Teoretyczno metodyczne podstawy terapii pedagogicznej dr hab., prof. APS Ewa Kulesza Terapia pedagogiczna Podejmowanie intencjonalnych oddziaływań z wykorzystaniem metod i środków pedagogicznych w celu usunięcia, ograniczenia lub wyeliminowania różnorodnych trudności w uczeniu się i zaburzeń funkcjonowania społecznego. Oddziaływania terapeutyczne obejmują sferę poznawczo wychowawczą, emocjonalną i społeczną, oraz wiedzę i umiejętności szkolne (Giermakowska) proces organizowania sytuacji wychowawczo terapeutycznej w oparciu o wcześniejsze rozpoznanie diagnostyczne prowadzi się ją w oparciu o specjalnie dobrane formy, metody i środki o charakterze psychoterapeutycznym szczególne znaczenie ma wyzwalanie pozytywnych zmian motywacyjnych, korygowanie zaburzonych funkcji i niepelnowartościowych zachowań, usprawnianie funkcji, kompensowanie braków w oparciu o mocne strony Zakres terapii pedagogicznej (w ujęciu B. Kai) terapia pedagogiczna rozumiana jest jako: 1) Specjalne nauczanie i wychowywanie osób z niepełnosprawnością jedna z form rewalidacji 2) Czynnik pomocniczy w psychoterapii stosowany w fazie końcowej 3) Proces ukierunkowany na likwidowanie objawów zaburzeń 4) Proces wspomagania rozwoju i procesu nabywania wiedzy i umiejętności oparty na teoriach integracji i uczenia się 5) Oddziaływanie terapeutyczne ukierunkowane na osobowość wychowanka osadzone w realiach procesu wychowawczego 1 Przesłanki ideowe perspektywa humanistyczna: podmiotowość i niepowtarzalność istoty ludzkiej rozwój jako proces stawania się człowiekiem psychologia pozytywna: poszukiwanie wewnętrznych zasobów sprzyjających czynników zewnętrznych Specyfika procesu wychowawczo terapeutycznego Oddziaływanie terapeutyczno wychowawcze różni się od normalnie przebiegającego procesu wychowania, ponieważ: 1) jest ukierunkowane na jednostkę, która wskutek bądz załamania się dotychczasowego procesu wychowawczego, bądz indywidualnych właściwości psychofizycznych ma potencjalnie mniejsze szanse prawidłowego rozwoju niż jej rówieśnicy i wykazuje zakłócenia przebiegu regulacji kontaktów z otoczeniem 2) przebieg tego procesu jest znacznie bardziej uzależniony od induwidualnych potrzeb i możliwości jednostki i w związku z tym wymaga poprzedzenia go szczegółową diagnozą psychopedagogiczną 3) jest oparte na odmiennych zasadach niż proces wychowania, dotyczyu to zwłaszcza rezygnacji z oceniania, porównywania ze standardami poza indywidualnymi w początkowej fazie terapii, eliminacji porażek, rywalizacji, napięcia, pośpiechu 4) specyfika jego wpływów polega na leczeniu, naprawczym działaniu na osobowość wychowanka 5) powinna być prowadzona przez osoby o wysokich kwalifikacjach zawodowych, posiadające zdolność emapatii, zrownoważenie, wzbudzające zaufanie wychowanka Cele ogólne terapii pedagogicznej (Giermakowska) 1) Wczesna diagnoza i interwencja psychologiczno pedagogiczna wobec dzieci z ryzyka rozwojowego, całościowa diagnoza dzieci z deficytem rozwojowym i trudnościami w uczeniu się oraz skuteczne oddziaływania terapeutyczne 2) Wpływanie na osiągnięcie powodzenia szkolnego w rozumieniu dydaktycznym i społecznym 3) Zapobieganie dezadaptacji osobowościowej, szkolnej, społecznej dzieci z deficytami i trudnościami szkolnymi 2 4) Kształtowanie właściwych interakcji między osobowych, kształtowanie postaw otwartości i samoakceptacji Rodzaj działań naprawczych (Grzegorzewska) kompensacja biologiczna (wzmożenie aktywności jednych narządów przy zmiejszonej działalności innych automatyczny mechanizm obronny) kompensacja biologiczno psychiczna (zastępstwo zmysłów przy uszkodzeniu jednego z nich) kompensacja psychospołeczna (wykazuje, że jednostka niepełnosprawna jest lepsza w jakiejś dziedzinie od innych członków jej grupy równieśniczej) kompensacja techniczna np. Protezy Przeszkodą w osiągnięciu tzw. Normy psychospołecznej są strukturalne bądz funkcjonalne odchylenia od normy o charakterze pierwotnym i wtórnym. korekcja działania zaburzonej funkcji organicznej, psychicznej i psychospołecznej, np. Korekcja wad postawy, korygowanie wyobrażeń i pojęć, obrazu samego siebie usprawnianie funkcji organicznej zarówno uszkodzonych jak i nieuszkodzonych, psychicznych, psychospołecznych dyznamizowanie tj rozbudzanie motywacji u jednostki z zaburzeniami, dysfunkcjami do podejmowania wysiłku pokonywania trudności Równorzędność czynników biologicznych i społecznych czynniki biologiczne (wewnętrzne) zadatki organiczne własna aktywność i działalność jednostki czynniki spoleczne (zewnętrzne) środowisko wychowanie i nauczanie (Żebrowska 1957, 1986; Szuman 1959, 1964; Przetacznikowa 1978; Przetacznik Gierkowska 1988) Badanie blizniąt monozygotycznych rozdzielonych i wychowywanych w róznych warunkach potwierdzają porównywalny udział czynników genetycznych i środowiskowych w rozwoju badanych dzieci za: Vasta i in. 1995). 3 Teza o jak najwcześniejszym podjęciu dzialań rehebilitacyjnych badania potwierdzają, że: ośrodkowy układ nerwowy jest bardzo plastyczny we wczesnym okresie rozwojowym szybciej dokonuje się generalizacja bodzców rodzice nie są jeszcze wypaleni, mają większą motywację do pracy z dzieckiem Teza o pierwotnych i wtornych zaburzeniach Tezę tę sformułował L.S Wygotski w latach 20.XX wieku. Teza ta koresponduje z koncepcją M.Kościelskiej dotyczącą patologizacji rozwoju. Pierwotne zaburzenia mają podłoże organiczne i są stosunkowo trwałe, dlatego też środki medyczne i pedagogiczne są malo skuteczne. Wtorne zaburzenia powstają w toku rozwoju człowieka i są uwarunkowane czynnikami społecznhymi, specyficzną pozycją zajmowaną przez dziecko w środowisku społecznym. Są zatem bardziej podatne na pedagogiczne oddziaływania. Głównym celem pracy pedagoga jest zapobieganie wtórym zabórzeniom, korygowanie, kompensowanie i usprawnianie. Teza o sensytywnych okresach w rozwoju badania wykazały, że w rozwoju człowieka są okresy bardzo wrażliwe na działanie określonych bodzców (Lorenz wdrukowanie/ przywiązanie emocjonalne u gąsiąt). Okres sensytywny to okres rozwojowy, w którym nauczenie sie danych zachowań jest najłatwiejsze. WNIOSEK: NAUCZANIE JEST NAJBARDZIEJ SKUTECZNE, GDY WYKORZYSTUJE OKRESY SENSYTYWNE. (LATERALIZACJA kształtowanie wiodącej funkcji jednej z półkul mózgowej) Teza o skuteczności oddziaływań w obrębie srtefy najbliższego rozwoju nauczanie wyprzedza rozwój (SNR) teoria strefy najbliższego rozwoju L.S Wygotskiego 1. Strefa aktualnego rozwoju zdolności wykrystalizowane/ wkształtowane pozwalają na samodzielne rozwiązywanie problemow. 4 2. Strefa najbliższego rozwoju zdolności dopiero się kształtują, problem może być rozwiązany z pomocą bardziej doświadczonego partnera. Teza o wiodącej roli dorosłego w procesie rozwoju dziecka z zaburzeniami wychowywanie i nauczanie wiodące czynniki rozwoju dziecka z zaburzeniami Spoleczno kulturowa teoria rozwoju poznawczego L.S Wygotskiego: rozwoj jest efektem procesu społeczno wychowawczego; dziecko uczy się dzięki doświadczeniom zdobywanym w trakcie rozwiązywania zadań przy udziale bardziej doświadczonego partnera społecznego; interakcja przybiera wiele róznych form, ale szczególne znaczenie ma komunikacja językowa (Wygotski 2004, Vasta, Haith, Miller 1995, s. 50 52). Teza o wiodącym rodzaju działalności optymalny rozwój zachodzi w nurcie wiodącej działalności teoria dzialania Leontiewa Jednym z wyznaczników danego okresu rozwojowego jest wiodący rodzaj działalności, definiowany jako ta "działalność, której rozwój warunkuje najważniejsze zmiany w procesach psychicznych i psychologicznych właściwościach osobowości dziecka na danym etapie jego rozwoju" (Leontiew 1981, s.515). Organizm posiada olbrzyumie możliwości kompensacyjne jedno z podstawowych dziąłań naprawczych pedagogiki specjalnej kompensacja poilega na omijaniu słabych punktów, tzw. Punktów achillesowych i wykorzystywaniu w rehebilitacji mocnych punktów - tzw punktów archimedesowych oraz poszukiwaniu dróg okrężnych, tworzeniu mechanizmów zastępujących uszkodzone funkcje (grzegorzewska, sękowska, Wygotski) Rozwój umysłowy przebiega w oparciu o mechanizm interioracji Techniki myślenia i rozwiązywania problemów przyswajane przez dziecko w procesie internalizacji (Galperin, Piaget, Wygotski) Rozwój przebiega od czynności materialnych (zewnętrznych) do czynności umysłowych (wewnętrznych) poprzez mechanizm interioracji. 5 struktura procesu wychowawczego: cztery podstawowe kategorie 1. cel wychowania 2. sytuacja wychowawcza 3. doświadczenie struktura sytuacji wychowawczej cel: umożliwienie dalszego prawidłowego rozwoju poprzez dostarczanie bodzców modyfikujących doświadczenie wychowanka sytuacja ma charakter terapeutyczny: korygujący kompensujący usprawniający dynamizujący (zapewnienie dobrego samopoczucia, wyzwalanie pozytywnej motywacji) wymagania dotyczące sytuacji wychowawczej: musi być przyciągająca dziecko, a więc mieć znak dodatni (tomaszewski 1975) rezygnacja (zwłaszcza w przypadku małych dzieci) z uświadomiania zaburzeń wychowankowi ważne jest to aby dziecko 'chcialo' a nie to, że 'powinno', ważne jest samo dziecko zadanie dostosowane do podmiotu (ważna jest umiejętność terapeuty, dobra znajomość dziecka, zrozumienie kształtującej się osobowości) wymagania są obniżane bądz podwyższane tak, aby w pózniejszej fazie terapii wywołać satysfakcję poznawczą proces terapeutyczny jest specficzną interakcją o specjalnym natężeniu akceptacji, zrozumienia i zaufania interakcje nie mogą wywołać porażek i powodować sytuacji stresowych wymiary sytuacji terapeutyczno wychowawczej (Gurycja 1979) wychowawca wychowanek grupa zadanie atmosfera terapeutyczna (Kaja) 6 wychowawca kwalifikazje zawodowe (Kaja: wyspecjalizowany w zakresie pracy terapeutycznej, dodatkowo studia podyplomowe) predyspozycje, osobowość "podnosząca" istotny czynnik determinujący efekty terapii (Zaborowski 1977, Braker 1972) wychowanek jednostka przejawiająca zaburzenia w regulowaniu kontaktów z otoczeniem wymaga indywidualnego oddziaływania oddziwaływanie poprzedzone jest dokładną diagnozą dynamiczną (modyfikacja zadań, środków, strategii); poznanie i zrozumienie warunek terapii zasada akceptacji dziecka takimi, jakim jest brak krytyki i porównania z innymi, dopóki nie pozyska zaufania (Miller 1979) grupa: zespól osób wymagających pomocy zespół nie powinien być liczny możliwość gruntownego poznania, głebszych interakcji i indywidualizacji w poważniejszych przypadkach praca terapeutyczna przebiega w diadzie terapeuta wychowanek zadania: starannie dobrane w zależności od diagnozy odpowiednie do potrzeb dziecka uczące zaspokojania potrzeb wychodzenie poza świczenia odrębnych wyizolowanych funkcji, ukierunkowane na całokształt osobowości dziecka zadania powinny być ani zbyt trudne, ani zbyt łatwe i mieścić się w obszarze "strefy najbliższego rozwoju" Wygotskiego (2004) wzmocnienia wzamacniamy po, aby wyniki uczenia się oddziaływały na dalszy przebieg tegoż uczenia się 7 wzmacniamy po, by zwiększyć prawdopodobienstwo ponownego wystąpienia wzmacnianego zachowania wzmocnienia pierwotne i wtórne biologiczne i społeczne prawidłowości stosowania wzmocnień podczas wykonywania zadań: ocena słowna zachęta polepsza rezultaty w procesie uczenia się, nie ma jednak wpływu na poziom opanowania czynności, ani na poziom aspiracji pochwała powinna poprzedzać ocenę krytyczną (uwaga ostrożnie stosować w terapii) inna kolejność prowadzi do gorszych wyników ważny jest czas stosowania wzmocnienia (natychiastowa lub opózniona) Aktywizująco działa ta pierwsza; stopniowe przechodzenie od wzmocnień z zewnątrz do auto wzmacniania (zabawa i nauka daje satysfakcje, zadaowlenia) (Linhart 1972) atmosfera terapeutyczna to są te wyniki działania, dzięki którym działania terapeutyczne przyciągają dziecko i zapewniają mu dobre samopoczucie wymagania odnośnie osobowości terapeuty (życzliwość, akceptacja, zainteresowanie problemami) eliminacja napięcia, pośpiechu i rywalizacji stosowanie środków werbalnych i pozawerbalnych umiejętność wczuwania się w uczucia empatia, wzajemny stosunek terapeuty i dziecka BAJKI TERAPEUTYCZNE MOLICKIEJ kategorie wpływów terapeutycznych trening prowokacja sytuacyjna podawanie wzorów nadawania znaczenia (naśladownictwo i modelowanie) sugestia 8 trening: wplyw na uczenie się poprzez wielokrotne pobudzanie powtarzanie i wzmacnianie oczekiwanych reakcji w celowo zorganizowanej sytuacji bodzcowej trening można zastosować w róznorodnych czynnościach instrumentalnych i psychicznych (treningi interpersonalne, techniki relaksacji, np. Autogenny trening Schulza prosta forma autosugestii w przypadku mlodzieży, wobec dzieci mechanizm identyfikacji utożsamianie się z postacią z bajki) celem treningu jest oddzialywanie na strefę emocjonalno motywacyjną oparty na emocjach pozytywnych umożliwiających odnoszenie sukcesu. cele bajkoterapii nauka skutecznych sposobów radzenia sobie w trunych sytuacjach nauka pozytywnego myślenia o sytuacjach lękotwórczych obniżenie poziomu lęku schemat każdej bajki głowny temat rodzaj doznawanych uczuć (lęku) przez bohatera. Bajka zawiera sytuację wyzwalającą lęk główny bohater dziecko lub zwierzątko, z którym pacjent mógłby się identyfikować. Pokonuje on trudne sytuacje za pomocą innych postaci bajkowych (racjonalizacja problemu, ukierunkowanie aktywności, nauka adekwatnych sposobów postępowania) inne wprowadzone postacie pomagają zwerbalizować lęki, uczą skutecznych sposobów zachowań, pozytywnego myślenia (mogę, potrafię, chcę, nie boję się, poszukuję rozwiązań) kreują nastrój miłości, zrozumienia o swoich problemach tło opowiadania bajka rozgrywana w znanych dziecku miejscach, opisanych w sposób, by wywolać pogodny nastrój u postaci bajkowych. Zgodnie z rozporządzeniem ministra edukacji narodowej z dn 17 listopada 2010 w sprawie zasad udzielania i organizacji pomocy psychologiczno pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach do grupy osób o specjalnych potrzebach edukacyjnych objętnych pomocą psychologiczno pedegogiczną należą uczniowie/dzieci, których indywidualne możliwości psychofizyczne wynikają: 9 1) z niepełnosprawności (niepełnosprawność intelektualna, niewidome i słabo widzące niesłyszące i słabo słyszące, z niepełnosprawnością ruchową, w tym agfazją, z niepełnosprawnością sprzężoną z autyzmam w tym z zespołem aspergera) 2) z niedostosowaniem społecznym 3) z zagrożenia niedostosowania społecznym 4) ze szczególnych uzdolnień 5) ze specyficznych trudności uczeniu się 6) z zaburzeń komunikacji językowej 7) z choroby przewlekłej\ 8) z sytuacji kryzysowych lub traumatycznych 9) z niepowodzeń edukacyjnych 10) z zaniedbań środowiskowych związanych z sytuacją bytową ucznia i jego rodziny sposobem spędzania czasu wolnego, kontaktami środowiskowymi 11) z trudnościami adaptacyjnymi związanymi z róznicami kulturowymi lub ze zmianą środowiska edukacyjnego, w tym związanych z wcześniejszym kształceniem za granicą. Prawo wyróżnia następujące grupy uczniów, dla których organizowana jest specjalna edukacja, wychowanie i opieka: 1. z niepełnosprawnością intelektualną/upośledzeniam umysłowym 2. niewidome i słabo widzące 3. niesłyszące i słabo słyszące 4. z niepełnosprawdnością ruchową, w tym z afazją 5. z niepełnosprawnością sprzężoną 6. z autyzmem, w tym zespołem Aspergera 7. z niedpostosowaniem społeczntym 8. zagrożone niedostosowaniem społecznym prowokacja sytuacyjna "taka struktura sytuacji, która zapewnia możliwość wystąpienia wśród ograniczonej liczby możliwości zachowania adekwatnego do zamierzonego, określonego ze względu na cel wychowawczy jako pożądane" (Gurycka 1979) Formy: indywidualne i grupowe Zabawy w teatr stwarzanie sytuacji umożliwiających zmianę pozycji, roli, przyjęcie innej 10 perspektywy. Tworzenie sytuacji z elementami ryzyka wychowawczego (wartość wychowawcza i diagnostyczna, np. Dziecku agresywnemu powierzamy najsłabszego członka grupy). Podawanie wzorów i nadawanie znaczenia (stały element sytuacji terapeutycznej) terapeuta wzór do naśladowania, nadaje znaczenie różnym zjawiskom, kształtuje zachowania wartościując je pozytywnie, wzmacnia je. Eliminuje lub osłabia inne zachowania, wartoścując je negatywnie. A. Bandura teoria społecznego uczenia się. Sugestia nie stanowi podstawowej klasy wpływów jest jednak niezbędna do wpojenia wiary w możliwości dziecka; przekonanie go, że może pokonać trudności; pomaga zmienić samoocenę; ośmiela do podejmowania nowych wyzwań. SPECJALNE POTRZEBY EDUKACYJNE Specjalne potrzeby edukacyjne ma każdy uczeń doświadczający nadmiernych trudności w uczeniu się bądz uczeń wymagający specjalnego dostosowania treści, form, metod, środków, aby jego proces uczenia się przebiegał pomyślnie. Trudności/ zaburzenia uczenia się (LD) Learning Difficulties/ Disabilities LD Raport Warnock (WB, 1978) Kryteria klasyfikacji: 1. Stopień nasilenia się łagodnie (mild), poważnie (severe) 2. Czas trwania krótkotrwałe (short term), długotrwałe (long term) 3. Zakres od specyficznych (specific) do globalnych (general) Specyficzne trudności/ zaburzenia uczenia się (SpLD) Specyficzne trudności uczenia się pisania i czytania (dysleksja + rozwojowa) specyfika etiologia, patomechanizm 11 Specyficzne trudności uczenia się matematyki (dyskalkulia) Definicja specyficznych trudności w uczeniu się w polskiej wercji ICD 10, F81 (1997) specyficzne zaburzenia rozwoju umiejętności szkolnych w skrócie SZRUS Specyficzne trudności w uczeniu się to ogólony termin dotyczący niejednorodnej grupy zaburzeń przejawiających się poważnymi trudnościami w rozumieniu i posługiwaniu się mową i pismem oraz w zakresie zdolności matematycznych. Zaburzenia te są uwarunkowane wewnętrzne i wywoływane dysfunkcjami centralnego układu nerwowego. Mimo iż trudności w uczeniu się mogą współwystępować z innymi deficytami (np. Sensorycznym, upośledzeniem umysłowym, zaburzeniami społecznymi i emocjonalnymi) oraz w powiązaniu z oddziaływaniami zewnętrznymi (np. Różnice kulturowe, niewystarczające/niewłaściwe nauczanie, czynniki psychogenne), nie są one rezultatem tych deficytów czy oddziaływań (Oszwa 2006, s. 14 15). Kryteria diagnostyczne specyficznych trudności w uczeniu się DSM IV (za Oszwa 2006 rok, s. 15) Trudności w uczeniu się są rozpoznawane, gdy osiągnięcia w indywidualnie przeprowadzonych badaniach z zastosowaniem standaryzowanych testów czytania, matematyki oraz pisemnej ekspresji słownej są istotne ponieżej oczekiwanych dla wieku, poziomu edukacji i poziomu inteligencji. Problemy w uczeniu się w poważnym stopniu zakłócają osiągnięcia szkolne oraz aktywności codziennego życia, wymagające czytania, umiejętności matematycznych i pisania. Określenie "istotnie ponieżej" oznacza różnicę więcej niż dwóch odchyleń standardowych pomiędzy osiągnięciami a ilorazem inteligencji. I kryterium Istotne zaburzenia umiejętności szkolnych (opóznienia conajmniej o 2 lata) Ocena stopnia/ głębokości na podstawie 1. częstości występowania: 4 10% uczniow w klasie; proporcje w szkole: 4 chłopców na 1 dziewczynkę; 2. wczesne zwiastuny rozwojowe, np. Zaburzenia mowy; 3. Problemy towarzyszące, np. Zaburzenia w zachowaniu, w koncentracji uwagi, zaburzenia emocjonalne 12 II kryterium wiek dziecka wczesne pojawienie się pierwszych symptomów III kryterium wyklucza się: obniżone możliwości intelektualne stwierdza się istotne odchylenie osiągnięć szkolnych od oczekiwanych (co najmniej 2 lata) IV kryterium wyklucza się jako przyczynę: czynniki zewnętrzne: nieprawidłowe metody nauczania, zaniedbania środowiskowe i dydaktyczne V kryterium wyklucza się: wady sensoryczne jako przyczynę poważne dysfunkcje neurologiczne, zaburzenia emocjonalne przed diagnozą wymagana jest korekta Specjalne wsparcie Rodzaje specjalnego wsparcia: techniczne (sprzęt, bariery) psychospołeczne (asystent, terapia) edukacyjne (formy, środki, metody) Specjalne edukacujne wsparcie wsparcie edukacyjne to dostosowanie form, środków i metod pracy na miarę indywidualnych potrzeb osoby wspieranej w procesie edukacji wykraczanie poza zwykle stosowane metody, formy, środki czas i rodzaj wsparia zależy od nasilenia, czasu trwania i zakresu trudności 13 Zajęcia specjalistyczne: np. Korekcyjno kompensacyjne, dydaktyczno wyrownawcze zajęcia rewalidacyjne w zależności od rodzaju niepełnosprawności Specjane edukacyjne wsparcie w trakcie zajęć grupowych/ lekcyjnych Definicja dyskalkulii rozwojowej wg. Koa%0ńa na podstawie badań nauropsychologicznych i genetycznych stwierdził, że dyskalkulia jest konsekwencją dysfunkcji mózgu "dyskalkulia rozwojowa jest strukturalnym zaburzeniem zdolności matematycznych, mających swe podłoże w zaburzeniach genetycznych i wrodzonych tych części mózgu, które są bezpośrednim podłożem anatomiczno fizjologicznym dojrzewania zdolności matematycznych odpowiednio do wieku, bez jednoczesnego zaburzenia ogólnych funckji umysłowych. Kryteria diagnostyczne specyficznego zaburzenia umiejętności arytmetycznych (szua) ICD 10 (1997, 2000) "poziom umiejętności arytmetycznych dziecka musi być znacząco niższy niż oczekwiany po uwzględnieniu dziecka, jako ogólnej inteligencji i stopnia zaawansowania w nauce szkolnej. Najlepiej ocenić fo przy pomocy przeprowadzonego indywidualnie, wystandaryzowanego testu umiejętności arytmetycznych" kryteria a co najmniej 2 odchylenia standardowe b wyniki testów czytania i pisania pozostają w normie wiekowej c wyklucza się: niewłaściwe metody nauczania, zaniedbania środowiskowe, opóznienia rozwoju umysłowego d wady wzroku i słuchu nie są przyczyną trudności w posługiwaniu się liczbami e problemy z liczeniem nie są skutkiem zaburzeń neurologicznych ani psychicznych obraz kliniczny trudności w uczeniu się matemetyki dzieci prawidłowo czytających stwierdza się duże zróżnicowanie interpersonalne i intrapersonalne występowanie trudności o charakterze wąsko i szeroko zakresowym opisywane w literaturze zaburzenia przeanalizował Geary i stwierdził, że dotyczą one głównie: trudności z dokonywaniem podstawowych operacji dodawania, odejmowania 14 mnożenia i dzielenia w zakresie niewielkich wartości w formie pisemnej i umysłowej ponadto w świetle innych badań: niski poziom rozumowania matematycznego niski poziom rozumienia pojęć matematycznych, znaków i symboli, problemy z ich czytsnim i zapisem trudności w różnicowaniu cyfr i liczb, zwłaszcza z zerem trudności w opanowaniu porządku sekwencyjnego, w tym porządkowanie liczb w ustalonej kolejności, gry i zabawy gubienie się i dezorientacja podczas gier (czyja kolej), trudności w pamięciowym opanowaniu tabliczki mnożenia nieorawidłowa organizacja przestrzenna zapisywanych liczb problemy w rozumieniu i opanowaniu zasad i reguł matematycznych problemy ze rozumieniem ułamków zwykłych niski poziom: odczytywania i zapisywwania ułamków dziesiętnych, posługiwania się pieniędzmi, zastosowania miar długości, cięzaru, wielkości, orientacji przestrzennej, w tym mylenie stron lewa prawa, edukacji muzycznej, posługiwania się pojęciem czasu i jednostkami jego pomiaru różnice dyskalkulia dysleksja u dzieci z dyskalkulią: umiejętności werbalne i słuchowo percepcyjne pozostają w granicach normy zaburzone są umiejętności wizualno przestrzenne i wizualno percepcyjne Predyktory ryzyka dyskalkulii w zależności od przyjętej koncepcji: 1. teoria zbliżonych mechanizmów dyskalkulii i dysleksji większe prawdopodobieństwo: u dzieci z nieprawidłowej ciąży i porodu z urazami mógu u dzieci po przebytych we wczesnym dzieciństwie chorobach ukladu nerwowego u dzieci z wcześnie rozpoznanymi chorobami somatycznymi 2. teoria J. Piageta czynniki ryzyka można wyodrębnić w wieku 8 9 lat 15 3. neurop[oznawcza koncepcja modułu matematycznego Butterwortha czynniki ryzyka można wyodrębnić we wczesnym dzieciństwie brak reakcji niemowląt na zmieny liczebności zbiorów w próbach habituacji 16