
Results.
between the Polish and European samples. The profile of chronic conditions as well as needs for support was
similar, especially in severe disable group of cared-for persons. This category of older persons depends on family
caregivers help in almost all instrumental activities due to co-incidence of many geriatric problems. Over 90% of
the cared-for persons require a support in almost all areas of needs, namely health, personal help, mobility,
housework, management of finances, etc.
Conclusions. Severely disable older persons (75 or less in Barthel scale) as well as their family carers are recom-
Conclusions.
Conclusions.
Conclusions.
Conclusions.
mended to be supported with network of services in order of priority.
Gerontol. Pol. 2008; 16: 25 34
key words: disability, older people, supporting family caregivers
Wstęp sprawnych osób starszych jest opiekun rodzinny,
Wraz z zaawansowaniem wieku starszego zwięk- który zazwyczaj przez wiele lat pełni równolegle kilka
sza się korzystanie ze świadczeń zdrowotnych, pie- funkcji. Przede wszystkim ponosi bezpośredni cię-
lęgnacyjno-opiekuńczych i socjalnych [1]. Wynika żar opieki w sferze emocjonalnej i wysiłku fizyczne-
to przede wszystkim z rosnącej z wiekiem częstości go, organizuje bądz
nadzoruje opiekę, a często rów-
chorób przewlekłych oraz niepełnosprawności fizycz- nież pośredniczy między świadczeniodawcami usług
nej i psychicznej. Profil chorobowości osób w star- formalnych a starszym krewnym [2, 3].
szym wieku wymusza długoterminowy charakter Mimo że opiekunowie rodzinni stanowią główny,
świadczenia opieki. Naturalnym oparciem dla nie- chociaż nieformalny filar systemu opiekuńczego pań-
stwa, to ich sytuacja życiowa i potrzeby wynikające
ze zobowiązań opiekuńczych nie są powszechnie
Adres do korespondencji:
uświadamiane, doceniane ani realizowane [4]. Ce-
prof. dr hab. med. Barbara Bień
Klinika Geriatrii UMB
lem europejskiego projektu EUROFAMCARE, prze-
ul. Fabryczna 27, 15 471 Białystok
tel./faks: (085) 869 49 74
e-mail: [e-mail]
www.gp.viamedica.pl
25
Gerontologia Polska 2008, tom 16, nr 1
prowadzonego w 6 krajach (Grecja, Niemcy, Szwe- ce kulturowe. W wytypowanych w ten sposób ob-
cja, Wielka Brytania, Włochy oraz Polska) było roz- szarach zastosowano metodę saturacji poprzez rów-
poznanie sytuacji, potrzeb i zakresu wsparcia otrzy- noległe stosowanie różnych sposobów rekrutacji
mywanego przez opiekunów rodzinnych osób opiekunów (dane od lekarzy rodzinnych, pracowni-
w podeszłym wieku [5, 6]. Wstępne wyniki ze- ków socjalnych, sąsiadów osób niesprawnych, związ-
stawiają dane narodowe, niezależnie od stopnia ków wyznaniowych, organizacji pozarządowych,
niepełnosprawności podopiecznych, co ogranicza listy wyborcze i wykazy mieszkańców, metoda  od
nie tylko porównywalność między krajami, ale drzwi do drzwi ). Miało to umożliwić dotarcie do
także interpretację wyników w obrębie poszcze- możliwie wszystkich rodzajów problemów opiekuń-
gólnych krajów [5, 7]. Niewiele zatem wiadom czych w wytypowanych obszarach, a przez to w jak
o o specyfice sytuacji opiekuńczej rodzin, typo- największym stopniu zapewnić reprezentatywność
wej dla poziomu niesprawności podopiecznego. wyników dla danego kraju i ich porównywalność
Dodatkowym argumentem do podjęcia próby lep- między krajami.
szego poznania sytuacji opiekuńczych, w zależ- Jako narzędzie badawcze zastosowano opraco-
ności od niesprawności podopiecznego, jest trwa- wany we współpracy międzynarodowej kwestio-
jąca dyskusja na temat planów wprowadzenia nariusz Common Assessment Tool (CAT). Przeszko-
powszechnego ubezpieczenia pielęgnacyjnego leni ankieterzy zbierali wywiady bezpośrednio od
w Polsce. Kryteria kwalifikacyjne do otrzymywa- opiekunów rodzinnych. Projekt otrzymał zgodę
nia usług pielęgnacyjnych przez niesprawne oso- Komisji Bioetycznej przy Akademii Medycznej
by starsze w Polsce będą wpływać na skalę i za- w Białymstoku. Szczegóły metodologiczne odno-
kres świadczeń, a zatem również koszty przyszłej szące się do protokołu badania i narzędzia badaw-
ustawy. Określony stopień niepełnosprawności czego zawarto w odrębnej publikacji [7].
podopiecznego wydaje siÄ™ oczywistym kryterium
upoważniającym do tego typu świadczeń, jednak Przyjęte definicje poziomu niesprawności
nie mniej ważnym kryterium wydaje się wydol- Sprawność życiową osób w starszym wieku ocenia-
ność opiekuńcza rodziny. no w projekcie na podstawie skali Activities of Daily
Celem niniejszej pracy jest opisanie specyfiki sytu- Living (ADL): Skali Barthel [8] dla czynności samoob-
acji opiekuńczych w zależności od stopnia nie- sługowych oraz skali I-ADL Duke OARS (Instrumen-
pełnosprawności podopiecznego w starszym wie- tal Activities of Daily Living Duke Older Americans
ku i próba zalecenia kryteriów włączających do Resources and Services) [9] dla czynności instrumen-
objęcia ubezpieczeniem pielęgnacyjnym. Dodat- talnych. Kategoryzacji poziomu niesprawności osób
kowym celem pracy jest odniesienie wyników starszych dla celów tej pracy dokonano na podsta-
polskich (PL) do analogicznych, uśrednionych re- wie rozkładu punktów skali Barthel względem me-
zultatów z 5 krajów europejskich (EU) (Grecja, diany w całej próbie europejskiej, a mianowicie:  po-
Niemcy, Szwecja, Wielka Brytania, Włochy), bę- ważnie niesprawny (0 75 punktów, a więc poniżej
dÄ…cych realizatorami projektu EUROFAMCARE. mediany);  umiarkowanie niesprawny (80 95 punk-
tów);  nieznacznie niesprawny (100 punktów), czyli
Materiał i metody w pełni sprawny w skali Barthel, niezależnie od licz-
Badaniem objęto 5923 opiekunów rodzinnych, po by dysfunkcji w skali I-ADL. Ze względu na braki od-
około 1000 osób w każdym z 6 krajów uczestni- powiedzi w niektórych pytaniach skali Barthel, do
czących w projekcie EUROFAMCARE (Grecja, Niem- analizy włączono 5684 spośród 5923 opiekunów
cy, Polska, Szwecja, Wielka Brytania i WÅ‚ochy) [5]. rodzinnych, w tym 995 w Polsce i 4689 w pozosta-
Za opiekuna rodzinnego uważano osobę, która łych krajach europejskich (próba odniesienia).
świadczyła opiekę i pomoc swojemu krewnemu Każdą ze zdefiniowanych kategorii sprawności scha-
w wieku 65 lat lub starszemu przez przynajmniej rakteryzowano za pomocÄ… zmiennych odnoszÄ…cych siÄ™
4 godziny w tygodniu, niezależnie od poziomu nie- do osoby starszej (OS) oraz opiekuna rodzinnego (OR).
sprawności (psychicznej i/lub fizycznej) podopiecz-
nego. Ze względu na brak pełnych rejestrów opie- Zmienne opisujące sytuację osoby starszej
kunów rodzinnych w krajach uczestniczących, przy W charakterystyce sytuacji podopiecznego, oprócz
doborze próby wykorzystano dane demograficzne danych demograficznych, zastosowano 6-punktową
populacji osób w starszym wieku, regionalne wskaz
- skalę oceny instrumentalnej sprawności życia codzien-
niki społeczno-ekonomiczne, uwzględniając różni- nego (jak wyżej, uwzględniającą wykonywanie prac
www.gp.viamedica.pl
26
Barbara Bień i wsp., Niesprawność a wspieranie opiekunów
Rycina 1. Struktura kategorii sprawności w porównywanych próbach (PL  Polska vs. EU  Grecja,
Niemcy, Szwecja, Wielka Brytania i Włochy  ogółem)
Figure 1. The structure of ADL disability in compared samples (PL  Poland vs. EU- Greece, Germany,
Sweden, Great Britain, Ital  - in total)
domowych, przygotowanie sobie posiłku, chodze-  wsparcie finansowe;
nie po zakupy, rozporządzanie swoimi pieniędzmi,  organizowanie i zarządzanie procesem opieki
korzystanie z telefonu, przyjmowanie lekarstw), oce- i wsparcia.
nę mobilności (poruszanie się poza domem), pyta- W każdym z wymienionych obszarów zadawano
nie o problemy z pamięcią, które analizowano wraz opiekunowi również pytanie:  Czy chciałby Pan/i,
ze skróconą, 3-punktową skalą zaburzeń zachowa- aby osoba starsza otrzymywała większą pomoc,
nia Behavioural and Instrumental Stressors In Demen- by zaspokoić te potrzeby? , które określało lukę
tia (BISID) [10]. Osoby starsze, które nie były zdolne opiekuńczą w każdej ze sfer potrzeb.
do samodzielnego wykonywania poszczególnych
czynności (całkowicie niezdolne lub zdolne tylko Zmienne opisujące sytuację opiekuna rodzinnego
z pewnÄ… pomocÄ…), traktowano jako niesprawne SytuacjÄ™ opiekuna charakteryzowano na podsta-
w tym zakresie. Osoby, które miały problemy z pa- wie zmiennych demograficznych, między innymi
mięcią i/lub przejawiały przynajmniej jedno zaburze- zatrudnienia, czasu opieki nad osobą starszą wy-
nie zachowania w skali BISID, przypisano do katego- rażonego w godzinach na tydzień, skali jakości
rii z zaburzeniami pamięci i/lub zachowania. życia [11] (gorsza jakość  powyżej mediany roz-
Dodatkowym parametrem opisującym stan pod- kładu punktów skali) oraz 7-punktowej skali ne-
opiecznego była wyrażana przez opiekuna opinia gatywnego wpływu opieki (część skali COPE-Indeks
o występującym u osoby starszej zapotrzebowaniu [12]). Opiekunów, którzy uzyskali 11 lub więcej
na pomoc w sferze ośmiu obszarów, takich jak: punktów (powyżej mediany), traktowano jako od-
 potrzeby zdrowotne (pomoc przy przyjmowa- czuwających wyższy negatywny wpływ opieki
niu leków, rehabilitacji, terapii itp.); (przeciążeni opieką).
 potrzeby fizyczne/osobiste/samoobsługowe (np. my-
cie, ubieranie, jedzenie lub chodzenie do toalety); Metody statystyczne
 potrzeby dotyczÄ…ce lokomocji (np. potrzeba po- AnalizÄ™ statystycznÄ… przeprowadzono w pakiecie sta-
mocy przy poruszaniu się w domu i poza domem, tystycznym STATISTICA PL 7.1 na pełnej bazie danych
transport); z 6 krajów, po ich transformacji z pakietu SPSS.
 potrzeby emocjonalne/psychologiczne/towarzyskie W każdej grupie sprawności podopiecznych dane pol-
(np. dotrzymywanie towarzystwa, pocieszanie); skie zestawiano z uśrednionymi danymi z Grecji, Nie-
 potrzeby w zakresie czynności gospodarskich (np. miec, Szwecji, Wielkiej Brytanii i Włoch, traktowany-
prace domowe); mi jako całość. W celu porównania rozkładu zmien-
 pomoc przy prowadzeniu finansów (np. opłaca- nych między krajami w każdej kategorii sprawności
nie rachunków podopiecznego z jego wÅ‚asnych zastosowano test Ç2 Pearsona, którego wartość
pieniędzy); p poniżej 0,05 traktowano jako istotną statystycznie.
www.gp.viamedica.pl
27
Gerontologia Polska 2008, tom 16, nr 1
Wyniki całkowite uzależnienie od opiekuna w zakresie zło-
żonych czynności życia codziennego (I-ADL). Blisko
Struktura niesprawności w próbach badawczych 100% podopiecznych nie jest zdolnych do prac do-
Struktura kategorii sprawności w próbie polskiej mowych i/lub zakupów, 96%  do przygotowania
różni się istotnie od europejskiej (ryc. 1). W próbie sobie posiłku, 87% w próbie europejskiej, a 83%
polskiej stwierdza się przewagę kategorii osób mniej w próbie polskiej  do rozporządzania swymi pie-
niesprawnych, w porównaniu z innymi krajami niędzmi, 85%  do przyjmowania swoich leków.
europejskimi, w których dominuje kategoria osób Ponadto osoby z tej grupy są uzależnione od pomo-
poważnie niesprawnych. cy opiekuna w ponad 7 spośród 10 czynności pod-
stawowych P-ADL (Physical Activities of Daily Living).
Charakterystyka podopiecznych Niemal wszyscy sÄ… niezdolni do opuszczania domu,
Charakterystyka podopiecznych potwierdza tezę, że u 2/3 występuje nietrzymanie moczu, a u 3/4  za-
pogorszenie sprawności wiąże się z zaawansowaniem burzenia poznawcze. Wymagają oni niemal 70 go-
wieku oraz niesprawnością w zakresie podstawowych dzin opieki na tydzień w Polsce, a w innych krajach
i złożonych czynności życia codziennego. Podobne europejskich  około 10 godzin mniej (tab. 1).
powiązania zauważa się między wzrostem stopnia Ponad 90% osób z tej kategorii, niezależnie od kraju
niesprawności i zaburzeń poznawczych (tab. 1). pochodzenia, potrzebuje pomocy w zakresie wszyst-
W Polsce, w porównaniu z innymi krajami Europy, kich ocenianych obszarów, czyli: zdrowia (np. po-
niesprawne osoby starsze częściej zamieszkują z opie- moc w przyjmowaniu leków, leczeniu, rehabilitacji,
kunem we wspólnym gospodarstwie domowym (tab. terapii), samoobsługi (mycie, ubieranie, jedzenie, cho-
1). W innych krajach zachodzi korelacja między wy- dzenie do WC), lokomocji (poruszanie się po domu,
ższym stopniem niesprawności podopiecznego a częst- poza domem, transport), w sferze emocjonalno-to-
szym zamieszkiwaniem we wspólnym gospodar- warzyskiej (pocieszanie, dotrzymywanie towarzystwa),
stwie z opiekunem, przy spadkowym udziale osób pracy domowej, pomocy przy prowadzeniu finan-
starszych mieszkających samotnie, natomiast sów, organizowania i zarządzania procesem opieki.
w Polsce nie stwierdza się takiej zależności  za- Polskę wyróżnia znamiennie większe zapotrzebowa-
równo zamieszkiwanie z opiekunem, jak i samotne nie na pomoc w sferze potrzeb zdrowotnych, prac
uwidacznia się podobnie często w grupach najbar- domowych, w prowadzeniu finansów. Niemal co
dziej i najmniej sprawnej. drugi opiekun osób poważnie niesprawnych uważa,
Godzinowy wymiar opieki realizowanej przez opie- że jego podopieczny wymaga więcej pomocy, niż
kuna w ciągu tygodnia, mimo że jest wyższy obecnie otrzymuje od samego opiekuna i/lub innych
w Polsce we wszystkich kategoriach sprawności podmiotów opieki formalnej oraz nieformalnej (tab. 2).
w porównaniu z innymi krajami uczestniczącymi
w projekcie, w obu przypadkach koreluje ze stop- Kategoria umiarkowanie niesprawnych
niem niepełnosprawności podopiecznego (tab. 1). podopiecznych
Między polską i europejską próbą nie stwierdzono Grupa  umiarkowanie niesprawnych , czyli osób,
istotnych różnic w zakresie parametrów opisują- które mieszczą się w zakresie 80 95 punktów
cych uwarunkowania psychofizyczne w każdej w skali Barthel, wymaga pomocy i wsparcia opie-
z kategorii sprawności, poza znamiennie gorszą kuna w niemal 2-krotnie niższym wymiarze cza-
sprawnością lokomocyjną starszych Polaków, bę- su, w porównaniu z grupą poważnie niespraw-
dących podopiecznymi badanych opiekunów. nych (37 godzin/tydzień w Polsce i 35 odpowied-
Wyższe odsetki osób niezdolnych do korzystania nio w krajach europejskich). Osoby takie są uza-
z telefonu w Polsce można wyjaśnić zaszłościam leżnione od opiekuna średnio w dwóch czynno-
i w zakresie dostępności do telefonu i wspólnym ściach samoobsługowych ADL i czterech I-ADL.
mieszkaniem z innymi członkami rodziny, którym w Co 2. z nich wykazuje zaburzenia pamięci lub
pierwszej kolejności służy ten środek komunikacji. zachowania, a niemal co 3. ma problemy z nie-
trzymaniem moczu.
Kategoria poważnie niesprawnych Ta grupa osób w Polsce różni się nieco od analo-
podopiecznych gicznej w porównywanych krajach europejskich
Niezależnie od tego, czy należą do próby polskiej,  jest znamiennie sprawniejsza w zakresie przy-
czy europejskiej, grupę osób  poważnie niespraw- gotowania sobie posiłku (56% vs. 64%), zakupów
nych (d" 75 punktów w skali Barthel) cechuje niemal (87% vs. 91%), zaś bardziej niesprawna w zakre-
www.gp.viamedica.pl
28
Barbara Bień i wsp., Niesprawność a wspieranie opiekunów
Tabela 1. Porównanie charakterystyki starszych podopiecznych między Polską (PL) a innymi krajami Europy
(EU) w podgrupach sprawności
Table 1. Characteristics of older cared-for people in compared samples (PL  Poland, EU  Europe)
by disability levels
Zmienne Niesprawność
Poważna Umiarkowana Nieznaczna
PL EU PL EU PL EU
PL EU PL EU PL EU
PL EU PL EU PL EU
PL EU PL EU PL EU
PL EU PL EU PL EU
(n = 287) (n = 2342) (n = 468) (n = 1705) (n = 240) (n = 642)
(n = 287) (n = 2342) (n = 468) (n = 1705) (n = 240) (n = 642)
(n = 287) (n = 2342) (n = 468) (n = 1705) (n = 240) (n = 642)
(n = 287) (n = 2342) (n = 468) (n = 1705) (n = 240) (n = 642)
(n = 287) (n = 2342) (n = 468) (n = 1705) (n = 240) (n = 642)
Åšredni wiek (lata) 81,2 81,4 78,9 79,6 74,9*** 77
MieszkajÄ…cy w jednym
73,5*** 52,1 64,5*** 38,2 70,4*** 25,9
domu z opiekunem (%)
Åšrednia liczba godzin
opieki otrzymywanej od
69,3 59,5 37,4 35,1 29,5 22,4
opiekuna w tygodniu
MieszkajÄ…cy
15,7 22,0 23,7*** 43,6 17,5*** 49,8
samotnie (%)
Niezdolni do samodzielnego wykonania czynności I-ADL:
100,0 99,3 93,4* 90,3 77,9* 70,3
1. prac domowych
95,8 95,4 56,8 64,1 38,3
2. przygotowania posiłku 35,4
99,7 99,4 85,6* 91 60*
3. zakupów 68,9
82,9** 87,3 41,9* 54,3 17,5** 30,3
4. rozporządzania pieniędzmi
5. korzystania z telefonu 74,7 69,9 38,6*** 22,6 21,3** 11,8
85,7 85,2 53,2* 47,1 32,5
6. przyjmowania leków 25,9
Średnia liczba czynności
I-ADL, w których OS wymaga
5,4 5,4 3,7 3,7 2,5 2,4
całkowitej lub częściowej
pomocy opiekuna (0 6)
Średnia liczba czynności
P-ADL, w których OS wymaga
7,1 7,4 1,9 2,1 0 0
całkowitej lub częściowej
pomocy opiekuna (0 10)
Niezdolni do poruszania
99,3** 95,6 79,9*** 68,3 42,9*** 26,1
siÄ™ poza domem bez
pomocy (%)
Osoby z nietrzymaniem
69 70,1 32,3* 26,6 0 0
moczu (%)
Osoby z zaburzeniami
79 74,6 55,1 54,7 39,2 30,6
pamięci i/lub zachowania (%)
*Wartość p < 0,05; **wartość p < 0,02; ***wartość p < 0,001 dla porównań między PL a EU w każdej kategorii sprawności
sie prac domowych (93% vs. 90%), korzystania większej pomocy  jest około 2-krotnie rzadszy
z telefonu (39% vs. 23%), przyjmowania leków w porównaniu z kategorią osób poważnie nie-
(53% vs. 47%). Deficyt w zakresie otrzymywanej sprawnych, z wyjÄ…tkiem obszaru potrzeb emocjo-
pomocy lub wsparcia  mierzony odsetkiem opie- nalno-towarzyskich, w zakresie których jest podob-
kunów, którzy zgłaszają potrzebę otrzymywania nie wysoki we wszystkich grupach sprawności.
www.gp.viamedica.pl
29
Gerontologia Polska 2008, tom 16, nr 1
Tabela 2. Struktura obszarów zapotrzebowania osób starszych na pomoc i deficytu pomocy w tych sferach
w Polsce (PL) i krajach europejskich (EU)
Table 2. Areas of needs for supporting older people and requirement for more help by disability levels
Zmienne Niesprawność
Poważna Umiarkowana Nieznaczna
PL EU PL EU PL EU
PL EU PL EU PL EU
PL EU PL EU PL EU
PL EU PL EU PL EU
PL EU PL EU PL EU
(n = 287) (n = 2308) (n = 468) (n = 1705) (n = 240) (n = 640)
(n = 287) (n = 2308) (n = 468) (n = 1705) (n = 240) (n = 640)
(n = 287) (n = 2308) (n = 468) (n = 1705) (n = 240) (n = 640)
(n = 287) (n = 2308) (n = 468) (n = 1705) (n = 240) (n = 640)
(n = 287) (n = 2308) (n = 468) (n = 1705) (n = 240) (n = 640)
56,1
Potrzeby zdrowotne 96, 2* 93 71,4 71,3 45,0**
Potrzeby zdrowotne
Potrzeby zdrowotne
Potrzeby zdrowotne
Potrzeby zdrowotne
30,9
Potrzeba większej pomocy 41, 5 40,1 22,4*** 34,5 18,7*
Samoobsługa (mycie,
Samoobsługa (mycie,
Samoobsługa (mycie,
Samoobsługa (mycie,
Samoobsługa (mycie,
18,2
94, 1 94,8 37,6*** 56,4 5,4***
ubieranie, toaleta)
ubieranie, toaleta)
ubieranie, toaleta)
ubieranie, toaleta)
ubieranie, toaleta)
Potrzeba większej pomocy 30,6
34, 2* 41,7 17,1*** 30,0 7,7
Lokomocja 52,5
Lokomocja
Lokomocja
Lokomocja
Lokomocja
96, 9 96,2 85,3*** 76,2 50,4
Potrzeba większej pomocy 31,7
39, 6 43,5 24,4*** 35,9 20,0*
Potrzeby emocjonalne/ 86,7
Potrzeby emocjonalne/
Potrzeby emocjonalne/
Potrzeby emocjonalne/
Potrzeby emocjonalne/
92 93,8 87,0 85,3 87,1
towarzyskie
towarzyskie
towarzyskie
towarzyskie
towarzyskie
Potrzeba większej pomocy 40,8
39,3** 49,1 33,3*** 46,7 22,3***
Prace domowe 76,3
Prace domowe
Prace domowe
Prace domowe
Prace domowe
99,7** 97 95,3* 91,2 80,4
Potrzeba większej pomocy 36,9
38, 4 39,2 22,0*** 35,4 18,3***
Prowadzenie finansów 53,1
Prowadzenie finansów
Prowadzenie finansów
Prowadzenie finansów
Prowadzenie finansów
95, 5* 92,2 80,1* 74,9 52,1
Potrzeba większej pomocy 20,2
17, 0 20,8 11,8* 16,8 9,4*
Organizacja opieki 60,2
Organizacja opieki
Organizacja opieki
Organizacja opieki
Organizacja opieki
89, 2 91,0 77,1 72,0 55,4
Potrzeba większej pomocy 33,0
32, 2 37,3 18,9*** 33,5 15,2***
*Wartość p < 0,05; **wartość p < 0,001 ***p < 0,0001 dla porównań między PL a EU w każdej kategorii sprawności
Kategoria nieznacznie niesprawnych Charakterystyka opiekunów w zależności
podopiecznych od sprawności podopiecznego
Kategoria  nieznacznie niesprawnych radzi so- Zarówno w próbie polskiej, jak i europejskiej średni
bie z wszystkimi podstawowymi czynnościami wiek opiekunów rodzinnych rośnie wraz z wiekiem
życia codziennego (w skali Barthel 100 punk- podopiecznych i wzrostem ich niesprawności. Opie-
tów), zaś wymaga pomocy opiekuna średnio kunowie polscy są o kilka lat młodsi w każdej
w dwóch czynnościach instrumentalnych  naj- z kategorii sprawności od opiekunów europejskich.
częściej w zakresie prac domowych i w robieniu Wraz ze wzrostem niesprawności podopiecznego
zakupów. Co 3. osoba w tej grupie zdradza za- wzrasta udział opiekunów w wieku 65 lat lub star-
burzenia pamięci lub zachowania i prawdopo- szych  od 18% w grupie o nieznacznej niespraw-
dobnie z tego powodu podobna proporcja osób ności do 27% w grupie poważnie niesprawnych
jest niezdolnych do samodzielnego przyjmowa- w Polsce i odpowiednio 16 33% w krajach odnie-
nia leków. Do najczęściej podawanych obszarów, sienia, zaś zmniejsza się udział najmłodszych opie-
w zakresie których istnieje potrzeba pomocy, kunów (tab. 3).
należy sfera potrzeb towarzysko-emocjonalnych Wraz z zaawansowaniem niesprawności zmniejsza
(87%) i prac domowych (80% w Polsce i 76% się udział współmałżonków jako opiekunów, cho-
w krajach europejskich), zaś najrzadziej  sfera ciaż w grupie osób poważnie niesprawnych stano-
samoobsługi (odpowiednio: 5% i 18%) (tab. 2). wią oni 18% w Polsce, a aż 27% w krajach europej-
www.gp.viamedica.pl
30
Barbara Bień i wsp., Niesprawność a wspieranie opiekunów
skich. W Polsce dzieci nieco częściej podejmują się i wskazać na zagrożenia. Posługiwanie się nią w co-
tego obowiązku (od 54% w grupie poważnie nie- dziennej praktyce nie byłoby jednak proste. Kategory-
sprawnych do 44% w najmniej niesprawnej), w po- zacja sytuacji opiekuńczych odnoszących się do star-
równaniu z krajami odniesienia (odpowiednio 49 szych osób niesprawnych nie należy jednak do
52%). Odsetek opiekunów czynnych zawodowo spa- łatwych. Trudności wynikają ze złożoności wielu roz-
da wraz z poziomem niesprawności podopieczne- maitych uwarunkowań na poziomie makro-, mezo-
go, chociaż nawet w grupie najpoważniej niespraw- i mikrospołecznym, zależnych zarówno od podopiecz-
nych podopiecznych utrzymuje siÄ™ na poziomie 34%. nego, jak i od opiekuna, poczÄ…wszy od organizacji
Odsetek bezrobotnych opiekunów jest znamiennie systemów opiekuńczych w poszczególnych krajach,
wyższy w Polsce niż w krajach zachodnich. zamożności krajów oraz tradycji i kultur narodowych,
O ile satysfakcja z opieki nie zmienia się zależnie od a kończąc na wielu subiektywnych aspektach opieki.
poziomu niesprawności podopiecznego w całej pró- Żadnego kraju nie stać i prawdopodobnie nigdy nie
bie badawczej, to obciążenie związane z wykony- będzie stać na zastąpienie rodziny w jej obowiąz-
waniem czynności opiekuńczych istotnie wzrasta kach opiekuńczych. Dlatego należy definiować kry-
wraz z pogorszeniem się stanu zdrowia i sprawno- teria, które upoważniałyby do opiekunów do otrzy-
ści podopiecznego. Jest ono wyższe w krajach eu- mywania wsparcia, a usługi właściwie dopasowywać
ropejskich niż w Polsce, mimo że wymiar opieki do stanu zdrowia, deficytów sprawności oraz rodza-
mierzony średnią liczbą nocy poświęconych na opiekę ju potrzeb podopiecznych i ich opiekunów.
w typowym tygodniu jej sprawowania jest niemal Wyniki niniejszej pracy wydajÄ… siÄ™ jednoznacznie wska-
jednakowy w Polsce i pozostałych państwach w po- zywać, że opiekunowie osób starszych poważnie nie-
równywanych obszarach, podobnie jak jakość życia sprawnych, to jest takich, które uzyskały poniżej 80
opiekunów, chociaż zmniejsza się ona wraz z obiek- punktów w skali Bartel, stanowią grupę wysokiego
tywnym obciążeniem opieką. ryzyka utraty kontroli nad procesem opiekuńczym.
Jak wskazują wcześniejsze analizy, to właśnie nie-
Dyskusja sprawność podopiecznego jest najważniejszym
Zaskakujące różnice między Polską a krajami Europy czynnikiem determinującym poczucie obciążenia
Zachodniej w zakresie struktury kategorii sprawności opiekuna [15]. Powstaje przy tym pytanie: jak wielka
 mimo takich samych zasad rekrutacji  można  w liczbach bezwzględnych  rzesza podopiecz-
wyjaśnić przyjętym w projekcie kryterium włączania nych w Polsce mogłaby być beneficjentem ustawy
opiekunów rodzinnych do badania, które oparto na pielęgnacyjnej (ubezpieczyciela), państwa, wolonta-
limicie przynajmniej 4 godzin opieki na tydzień. Za- riatu i tym podobnych podmiotów.
łożenie to preferowało włączanie opiekunów miesz- Zakładając, że 46% osób w wieku 65 lat lub starszych
kających wspólnie z podopiecznym, ponieważ w tych w Polsce wymaga pomocy opiekuna w zakresie przy-
warunkach łatwiej wypełnić minimalny limit opieki. najmniej jednej czynności I-ADL [16], a takie osoby
W Polsce kategoria podopiecznych zamieszkujących w przybliżeniu objęto niniejszym badaniem, na pod-
z opiekunem należała do najczęstszych i podobnie stawie danych Głównego Urzędu Statystycznego (GUS)
wyższa była liczba członków gospodarstwa domo- można oszacować [17], że stanowią one około 2,3
wego w mieszkaniu podopiecznego lub opiekuna miliona osób. Przyjmując, że 28,8% z nich to osoby
w zestawieniu z innymi krajami [5]. Z tego powodu poważnie niesprawne, można stwierdzić, iż około 0,7
wymiar opieki, wyrażony liczbą jej godzin, nie jest miliona osób starszych w Polsce (ok. 13%) wykazuje
w pełni adekwatnym wykładnikiem intensywności pro- poważny poziom niesprawności oraz powinno otrzy-
cesu pielęgnacyjnego czy zapotrzebowania na opie- mywać wsparcie i pomoc w pierwszej kolejności. Bio-
kę, zwłaszcza w Polsce. rąc pod uwagę prognozy GUS [17], należy się spo-
Oparta na zobiektywizowanej skali Barthel stratyfika- dziewać podwojenia liczby takich osób do 2025 roku.
cja poziomu niepełnosprawności podopiecznego (jak Osoby poważnie niesprawne to najczęściej ludzie
uczyniono w artykule) może stanowić rodzaj standa- w okresie zaawansowanej starości, wymagający nie-
ryzacji sytuacji opiekuńczych, a przez to umożliwiać mal 10 godzin opieki dziennie, a często  czuwania
porównania w poszczególnych krajach i między nimi. całodobowego. Więcej niż co 2. opiekun rodzinny tej
Opracowana na bazie wielu charakterystyk opieku- kategorii osób w Polsce, a 3 na 4 w innych krajach
nów i podopiecznych typologia sytuacji opiekuńczych europejskich, wykazuje oznaki przeciążenia opieką oce-
oparta na wynikach badań EUROFAMCARE [13, 14] nione za pomocą skali COPE-Indeks. Różnicę tę moż-
miała ułatwić rozpoznanie tych najbardziej typowych na tłumaczyć starszym wiekiem przeciętnego pod-
www.gp.viamedica.pl
31
Gerontologia Polska 2008, tom 16, nr 1
Tabela 3. Porównanie opiekunów rodzinnych (OR) między Polską (PL) a innymi krajami Europy (EU)
w podgrupach sprawności ich podopiecznych
Table 3. Characteristics of family caregivers (OR) in compared samples (PL  Poland, EU  Europe)
by disability levels of cared for persons
Zmienne Niesprawność
Poważna Umiarkowana Nieznaczna
PL EU PL EU PL EU
PL EU PL EU PL EU
PL EU PL EU PL EU
PL EU PL EU PL EU
PL EU PL EU PL EU
(n = 287) (n = 2308) (n = 468) (n = 1705) (n = 240) (n = 640)
(n = 287) (n = 2308) (n = 468) (n = 1705) (n = 240) (n = 640)
(n = 287) (n = 2308) (n = 468) (n = 1705) (n = 240) (n = 640)
(n = 287) (n = 2308) (n = 468) (n = 1705) (n = 240) (n = 640)
(n = 287) (n = 2308) (n = 468) (n = 1705) (n = 240) (n = 640)
Åšredni wiek OR 54,7 57,9 50,3 54,9 47,9 49,2
OR w wieku 25 lat 2,1* 1,3 5,8** 2,2 10,8** 3,9
lub młodszy (%)
OR w wieku 65 lat 26,8** 33,3 17,3** 26,6 17,9 15,6
lub starszy (%)
Kobiety (%) 78,8 77,8 76,7 75,6 71,7 74,5
Dzieci jako 53,9 48,7 53,0 47,6 44,2 51,5
opiekunowie (%)
Małżonkowie jako 17,8* 27,4 15,8 20,6 23,8 12,5
opiekunowie (%)
Odsetek zatrudnionych (%) 34,5 34,0 41,2 45,1 42,9* 56,7
Odsetek bezrobotnych (%) 15,1** 6,9 16,1** 9,9 10,2 8,7
Odsetek emerytów/ 73,1* 61,0 57,7 60,3 56,9* 46,2
rencistów
OR z wyższym obciąże- 57,4** 72,3 22,7** 50,2 11,8** 33,0
niem opieką według
COPE-Indeks (%)
Obciążenie opieką 12,3 13,7 9,2 11,3 8,4 9,8
według COPE-Indeks
(w skali 7 28)
Satysfakcja z opieki 13,8 13,1 13,9 13,4 14 13,8
według COPE-Indeks
(w skali 4 16)
Jakość życia (w skali 0 25) 12 12,6 14,7 14,9 15,5 15,7
Åšrednia liczba nocy/na 2,4 2,1 0,9 0,9 0,6 0,4
opiekÄ™ nad osobÄ…
starszą/typowy tydzień
*Wartość p < 0,02; **p < 0,001 dla porównań między PL a EU w każdej kategorii sprawności
opiecznego i jego opiekuna na Zachodzie w porów- ność patologii z następową niesprawnością u najstar-
naniu z Polską oraz większymi zasobami opiekuńczymi szych osób wymuszają kompleksowe podejście do
polskich rodzin wobec większej liczby domowników w rozpoznawania i zaspokajania potrzeb takich osób
przeciętnym gospodarstwie rodzinnym [5]. przez lekarzy rodzinnych. Takie podejście stanowi pod-
Niemal wszystkie osoby należące do tej katego- stawowy standard geriatrii  specjalności, która po-
rii wykazują zapotrzebowanie na pomoc jedno- winna być intensywnie rozwijana wobec istniejące-
cześnie w kilku obszarach  zdrowia, pielęgnacji, go i prognozowanego starzenia polskiej populacji.
usług socjalnych, a zwłaszcza rehabilitacji ruchowej.
Polskich podopiecznych wyróżnia na tle innych kra- Wnioski
jów Europy znacznie większe upośledzenie lokomo- 1. Opiekunowie rodzinni niesprawnych osób star-
cji. Niemal 3/4 podopiecznych tej kategorii wykazuje szych pełnią rolę podstawowej  instytucji opie-
zaburzenia pamięci i/lub funkcji poznawczych, a 2/3 kuńczej w Europie. O stopniu ich obciążenia
ma problemy z trzymaniem moczu. Rozmiary i złożo- można pośrednio wnioskować na podsta-
www.gp.viamedica.pl
32
Barbara Bień i wsp., Niesprawność a wspieranie opiekunów
wie skali Barthel podopiecznego (wymiar żar opieki w wymiarze obiektywnym i subiek-
obiektywny) oraz skali przeciążenia opieku- tywnym. Ich potrzeby powinny być rozpozna-
na COPE-Indeks (wymiar subiektywny). wane w systemowy sposób, a problemy
2. Opiekunowie rodzinni osób starszych po-  rozwiązywane w pierwszej kolejności.
ważnie niesprawnych są sprzymierzeńcem 3. Kategoria poważnie niesprawnych osób star-
systemu opiekuńczego państwa  wypeł- szych, określona zakresem punktów w skali
niają ogromny deficyt funkcji starszych Barthel 0 75, może być rekomendowana jako
podopiecznych oraz ponoszą główny cię- potencjalny beneficjent usług wspierających.
Przypisy
* Projekt EUROFAMCARE, na bazie którego przeprowadzono analizy, był Becker R., Timm A. (Bremen); Grecja: Mestheneos E., Triantafillou J.,
finansowany w ramach 5. Programu Ramowego Unii Europejskiej, Key Prouskas C., Kontouka S., Goltsi V., Loukissis A., Mestheneous K.; WÅ‚ochy:
Action 6: The Ageing Population and Disabilities, 6.5: Health and Social Lamura G., Balducci C., Melchiorre M.G., Polverini F., Principi A., Quattrini
Care Services to older People (contract n. QLK6 CT 2002 02647; http:/ S., Polska: Bien B., Wojszel B., Synak B., Czekanowski P., Bledowski P.,
/www.uke.uni-hamburg.de/extern/eurofamcare/. Praca przygotowana Pedich W., Rybaczuk M.; Szwecja: Öberg B., Krevers B., Johansson S.L.,
w imieniu grupy badawczej EUROFAMCARE: Niemcy: Döhner H (koor- Davidson T.; Wielka Brytania: McKee K., Nolan M., Barber L., Brown J.;
dynator), Kofahl C., Lüdecke D., Mnich E., (Hamburg), Rothgang H., AGE-Platform (Bruksela): Parent A.-S., Patel J., Dauréle C.
Streszczenie
Wstęp
Wstęp
Wstęp. Celem pracy jest porównanie sytuacji i potrzeb opiekuńczych w obrębie grup niesprawności starszych
Wstęp
Wstęp
podopiecznych opiekunów rodzinnych w Polsce i krajach europejskich w ramach projektu EUROFAMCARE.
Materiał i metody.
Materiał i metody.
Materiał i metody. Badaniami objęto 5684 opiekunów w 6 krajach Europy, 995 w Polsce i 4689 w Grecji,
Materiał i metody.
Materiał i metody.
Niemczech, Szwecji, Wielkiej Brytanii i Włoszech, łącznie. Za opiekuna rodzinnego uważano krewnego, który
świadczył opiekę na rzecz osoby w wieku co najmniej 65 lat przez przynajmniej 4 godziny w tygodniu. Narzędziem
badawczym był kwestionariusz CAT. Wywiady zbierali osobiście przeszkoleni ankieterzy. Kategoryzacji poziomu
niesprawności osób starszych dokonano na podstawie rozkładu punktów skali Barthel względem mediany w całej
próbie europejskiej:  poważnie niesprawny (0 75 punktów);  umiarkowanie niesprawny (80 95 punktów);
 nieznacznie niesprawny (100 punktów), niezależnie od liczby dysfunkcji w skali instrumentalnej ADL (I-ADL).
Wyniki. Stratyfikacja osób starszych oparta na poziomie niesprawności według skali Barthel pozwoliła dostrzec po-
Wyniki
Wyniki
Wyniki
Wyniki
dobieństwa i różnice w obrębie zdefiniowanych kategorii niesprawności między próbą polską i europejską. Wykaza-
no zbliżony profil problemów oraz potrzeb opiekuńczych w próbie polskiej i europejskiej w obrębie kategorii spraw-
ności osób starszych. Grupę  poważnie niesprawnych podopiecznych, niezależnie od kraju pochodzenia, cechuje
niemal całkowite uzależnienie od opiekuna w zakresie złożonych czynności życia codziennego (I-ADL) oraz podobnie
częste współwystępowanie geriatrycznych zespołów niesprawności. Ponad 90% osób starszych z tej kategorii po-
trzebuje pomocy we wszystkich obszarach, to jest: zdrowia, samoobsługi, lokomocji, w sferze emocjonalno-towarzy-
skiej, prac domowych, przy prowadzeniu finansów, organizowaniu i zarządzaniu procesem opieki.
Wnioski.
Wnioski.
Wnioski. Poważnie niesprawne osoby starsze (d" 75 punktów w skali Barthel) i ich opiekunowie mogą być szcze-
Wnioski.
Wnioski.
gólnie rekomendowani jako beneficjenci usług wspierających.
Gerontol. Pol. 2008; 16: 25 34
słowa kluczowe: niesprawność, osoby w starszym wieku, wspieranie opiekunów rodzinnych
PIÅšMIENNICTWO
5. EUROFAMCARE Consortium (red.): Supporting services for family
1. Bień B.: Opieka zdrowotna i pomoc w chorobie. W: Synak B.
carers of older people in Europe: characteristics, coverage and
(red.). Polska starość. Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego,
usage. Trans-European report of the 6-country EUROFAMCARE
Gdańsk 2002; 78 100.
survey. Medical University Hamburg-Eppendorf, Hamburg 2006
2. Bień B., Wojszel Z.B., Wilmańska J., Sienkiewicz J.: Starość pod
http://www.uke.uni-hamburg.de/extern/eurofamcare/publikationen.
ochroną. Opiekunowie niesprawnych osób starych w Polsce.
6. Mestheneos L., Triantafillou J.: Supporting family carers of older
Porównawcze studium środowiska miejskiego i wiejskiego. Ofi-
people in Europe. The Pan-European Background Report. LIT-
cyna Wydawnicza TEXT, Kraków 2001.
Verlag Münster 2006 (http://www.uke.uni-hamburg.de/extern/
3. Philp I. (red.): Family care of older people in Europe. Biomedical
/eurofamcare/publikationen).
and Health Research. T. 46. IOS Press, Ohmsha 2001.
7. Bień B. (red.): Family caregiving for the elderly in Poland.
4. Błędowski P., Pędich W., Bień B., Wojszel Z.B., Czekanowski P.:
Wydawnictwo Uniwersyteckie Trans Humana, Białystok 2006.
Supporting family carers of older people in Europe  The National
8. Mahoney F.I., Barthel D.W.: Functional evaluation: The Bar-
Background Report for Poland. LIT VERLAG, Hamburg 2006.
thel Index. Md. State Med. J., 1965; 14: 61 65.
www.gp.viamedica.pl
33
Gerontologia Polska 2008, tom 16, nr 1
9. Fillenbaum G.G., Smyear M.A.: The development, validity EUROFAMCARE survey. Medical University Hamburg-Eppen-
and reliability of the OARS Multidimensional Functional Asses- dorf, Hamburg 2006; 127 143 (http://www.uke.uni-ham-
sment Questionnaire. J. Gerontol. 1981; 36: 428 434. -burg.de/extern/eurofamcare/publikationen).
10. Keady J., Nolan M.: Behavioural and Instrumental Stressors In 14. Wojszel Z.B.: Typology of caregiving situations in Poland.
Dementia (BISID): refocusing the assessment of caregiver W: Bień B. (red.). Family caregiving for the elderly in Poland.
need in dementia. J. Psychiatr. Ment. Health Nurs. 1996; Wydawnictwo Uniwersyteckie Trans Humana, Białystok 2006;
3: 163 172. 112 125.
11. WHO: mastering depression in primary care. WHO Info 15. Wojszel Z.B., Bień B.: Czynniki determinujące obciążenie
Package (Version 2.2), Genewa 1998. opiekuna rodzinnego osoby starszej w Polsce. W: Halicka
12. McKee K.J., Philp I., Lamura G. i wsp.: The COPE Index M., Halicki J. (red.): Zostawić ślad na ziemi. Księga
 a first stage assessment of negative impact, positive value pamiątkowa dedykowana Profesorowi Wojciechowi Pędi-
and quality of support of caregiving in informal carers of older chowi w 80. rocznicÄ™ urodzin i 55. rocznicÄ™ pracy nauko-
people. Aging Mental Health 2003; 7: 39 52. wej. Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok
13. Mnich E., Balducci C., Krevers B., McKee K., Prouskas C., Wojszel 2006; 338 350.
Z.B.: Typology of caregiving situations in Europe: a cluster analysis 16. Bień B.: Stan zdrowia i sprawność ludzi starszych. W: Synak
approach. W: EUROFAMCARE Consortium (red.): Supporting servi- B. (red.): Polska starość. Wydawnictwo Uniwersytetu
ces for family carers of older people in Europe: Characteristics, Gdańskiego, Gdańsk 2002; 35 77.
coverage and usage. Trans-European report of the 6-country 17. GUS: rocznik demograficzny 2006. Warszawa 2006.
www.gp.viamedica.pl
34