MINISTERSTWO PRACY I POLITYKI SPOAECZNEJ Załącznik nr 1 do uchwały Nr Rady Ministrów z dnia 2008 r. KRAJOWA STRATEGIA NA RZECZ BEZPIECZECSTWA I HIGIENY PRACY NA LATA 2009 - 2012 WARSZAWA, sierpień 2008 r. KRAJOWA STRATEGIA NA RZECZ BEZPIECZECSTWA I HIGIENY PRACY NA LATA 2009-2012 I. RAMY PRAWNE Krajowa strategia na rzecz bezpieczeństwa i higieny pracy na lata 2009-2012 spełnia wymagania: art. 4 ust. 2 pkt 2 i art. 13 ustawy z dnia 6 grudnia 2006 r. o zasadach prowadzenia polityki rozwoju (Dz. U. Nr 227, poz. 1658, z pózn. zm.); art. 21 i 34 ustawy z dnia 4 września 1997 r. o działach administracji rządowej (Dz. U. z 2007 r. Nr 65, poz. 437, z pózn. zm.) zgodnie z którymi minister właściwy do spraw pracy wykonuje politykę Rady Ministrów w zakresie działu, którym kieruje, w tym w sprawach warunków pracy. II. PODSTAWY PROGRAMOWE Krajowa strategia na rzecz bezpieczeństwa i higieny pracy została opracowana w związku z dokumentami międzynarodowymi i krajowymi, określającymi zadania w tej dziedzinie. Komunikat Komisji z dnia 21 lutego 2007 r. dla Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów Podniesienie wydajności i jakości w pracy: wspólnotowa strategia na rzecz bezpieczeństwa i higieny pracy na lata 2007 2012 wskazuje, że zgodnie z art. 137 Traktatu WE bezpieczeństwo i higiena pracy stanowią obecnie jeden z najważniejszych aspektów polityki Unii Europejskiej dotyczącej zatrudnienia i spraw społecznych. Przyjęcie i zastosowanie obszernego kompleksu wspólnotowych aktów prawnych umożliwiło poprawę warunków pracy w państwach członkowskich i dokonanie znacznych postępów w zmniejszeniu liczby wypadków i chorób związanych z pracą. W Strategii Lizbońskiej państwa członkowskie przyznały, że zagwarantowanie jakości i wydajności pracy może wnieść istotny wkład w promowanie wzrostu gospodarczego i zatrudnienia. W istocie brak skutecznej ochrony zapewniającej bezpieczeństwo i higienę pracy może prowadzić do absencji na skutek wypadków przy pracy i chorób zawodowych, a nawet do trwałej niezdolności do pracy. Kwestia ta dotyka nie tylko istotnego wymiaru ludzkiego, ale i ma silny niekorzystny wpływ na gospodarkę. Ogromne koszty ekonomiczne związane 2 z problemami w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy hamują wzrost gospodarczy i mają negatywne skutki dla konkurencyjności przedsiębiorstw w UE. Znaczna część tych kosztów obciąża też systemy zabezpieczenia społecznego i finanse publiczne. W celu wsparcia polityki bezpieczeństwa i higieny pracy Komisja Europejska w 2002 r. ustanowiła wspólnotową strategię na lata 2002-2006. Strategia ta opierała się na całościowym podejściu do dobrego samopoczucia w pracy i uwzględniała pojawienie się nowych rodzajów ryzyka, zwłaszcza o charakterze psychospołecznym. W czasie obowiązywania tej strategii odnotowano znaczny spadek liczby wypadków przy pracy. W nowej strategii na lata 2007-2012 proponuje się jeszcze ambitniejszy cel, tj. zmniejszenie o 25 % ogólnego wskaznika wypadków przy pracy w UE-27 do 2012 r. poprzez poprawę ochrony zdrowia i bezpieczeństwa pracowników, co z kolei w znacznym stopniu przyczyniłoby się do sukcesu strategii na rzecz wzrostu gospodarczego i zatrudnienia. Krajowa strategia na rzecz bezpieczeństwa i higieny pracy na lata 2009-2012 będzie stanowiła realizację polityki Unii Europejskiej w tej dziedzinie. Po raz pierwszy zostaną określone zadania na najbliższe lata, których realizacja powinna wpłynąć na poprawę bezpieczeństwa pracy i ochrony zdrowia pracowników, w tym obniżenie liczby wypadków przy pracy i chorób zawodowych. Potrzeba opracowania Krajowej strategii wynika także z dyrektyw Unii Europejskiej, zobowiązujących do zapewnienia pracownikom wyższego poziomu ochrony przed zagrożeniami zawodowymi powodującymi wypadki przy pracy i choroby zawodowe, w szczególności z dyrektywy 89/391/EWG z dnia 12 czerwca 1989 r. w sprawie wprowadzenia środków w celu poprawy bezpieczeństwa i zdrowia pracowników w miejscu pracy (Dz. Urz. WE L 183 z 29.06.1989, str. 1, z pózn. zm.; Dz. Urz. UE Polskie wydanie specjalne, rozdz. 5, t.1, str. 349) oraz jej dyrektyw szczegółowych, w tym m.in. dyrektyw: 1) 89/654/EWG z dnia 30 listopada 1989 r. dotyczącej minimalnych wymagań w dziedzinie bezpieczeństwa i ochrony zdrowia w miejscu pracy (pierwsza dyrektywa szczegółowa w rozumieniu art. 16 ust. 1 dyrektywy 89/391/EWG) (Dz. Urz. WE L 393 z 30.12.1989, str. 1; Dz. Urz. UE Polskie wydanie specjalne, rozdz. 5, t. 1, str. 358), 3 2) 89/655/EWG z dnia 30 listopada 1989 r. dotyczącej minimalnych wymagań w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny użytkowania sprzętu roboczego przez pracowników podczas pracy (druga dyrektywa szczegółowa w rozumieniu art. 16 ust. 1 dyrektywy 89/391/EWG) (Dz. Urz. WE L 393 z 30.12.1989, z pózn. zm.; Dz. Urz. UE Polskie wydanie specjalne, rozdz. 5, t. 1, str. 370), 3) 89/656/EWG z dnia 30 listopada 1989 r. w sprawie minimalnych wymagań w dziedzinie bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników korzystających z wyposażenia ochrony osobistej (trzecia dyrektywa szczegółowa w rozumieniu art. 16 ust. 1 dyrektywy 89/391/EWG) (Dz. Urz. WE L 393 z 30.12.1989. str.18; Dz. Urz. UE Polskie wydanie specjalne, rozdz. 5, t. 1, str. 375), 4) 90/269/EWG z dnia 29 maja 1990 r. w sprawie minimalnych wymagań dotyczących ochrony zdrowia i bezpieczeństwa podczas ręcznego przemieszczania ciężarów w przypadku możliwości wystąpienia zagrożenia, zwłaszcza urazów kręgosłupa pracowników (czwarta szczegółowa dyrektywa w rozumieniu art. 16 ust. 1 dyrektywy 89/391/EWG) (Dz. Urz. WE L 156 z 21.06.1990, str. 6; Dz. Urz. UE Polskie wydanie specjalne, rozdz. 5, t. 1, str. 386), 5) 90/270/EWG z dnia 29 maja 1990 r. w sprawie minimalnych wymagań w dziedzinie bezpieczeństwa i ochrony zdrowia przy pracy z urządzeniami wyposażonymi w monitory ekranowe (piąta dyrektywa szczegółowa w rozumieniu art. 16 ust. 1 dyrektywy 89/391/EWG) (Dz. Urz. WE L 156 z 21.06.1990, str. 14; Dz. Urz. UE Polskie wydanie specjalne, rozdz. 5, t. 1, str. 391), 6) 92/57/EWG z dnia 24 czerwca 1992 r. w sprawie wprowadzenia w życie minimalnych wymagań w zakresie bezpieczeństwa i ochrony zdrowia w miejscach tymczasowych lub ruchomych budów (ósma dyrektywa szczegółowa w rozumieniu art. 16 ust. 1 dyrektywy 89/391/EWG) (Dz. Urz. WE L 245 z 26.08.1992, str. 6; Dz. Urz. UE Polskie wydanie specjalne, rozdz. 5, t. 2, str. 71), 7) 92/58/EWG z dnia 24 czerwca 1992 r. w sprawie minimalnych wymagań dotyczących znaków bezpieczeństwa i/lub zdrowia w miejscu pracy (dziewiąta dyrektywa szczegółowa w rozumieniu art. 16 ust. 1 dyrektywy 89/391/EWG) 4 (Dz. Urz. WE L 245 z 26.08.1992, str. 23; Dz. Urz. UE Polskie wydanie specjalne, rozdz. 5, t. 2, str. 89), 8) 92/85/EWG z dnia 19 pazdziernika 1992 r. w sprawie wprowadzenia środków służących wspieraniu poprawy w miejscu pracy bezpieczeństwa i zdrowia pracownic w ciąży, pracownic, które niedawno rodziły i pracownic karmiących piersią (dziesiąta dyrektywa szczegółowa w rozumieniu art. 16 ust. 1 dyrektywy 89/391/EWG) (Dz. Urz. WE L 348 z 28.11.1992, str. 1; Dz. Urz. UE Polskie wydanie specjalne, rozdz. 5, t. 2, str. 110 ), 9) 98/24/WE z dnia 7 kwietnia 1998 r. w sprawie ochrony zdrowia i bezpieczeństwa pracowników przed ryzykiem związanym z czynnikami chemicznymi w miejscu pracy (czternasta dyrektywa szczegółowa w rozumieniu art. 16 ust. 1 dyrektywy 89/391/EWG) (Dz. Urz. WE L 131 z 05.05.1998, str. 11; Dz. Urz. UE Polskie wydanie specjalne, rozdz. 5, t. 3, str. 279), 10) 1999/92/WE z dnia 16 grudnia 1999 r. w sprawie minimalnych wymagań dotyczących bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników zatrudnionych na stanowiskach pracy, na których może wystąpić atmosfera wybuchowa (piętnasta dyrektywa szczegółowa w rozumieniu art. 16 ust. 1 dyrektywy 89/391/EWG) (Dz. Urz. WE L 23 z 28.01.2000, str. 57; Dz. Urz. UE Polskie wydanie specjalne, rozdz. 5, t. 3, str. 414), 11) 2000/54/WE z dnia 18 września 2000 r. w sprawie ochrony pracowników przed ryzykiem związanym z narażeniem na działanie czynników biologicznych w miejscu pracy (siódma dyrektywa szczegółowa w rozumieniu art. 16 ust. 1 dyrektywy 89/391/EWG) (Dz. Urz. WE L 262 z 17.10.2000, str. 21; Dz. Urz. UE Polskie wydanie specjalne, rozdz. 5, t. 4, str. 48), 12) 2002/44/WE z dnia 25 czerwca 2002 r. w sprawie minimalnych wymagań w zakresie ochrony zdrowia i bezpieczeństwa dotyczących narażenia pracowników na ryzyko spowodowane czynnikami fizycznymi (wibracji) (szesnasta dyrektywa szczegółowa w rozumieniu art. 16 ust. 1 dyrektywy 89/391/EWG) (Dz. Urz. WE L 177 z 6.07.2002, str. 13; Dz. Urz. UE Polskie wydanie specjalne, rozdz. 5, t. 4, str. 235), 5 13) 2003/10/WE z dnia 6 lutego 2003 r. w sprawie minimalnych wymagań w zakresie ochrony zdrowia i bezpieczeństwa dotyczących narażenia pracowników na ryzyko spowodowane czynnikami fizycznymi (hałasem) (siedemnasta dyrektywa szczegółowa w rozumieniu art. 16 ust. 1 dyrektywy 89/391/EWG) (Dz. Urz. WE L 42 z 15.02.2003, str. 38; Dz. Urz. UE Polskie wydanie specjalne, rozdz. 5, t. 4, str. 300), 14) 2004/37/WE z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie ochrony pracowników przed zagrożeniem dotyczącym narażenia na działanie czynników rakotwórczych lub mutagenów podczas pracy (szósta dyrektywa szczegółowa w rozumieniu art. 16 ust. 1 dyrektywy 89/391/EWG) (Dz. Urz. WE L 158 z 30.04.2004, str. 50; Dz. Urz. UE Polskie wydanie specjalne, rozdz. 5, t. 5, str. 35). Także ustawodawstwo Międzynarodowej Organizacji Pracy przewiduje obowiązki w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy dla państw członkowskich. Dla przykładu obowiązek prowadzenia polityki mającej na celu zapobieganie wypadkom i uszczerbkom na zdrowiu wynikającym z wykonywanej pracy, związanym z pracą lub występującym w procesie pracy wynika z Konwencji MOP Nr 155 dotyczącej bezpieczeństwa, zdrowia pracowników i środowiska pracy. Natomiast obowiązek rozwijania krajowego systemu w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy i promowania bezpiecznego i higienicznego środowiska pracy zawarty został w Konwencji MOP Nr 187 dotyczącej struktur promujących bezpieczeństwo i higienę pracy. Krajowa strategia wpisuje się również w Strategię Rozwoju Kraju 2007-2015 (dokument przyjęty przez Radę Ministrów w dniu 29 listopada 2006 r.), która określa cele i priorytety rozwoju społeczno-gospodarczego kraju oraz warunki, które powinny ten rozwój zapewnić. SRK w priorytecie 3 pt. Wzrost zatrudnienia i podniesienie jego jakości przewiduje działania na rzecz: - tworzenia przyjaznego środowiska pracy, - zapobiegania i ograniczania ryzyka zawodowego, - rozwoju edukacji i szkoleń w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy. Obowiązek opracowania Krajowej strategii na rzecz bezpieczeństwa i higieny pracy wynika także z wniosku 5.3. zawartego w Ocenie stanu bezpieczeństwa i higieny pracy w 2006 roku , która została przyjęta przez Radę Ministrów w dniu 18 6 września 2007 r., a także z wniosku 5.1. z Oceny stanu bezpieczeństwa i higieny pracy w 2007 roku . III. OCENA STANU BEZPIECZECSTWA I HIGIENY PRACY W POLSCE Dokonując we wrześniu 2007 r. oceny stanu bezpieczeństwa i higieny pracy za 2006 r., Rada Ministrów uznała, że wymaga on dalszej poprawy. Na przestrzeni ostatnich kilkunastu lat odnotowywano spadek liczby wypadków przy pracy oraz zmniejszenie się liczby zatrudnionych w warunkach zagrożenia. Dla przykładu: w 1985 r." 193,9 tys. osób zostało poszkodowanych w wypadkach przy pracy, w 1990 r. 108,3 tys. osób, w 2004 r. 87,1 tys. osób, natomiast w 2005 r. 84,4 tys. osób. Jednak w 2006 r. wzrosła liczba poszkodowanych w wypadkach przy pracy, osiągając poziom 95,5 tys. osób, co stanowiło wzrost liczby poszkodowanych o 13,1% w stosunku do roku poprzedniego. Dalszy wzrost ogólnej liczby poszkodowanych w wypadkach przy pracy o 3,9% (do 99,2 tys. osób) w porównaniu do roku poprzedniego nastąpił w 2007 r. (rys. 1). WYPADKI PRZY PRACY W LATACH 2000-2007 (wg danych GUS ) 99 171 94 909 87 050 95 465 85 275 85 440 84 402 80 492 100000 90000 80000 70000 60000 50000 40000 30000 20000 10000 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 a) a) dane wstępne Rys. 1 Do 2006 r. systematycznie spadała również liczba poszkodowanych w ciężkich wypadkach przy pracy (w 1985 r. 4.639, w 1990 r. 5.507, w 2004 r. 1.029, w 2005 r. 960), jednakże w 2006 r. wzrosła o 2,8% w stosunku do roku " Do 1989 r. tylko jednostki produkcji materialnej i bez sektora prywatnego. wypadkach liczba osób poszkodowanych w 7 poprzedniego (do 987 osób). W 2007 r. nastąpił wzrost liczby poszkodowanych w ciężkich wypadkach przy pracy (do 1.002 osób), tj. o 1,5% (rys. 2). WYPADKI CIŻKIE PRZY PRACY W LATACH 2000-2007 ( wg danych GUS ) 1351 1500 1149 1029 1031 1005 1002 987 960 1000 500 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 a) a) dane wstępne Rys. 2 Również do 2006 r. liczba osób, które poniosły śmierć na skutek takich wypadków (w 1985 r. 1.155, w 1990 r. 624, w 2004 r. 490, w 2005 r. 470) ulegała obniżeniu, aby w 2006 r. osiągnąć poziom wyższy o 4,9% (493 osoby poniosły śmierć) w porównaniu z 2005 r. Natomiast w 2007 r. 479 osób poniosło śmierć na skutek wypadków przy pracy, co daje spadek o 2,8% (rys. 3). WYPADKI ŚMIERTELNE PRZY PRACY W LATACH 2000-2007 ( wg danych GUS ) 594 554 515 522 490 493 479 470 600 400 200 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007a) a) dane wstępne Rys. 3 liczba osób liczba osób 8 Do 2006 r. systematycznie zmniejszała się również liczba osób zatrudnionych w warunkach zagrożenia czynnikami szkodliwymi związanymi ze środowiskiem pracy, z uciążliwością pracy i czynnikami związanymi z maszynami szczególnie niebezpiecznymi. Jednak w 2006 r. nastąpił wzrost tej liczby i łącznie w tych warunkach w sektorze prywatnym i publicznym - pracowało już 590,5 tys. osób, a w 2007 r. 594,0 tys. osób, tj. o 0,6% więcej niż w roku poprzednim (w 2003 r. 581,5 tys. osób, w 2004 r. 577,2 tys. osób, w 2005 r. 576,5 tys. osób). Tendencja spadkowa utrzymywała się jedynie w zakresie liczby stwierdzonych przypadków chorób zawodowych, która w 2006 r. w porównaniu do 2005 r. spadła o 3,7% (w 1985 r. stwierdzono 8.626 przypadków chorób zawodowych, w 1990 r. 9.326, w 2002 r. 4.915, w 2003 r. 4.365, w 2004 r. 3.790, w 2005 r. 3.249, a w 2006 r. 3.129). Jednak w 2007 r. liczba stwierdzonych chorób zawodowych wzrosła do 3.285 przypadków, co oznacza wzrost o 5,0% w porównaniu do roku poprzedniego (rys. 4). CHOROBY ZAWODOWE W POLSCE W LATACH 2000- 2007 (liczba chorób ogółem) 8000 7339 7000 6007 6000 4915 5000 4365 3790 4000 3249 3285 3129 3000 2000 1000 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Rys. 4 ( wg danych IMP w Aodzi ) Roczny współczynnik zachorowalności wzrósł z 32,8 przypadków na 100 tys. zatrudnionych w 2006 r. do 33,5, w 2007 r. (w 2005 r. 34,8 ) patrz rys. 5. 9 CHOROBY ZAWODOWE W POLSCE W LATACH 2000-2007 (liczba chorób na 100 tys. zatrudnionych) 73,9 63,2 53,6 46,6 41,0 34,8 32,8 33,5 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Rys. 5 ( wg danych IMP w Aodzi ) Należy podkreślić, iż nie jest możliwe dokonywanie porównań wyżej przedstawionych polskich danych statystycznych z danymi z innych krajów, gdyż w poszczególnych krajach występują znaczne różnice w definicji wypadku przy pracy. Porównań takich można dokonywać jedynie w odniesieniu do wskazników częstotliwości wypadków śmiertelnych. Pomimo niewielkich wahań wskaznika częstotliwości wypadków śmiertelnych w Polsce liczonego na 1.000 pracujących (w 1999 r. 0,045, w 2000 r. 0,052, w 2001 r. 0,050, w 2002 r. 0,049, w 2003 r. oraz 2004 r. 0,047, w 2005 r. 0,044, w 2006 r. 0,046 i w 2007 0,043), jest on zbliżony do analogicznych wskazników w innych krajach, takich jak Francja (w 2000 r. 0,044 na 1.000 ubezpieczonych) oraz niższy niż w Hiszpanii (w 2004 r. 0,048 na 1.000 ubezpieczonych) i Włoszech (w 2003 r. 0,050 na 1.000 ubezpieczonych). Wskazniki częstotliwości wypadków śmiertelnych w Polsce są także zbliżone do odpowiednich wskazników w krajach, które wstąpiły do Unii Europejskiej razem z Polską np. w Czechach (w 2004 r. 0,043 na 1.000 ubezpieczonych), na Słowacji (w 2004 r. 0,039 na 1.000 ubezpieczonych), na Węgrzech (w 2004 r. 0,041 na 1.000 zatrudnionych), jednakże wskaznik ten jest wyższy na Litwie (w 2004 r. 0,086 na 1.000 zatrudnionych) i w Estonii (w 2004 r. 0,057 na 1.000 ubezpieczonych). tys. zatrudnionych jednostek chorobowych na 100 10 Powinny więc być podejmowane nadal starania w kierunku osiągnięcia wskaznika częstotliwości wypadków śmiertelnych zbliżonego do poziomu osiągniętego przez Wielką Brytanię (w 2003 r. 0,007 na 1.000 zatrudnionych), Szwecję (w 2002 r. 0,014 na 1.000 pracujących) i Finlandię (w 2003 r. 0,021 na 1.000 zatrudnionych). Bezpośredni wpływ na stan warunków pracy w zakładach pracy wywierała kondycja ekonomiczna pracodawców, która w większości przedsiębiorstw nie była najlepsza. Pracodawcy, ograniczając koszty prowadzonej działalności, zmniejszali w konsekwencji nakłady na poprawę stanu bezpieczeństwa i higieny pracy, które i tak są niewielkie. Z badań kosztów pracy w gospodarce narodowej przeprowadzonych przez Główny Urząd Statystyczny w 2004 r. wynika, iż udział zaliczonych w ciężar kosztów jednostki organizacyjnej wydatków związanych z bezpieczeństwem i higieną pracy wynosił tylko 1,0% ogólnych kosztów pracy i zmniejszył się w porównaniu do wyników poprzedniego badania z 2000 r. o 0,4 pkt procentowego. W odniesieniu do jednostek dużych wskaznik ten wynosił 1,1% (w 2000 r. 1,5%), zaś średnich 0,6% (w 2000 r. 1,0%). Kolejnym czynnikiem zle wpływającym na stan bezpieczeństwa i higieny pracy była niewystarczająca znajomość przez pracodawców, zwłaszcza prowadzących małe przedsiębiorstwa, a przede wszystkim mikroprzedsiębiorstwa, ciążących na nich obowiązków w tej dziedzinie. Nie mają oni często wiedzy o zagrożeniach występujących podczas prowadzonej przez nich działalności i nie zdają sobie sprawy z konieczności podejmowania działań zapobiegawczych. Nie zawsze też śledzą dokonujący się postęp techniczny umożliwiający wdrażanie skutecznych środków profilaktycznych. Oprócz złej kondycji ekonomicznej wielu pracodawców, utrzymującej się jeszcze w 2006 r., a także braku znajomości prawa u wielu małych pracodawców, negatywny wpływ na stan warunków pracy w zakładach miało utrzymujące się bezrobocie. Stopa bezrobocia rejestrowanego na koniec 2006 r. wynosiła 14,8%, na koniec 2007 r. 11,4%, a w czerwcu 2008 r. 9,6%. Konsekwencją takiej sytuacji na rynku pracy był fakt, że pracownicy godzili się na pracę często w warunkach zagrażających ich zdrowiu, a nawet życiu, zwłaszcza w regionach, gdzie wskaznik bezrobocia był najwyższy. W takich okolicznościach pracodawcy mogli sobie pozwolić na prowadzenie działalności, z niezachowaniem właściwych, zgodnych 11 z przepisami, standardów bezpieczeństwa i higieny pracy. Także masowe wyjazdy za granicę pracowników o wysokich kwalifikacjach, których zastępują pracownicy niewykwalifikowani lub obcokrajowcy również o niskich kwalifikacjach, mogą skutkować wzrostem liczby wypadków przy pracy. Taki stan rzeczy wymaga kontynuacji intensywnych działań kontrolnych i doradczych Państwowej Inspekcji Pracy, w tym w odniesieniu do małych i średnich przedsiębiorstw (MŚP). Poza tym, można mieć zastrzeżenia co do sposobu i zakresu wypełniania przez ministerstwa obowiązków dotyczących przygotowywania projektów aktów prawnych w zakresie bezpieczeństwa pracy i ochrony zdrowia pracowników, zważywszy na nadal duże zaległości w nowelizacji tych przepisów. W świetle powyższego niezbędne jest opracowanie Krajowej strategii na lata 2009 2012 zawierającej zadania, których realizacja ma na celu poprawę stanu bezpieczeństwa i higieny pracy w Polsce. IV. GAÓWNE CELE KRAJOWEJ STRATEGII NA RZECZ BEZPIECZECSTWA I HIGIENY PRACY NA LATA 2009-2012 Krajowa strategia na rzecz bezpieczeństwa i higieny pracy na lata 2009-2012 ma na celu: zmniejszenie liczby wypadków przy pracy i chorób zawodowych, zwłaszcza w górnictwie, przetwórstwie przemysłowym, budownictwie, transporcie, likwidację lub ograniczenie najbardziej powszechnych rodzajów ryzyka zawodowego, powodowanego w szczególności przez hałas, pyły przemysłowe i substancje chemiczne, zmniejszenie liczby pracowników zatrudnionych w warunkach szkodliwych dla zdrowia lub uciążliwych. Realizacja zadań zawartych w Krajowej strategii będzie wpływać jednocześnie na osiągnięcie spójności społeczne, gospodarczej i terytorialnej oraz zasadę zrównoważonego rozwoju, gdyż wspierane będą działania na rzecz tworzenia przyjaznego środowiska pracy wynikającego ze standardów Unii Europejskiej w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy. 12 Szacuje się, że realizacja zadań zawartych w Krajowej strategii będzie zmierzać do osiągnięcia celu określonego w strategii wspólnotowej, tj. zmniejszenia do 2012 roku o 25% ogólnego wskaznika częstotliwości wypadków przy pracy wynoszącego w Polsce w 2007 r. 0,089 na 100 tys. pracujących. V. ZADANIA DLA OSIGNICIA CELÓW OKREŚLONYCH W KRAJOWEJ STRATEGII Osiągnięcie głównych celów Krajowej strategii na rzecz bezpieczeństwa i higieny pracy na lata 2009 2012 powinno nastąpić poprzez zapewnienie realizacji przez Rząd RP, przy aktywnym wsparciu przedstawicieli pracodawców i pracowników, poniżej określonych zadań: 1. Wzmocnienie systemu ochrony pracy w Polsce. Diagnoza obecnego stanu Obecnie brak jest nadal w Polsce systemu ochrony pracy takiego jaki został przyjęty w krajach członkowskich Unii Europejskiej. W krajach tych urząd ministra pracy sprawuje funkcje koordynujące działalność państwa w sprawach bezpieczeństwa i higieny pracy. W Polsce działalność wielu organów w powyższych sprawach jest rozproszona, często niedostateczna, a przede wszystkim brak jest jednego ośrodka koordynującego działalność państwa w tym zakresie. Ponadto, w ostatnich trzech latach uległo wyraznemu zmniejszeniu zainteresowanie sprawami bezpieczeństwa i higieny pracy, co doprowadziło do obniżenia rangi i zmniejszenia liczby osób zajmujących się tą problematyką w ministerstwach. Należy stwierdzić, że brak jest możliwości wpływania Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej na sposób i terminowość realizacji zadań legislacyjnych w dziedzinie bhp przez inne ministerstwa, np. na nowelizację aktów prawnych wydanych przed 1975 r. Poza tym Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej nie ma dostatecznego wpływu na taki dobór tematyki kontroli Państwowej Inspekcji Pracy, który pozwalałby na optymalne wykorzystanie wyników kontroli w działalności Ministerstwa. Należy zauważyć, że w ostatnich latach znacznie obniżyła się jakość przygotowywanych w ministerstwach, na podstawie art. 23715 ż 2 Kodeksu pracy, projektów aktów prawnych z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy. Spowodowane 13 jest to zaprzestaniem zatrudniania w tych ministerstwach specjalistów z dziedziny bezpieczeństwa i higieny pracy. Nie jest możliwe również ratyfikowanie bardzo istotnych konwencji MOP ze względu na braki organizacyjno-prawne w tym zakresie. Dla przykładu postanowienia nieratyfikowanej dotychczas Konwencji MOP Nr 155 dotyczącej bezpieczeństwa, zdrowia pracowników i środowiska (z 1981 r.) zobowiązują do sformułowania krajowej polityki w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy, w tym do ustanowienia organu centralnego dla celów koordynacji i współpracy instytucjonalnej w zakresie bezpieczeństwa, zdrowia pracowników i środowiska pracy. Przedstawiony stan wymaga pilnej naprawy, zważywszy, że nie tylko nie są przestrzegane normy organizacyjno-prawne w sprawach systemowych dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy, przyjęte przez państwa członkowskie Unii Europejskiej, lecz także w takiej sytuacji nie ma w Polsce pełnej gwarancji przestrzegania postanowień Konstytucji RP, które m.in. stanowią, że: - każdy ma prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy (art. 66); - praca znajduje się pod ochroną Rzeczypospolitej Polskiej; państwo sprawuje nadzór nad warunkami wykonywania pracy (art. 24); - każdy ma prawo do ochrony zdrowia (art. 68). Działania dla realizacji zadania Poprawę tego stanu można uzyskać poprzez: 1) wyposażenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej w uprawnienia koordynujące politykę państwa w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy. Realizacja tego zadania wymaga przygotowania propozycji stosownych zmian w ustawie z dnia 4 września 1997 r. o działach administracji rządowej (Dz. U. z 2007 r. Nr 65, poz. 437, z pózn. zm.), 2) zatrudnienie wystarczającej liczby osób posiadających odpowiednią wiedzę oraz doświadczenie w dziedzinie bezpieczeństwa pracy i ochrony zdrowia pracowników przez organy administracji centralnej zobowiązane do realizacji zadań z dziedziny bezpieczeństwa i higieny pracy, w tym do przygotowania projektów aktów prawnych z tego zakresu. 14 2. Wzmocnienie wdrażania prawodawstwa wspólnotowego. Diagnoza obecnego stanu W celu ochrony życia i zdrowia pracowników i zagwarantowania przedsiębiorstwom działającym na dużym europejskim rynku równych szans niezbędne jest skuteczne wdrożenie wspólnotowego dorobku prawnego. Zadanie to jest realizowane lecz mają miejsce np. spory kompetencyjne, spowalniające ten proces. Ponadto większa zgodność prawa polskiego z prawodawstwem wspólnotowym w rzeczywistości przyczyni się do zmniejszenia liczby wypadków przy pracy i chorób zawodowych. Działania dla realizacji zadania Główną rolę w realizacji tego zadania będą spełniać organy administracji rządowej przygotowujące projekty aktów normatywnych dostosowanych do aktualnego stanu wiedzy, poziomu techniki oraz standardów międzynarodowych, w tym postanowień dyrektyw WE w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy. Ministrowie właściwi dla określonych gałęzi pracy lub rodzajów prac powinni również dokonać przeglądu przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy wydanych przed wejściem w życie Kodeksu pracy oraz w pózniejszym okresie (po 1975 roku) pod kątem ich dostosowania do aktualnego stanu prawnego oraz osiągniętego postępu naukowo-technicznego. Pomimo, iż działania w tym zakresie Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej podjęło już w 1999 r., we współpracy z odpowiednimi ministerstwami, to nadal do zmiany lub uchylenia pozostaje wiele aktów prawnych, które zostały wydane jeszcze przed wejściem w życie Kodeksu pracy. Reprezentatywne organizacje pracodawców i pracowników będą opiniować projekty nowelizowanych lub nowo opracowywanych aktów prawnych z dziedziny bezpieczeństwa i higieny pracy, uczestnicząc w ten sposób we wdrażaniu prawa wspólnotowego w tym zakresie. 3. Wzmocnienie działań na rzecz przestrzegania przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy. Diagnoza obecnego stanu 15 Należy stwierdzić, że nie są w pełni przestrzegane przepisy i zasady bezpieczeństwa i higieny pracy - o czym świadczy utrzymujący się wysoki poziom wypadków przy pracy i chorób zawodowych. W 2007 r. inspektorzy pracy stwierdzili ogółem 76.508 wykroczeń przeciwko prawom pracownika (w 2006 r. 72.790), tj. o 5,1% więcej niż w roku poprzednim. Najliczniejszą grupę wykroczeń 44.017 stanowiły czyny określone w art. 283 Kodeksu pracy, tj. dotyczące naruszenia przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy (w 2006 r. 44.280). W podmiotach zatrudniających do 9 pracowników stwierdzono 50,1% takich wykroczeń, a 32,5% w podmiotach zatrudniających od 10 do 49 pracowników. Najwięcej stwierdzonych wykroczeń dotyczących nieprzestrzegania przepisów oraz zasad bezpieczeństwa i higieny pracy dotyczyło podmiotów gospodarczych sektora prywatnego (95,2%). W związku z popełnionymi wykroczeniami inspektorzy pracy w 2007 r. nałożyli 21.468 grzywien w drodze mandatu karnego (w 2006 r. 23.864), w tym 9.576 nałożonych mandatów, tj. 44,6%, dotyczyło podmiotów zatrudniających do 9 pracowników, a 6.665, tj. 31,0% podmiotów zatrudniających od 10 do 49 pracowników. Ponadto inspektorzy skierowali 3.608 wniosków o ukaranie do sądów (1.787 wniosków, tj. 49,5%, dotyczyło podmiotów zatrudniających do 9 pracowników, a 1.108, tj. 30,7% zatrudniających od 10 do 49 pracowników). W porównaniu do roku 2006 liczba nałożonych w 2007 r. przez inspektorów pracy grzywien w drodze mandatu karnego spadła o 10,0%, a liczba wniosków skierowanych do sądów wzrosła o 89,5%. Wysoka liczba wypadków przy pracy utrzymuje się m.in. w rolnictwie indywidualnym. Zgodnie z art. 10 ust. 1 pkt 7 lit. d) ustawy z dnia 13 kwietnia 2007 r. o Państwowej Inspekcji Pracy (Dz. U. Nr 89, poz. 589) do zakresu działania Państwowej Inspekcji Pracy należy inicjowanie przedsięwzięć w sprawach ochrony pracy w rolnictwie indywidualnym. Działania dla realizacji zadania Prawo, nawet najbardziej nowoczesne i spełniające standardy międzynarodowe, nie zapewni jednak poprawy bezpieczeństwa pracy i ochrony zdrowia pracowników, jeżeli nie będzie ono przestrzegane. Istotne wsparcie dla 16 pracodawcy podczas wdrażania prawa dotyczącego bhp i jego przestrzegania stanowi wysoko wykwalifikowana służba bhp, spełniająca wymagania określone w rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 2 września 1997 r. w sprawie służby bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz. U. Nr 109, poz. 704, z pózn. zm.). Także pracownicy, realizując obowiązek zawarty w art. 211 pkt 7 Kodeksu pracy, powinni zintensyfikować współdziałanie z pracodawcami i swoimi przełożonymi w wypełnianiu obowiązków dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy, zwłaszcza, że chodzi tu o zapewnienie należytej dbałości o ich zdrowie i życie. Istotną rolę powinny również odgrywać konsultacje pracodawców z pracownikami lub ich przedstawicielami wszystkich działań związanych z bezpieczeństwem i higieną pracy zgodnie z art. 23711a Kodeksu pracy oraz komisje bezpieczeństwa i higieny pracy (art. 23712 Kodeksu). W celu przymuszenia pracodawców do przestrzegania przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy w zakładach pracy niezbędna jest kontynuacja intensywnych kontroli przez organy nadzoru i kontroli nad warunkami pracy, w tym zwłaszcza przez Państwową Inspekcję Pracy, Państwową Inspekcję Sanitarną i Wyższy Urząd Górniczy. Istotną rolę w tym zakresie powinna odgrywać Państwowa Inspekcja Pracy, która ma najszerszy zakres działania, gdyż została powołana do nadzoru i kontroli przestrzegania prawa pracy, w tym przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy. Obowiązująca od dnia 1 lipca 2007 r. ustawa z dnia 13 kwietnia 2007 r. o Państwowej Inspekcji Pracy (Dz. U. Nr 89, poz. 589) zapewnia jej możliwości sprawnego działania. Podniesienie wysokości kar grzywny, nakładanych na pracodawców w formie mandatu karnego czy wymierzanych przez sądy, powinno także oddziaływać mobilizująco na pracodawców, wymuszając przestrzeganie przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy. Państwowa Inspekcja Pracy powinna w szerszym zakresie korzystać z prawa występowania do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z wnioskami o podwyższenie składki na ubezpieczenie społeczne z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych w odniesieniu do podmiotów, w których stwierdzono naruszenie przepisów bhp. W stosunku do małych i średnich przedsiębiorstw, tam gdzie jest to możliwe i uzasadnione, Państwowa Inspekcja Pracy powinna nadal prowadzić działania 17 informacyjne i doradcze w sprawach dotyczących wypełniania przez pracodawców obowiązków w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy. Za szczególnie potrzebną należy uznać kampanię prewencyjno-kontrolną (zaplanowaną przez PIP na lata 2009-2012), adresowaną do małych i średnich firm z sektora budownictwa i realizowaną przy udziale środków masowego przekazu. Kampania byłaby ukierunkowana na zapobieganie zdarzeniom wypadkowym spowodowanym upadkiem z wysokości lub poślizgnięciem (ponad połowa śmiertelnych wypadków to skutek takich zdarzeń). Istotne zagrożenia dotyczące zapewnienia bezpieczeństwa i ochrony zdrowia w środowisku pracy wynikają także ze zmian na rynku pracy, takich jak wzrost liczby pracowników zatrudnianych przez agencje pracy tymczasowej, świadczenie pracy w niepełnym wymiarze czasu pracy, w formie telepracy czy samozatrudnienia oraz wzrost liczby pracowników migrujących. Aktualna sytuacja społeczno-gospodarcza, w tym zmiany zachodzące w formach zatrudnienia, stawia przed PIP nowe wyzwania, jak chociażby częstsze prowadzenie ukierunkowanych kontroli. Inspektorzy pracy, aby podołać nowym zadaniom, powinni stale podnosić swoje kwalifikacje, aktualizować i poszerzać swoją wiedzę, w tym również w takich dziedzinach jak psychologia, ergonomia, higiena pracy, toksykologia, wdrażanie rozporządzenia REACH dotyczącego substancji chemicznych, zagrożenie hałasem i drganiami, wymagania zasadnicze dla maszyn i urządzeń oraz środków ochrony indywidualnej w branżach o znacznej skali zagrożeń zawodowych. Coraz trudniejsze warunki geologiczno-górnicze udostępnianych złóż, zagrożenia naturalne towarzyszące podziemnej eksploatacji pokładów węgla kamiennego występujące z dużo większym nasileniem oraz coraz częściej współwystępujące w jednym wyrobisku, prowadzą do pogarszania się warunków środowiska pracy i wzrostu poziomu ryzyka przy wykonywaniu robót górniczych, a w konsekwencji do obniżenia bezpieczeństwa funkcjonowania kopalń oraz wzrostu zagrożenia życia i zdrowia górników. Potwierdzają to niebezpieczne zdarzenia, jakie odnotowano w minionych latach w zakładach górniczych wydobywających węgiel kamienny, w tym również mające charakter katastrof górniczych (w 2006 r. takie zdarzenie miało miejsce w KWK Halemba ). W związku z tym, Wyższy Urząd Górniczy powinien kontynuować intensywne działania o charakterze kontrolnym 18 i prewencyjnym. Powinien ukierunkować przeprowadzane kontrole w kopalniach węgla kamiennego na eliminację zagrożeń wypadkowych z wykorzystaniem ustaleń komisji badającej okoliczności i przyczyny katastrofy w KWK Halemba . Wskazane byłoby, aby w działania te włączyła się również Państwowa Inspekcja Pracy. WUG powinien w dalszym ciągu podejmować działania ograniczające intensywność eksploatacji w rejonach o najwyższym zagrożeniu i liczbę osób bezpośrednio przebywających w strefach zagrożenia oraz aktywizować działania związane z wdrażaniem systemów zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy w zakładach górniczych. W celu zmniejszenia liczby wypadków przy pracy rolniczej niezbędne jest zintensyfikowanie przez Kasę Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego działalności prewencyjnej na rzecz poprawy stanu bezpieczeństwa i higieny pracy w indywidualnych gospodarstwach rolnych, w tym na rzecz zapobiegania wypadkom przy pracy rolniczej i chorobom zawodowym. Szczególną uwagę KRUS powinien zwracać na działalność popularyzującą bezpieczne zachowania w gospodarstwie rolnym. Działalność tą powinno wspierać Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, w ramach posiadanych uprawnień i możliwości. Także Państwowa Inspekcja Pracy, w miarę posiadanych możliwości i uprawnień powinna przeprowadzać wizytacje gospodarstw rolnych i miejsc wykonywania prac polowych. Ponadto inspektorzy pracy, współpracując z sołtysami oraz innymi partnerami społecznymi na poziomie regionalnym, powinni współorganizować szkolenia dla rolników dotyczące przede wszystkim: stosowania środków ochrony indywidualnej podczas prowadzenia prac rolniczych, zachowania zasad bezpieczeństwa w trakcie obsługi maszyn rolniczych i prac transportowych. 4. Doskonalenie analizy przyczyn i okoliczności wypadków przy pracy. Diagnoza obecnego stanu Zapobieganiu wypadkom przy pracy służy poznanie faktycznych przyczyn tych zdarzeń. Nie zawsze jednak są one do końca rozpoznane, a działania prewencyjne pracodawców w tym zakresie nie są w wystarczającym stopniu wspierane badaniami naukowymi. Stopień rozpoznania przyczyn wypadków przy pracy, jaki wynika ze statystyki Głównego Urzędu Statystycznego, w niektórych obszarach może być 19 niewystarczający dla podejmowania działań prewencyjnych. Stąd konieczne jest prowadzenie pogłębionych analiz w tym zakresie. Działania dla realizacji zadania Centrum Analiz Wypadkowych utworzone w Centralnym Instytucie Ochrony Pracy Państwowym Instytucie Badawczym powinno prowadzić działania m.in. w zakresie: - analizy danych o wypadkach przy pracy i wskazywania obszarów o zwiększonym ryzyku występowania wypadków przy pracy, - pogłębionych analiz przyczyn i okoliczności wypadków przy pracy, - opracowywania corocznych sprawozdań zawierających wyniki analiz przyczyn i okoliczności wypadków przy pracy (przekazywanych w szczególności do MPiPS, ZUS i PIP). 5. Uzyskanie poprawy skuteczności profilaktycznej ochrony zdrowia. Diagnoza obecnego stanu Warunki pracy, mające szkodliwy wpływ na zdrowie, mogą mieć długotrwałe skutki i powodować choroby zawodowe oraz problemy zdrowotne, które ujawniają się nawet po 10 lub ponad 20 latach od narażenia, jak w przypadku azbestu i innych czynników rakotwórczych. Kontrola zdrowia pracowników, obok kontroli warunków pracy w celu zapewnienia nieprzekraczania poziomów najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy, to główne narzędzie zapobiegania tego rodzaju problemom. Narzędzia te nie są w wystarczającym stopniu stosowane. Zapobieganiu chorobom zawodowym służą badania lekarskie. Obowiązkiem każdego pracodawcy jest zapewnienie profilaktycznej ochrony zdrowia pracowników, w tym stosowanie środków zapobiegających chorobom zawodowym i innym chorobom związanym z wykonywaną pracą. Istotną rolę w tym zakresie odgrywa Państwowa Inspekcja Sanitarna, do której zakresu działania należy zapobieganie powstawaniu chorób zawodowych i innych chorób związanych z warunkami pracy oraz ich zwalczanie. PIS prowadzi m.in. działania w zakresie kontroli warunków pracy i ochrony zdrowia pracowników przed zagrożeniami środowiska pracy. 20 Zgodnie z art. 229 Kodeksu pracy pracownicy podlegają wstępnym, okresowym i kontrolnym badaniom lekarskim. Ustawą z dnia 27 czerwca 1997 r. o służbie medycyny pracy (Dz. U. z 2004 r. Nr 125, poz. 1317) powołano w Polsce służbę, która realizuje zadania z tym związane. Pracodawcy są obowiązani zapewnić, aby badania te oraz inne zadania związane z profilaktyczną ochroną zdrowia pracowników były wykonywane przez służbę medycyny pracy. Wprawdzie sporadycznie, ale jednak mają miejsce przypadki nieprzestrzegania przepisów Kodeksu pracy dotyczących badań lekarskich pracowników (np. niedotrzymywanie terminów okresowych badań) oraz ustawy o służbie medycyny pracy. Działania dla realizacji zadania Aby spowodować dalszy spadek liczby chorób zawodowych, niezbędne jest zapewnienie przez pracodawców właściwych normatywów higienicznych środowiska pracy, a także zagwarantowanie pracownikom badań lekarskich dostosowanych do zagrożeń występujących w środowisku pracy. Stąd służba medycyny pracy powinna dokonywać w większym zakresie rozpoznania warunków pracy panujących w zakładach poprzez częstsze wizytowanie stanowisk pracy. Państwowa Inspekcja Sanitarna powinna również zintensyfikować działalność kontrolną przestrzegania przepisów określających wymagania higieniczne i zdrowotne. Także Państwowa Inspekcja Pracy powinna kontrolować zarówno stan bezpieczeństwa i higieny w zakładach pracy jak i terminowość oraz jakość profilaktycznych badań lekarskich. 6. Działania na rzecz propagowania rehabilitacji i reintegracji pracowników. Diagnoza obecnego stanu W 2007 r. przyznano 3.051 rent z tytułu niezdolności do pracy powstałej na skutek wypadków przy pracy i chorób zawodowych, w tym 86 rent z tytułu całkowitej niezdolności do pracy i samodzielnej egzystencji oraz 453 z tytułu całkowitej niezdolności do pracy (w 2006 r. odpowiednio: 2.978; 97; 437). W myśl przepisów ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (Dz. U. z 2008 r. Nr 14, poz. 92) rehabilitacja zawodowa ma na celu ułatwienie osobie niepełnosprawnej uzyskania i utrzymania odpowiedniego zatrudnienia i awansu 21 zawodowego przez umożliwienie jej korzystania z poradnictwa zawodowego, szkolenia zawodowego i pośrednictwa pracy. Do realizacji tego celu niezbędne jest m.in.: - prowadzenie poradnictwa zawodowego uwzględniającego ocenę zdolności do pracy oraz umożliwiającego wybór odpowiedniego zawodu i szkolenia, - przygotowanie zawodowe z uwzględnieniem perspektyw zatrudnienia, - dobór odpowiedniego miejsca pracy i jego wyposażenie, - określenie środków technicznych umożliwiających lub ułatwiających wykonywanie pracy, a w razie potrzeby przedmiotów ortopedycznych, środków pomocniczych, sprzętu rehabilitacyjnego itp. Do podstawowych form aktywności wspomagających proces rehabilitacji zawodowej i społecznej osób niepełnosprawnych zalicza się uczestnictwo tych osób w warsztatach terapii zajęciowej i turnusach rehabilitacyjnych. Zgodnie z art. 14 ust. 1 ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 r. osobie zatrudnionej, która w wyniku wypadku przy pracy lub choroby zawodowej utraciła zdolność do pracy na dotychczasowym stanowisku, pracodawca jest obowiązany wydzielić lub zorganizować odpowiednie stanowisko pracy z podstawowym zapleczem socjalnym, nie pózniej niż w okresie 3 miesięcy od daty zgłoszenia przez tę osobę gotowości przystąpienia do pracy. Zgłoszenie gotowości przystąpienia do pracy powinno nastąpić w ciągu miesiąca od dnia uznania za osobę niepełnosprawną. Działania dla realizacji zadania Konieczne jest prowadzenie działań przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych, Biuro Pełnomocnika Rządu ds. Osób Niepełnosprawnych, Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych i Narodowy Fundusz Zdrowia mających na celu przywrócenie aktywności zawodowej osób, które stały się niezdolne do wykonywania dotychczasowej pracy na skutek wypadków przy pracy lub chorób zawodowych, poprzez ułatwienie tym osobom uczestnictwa w różnych formach zatrudnienia i dostępu do wszelkich zasobów, praw, dóbr i usług - mającego zapobiegać ryzyku wykluczenia społecznego. Działania te poza aspektem humanitarnym, mają uzasadnienie ekonomiczne. Z doświadczeń krajów wysoko uprzemysłowionych, w których rehabilitacja znajduje 22 się na wysokim poziomie wynika, iż koszty ponoszone na działalność rehabilitacyjną przynoszą znaczne korzyści społeczne. 7. Reagowanie na zmiany społeczne i demograficzne. Diagnoza obecnego stanu W Polsce, podobnie jak w większości uprzemysłowionych krajów, obserwuje się systematyczny wzrost liczby osób starszych. Wraz z wiekiem zmieniają się możliwości wykonywania pracy przez człowieka, co jest spowodowane głównie obniżaniem się wydolności i sprawności fizycznej oraz niektórych sprawności psychofizycznych (np. spostrzegawczości, szybkości reakcji). Jednocześnie wzrasta częstość występowania wielu chorób związanych z wiekiem. Niezmienne pozostają jednak wymagania, jakie stawia wykonywana praca zawodowa. To sprawia, że wraz z wiekiem może wzrastać rzeczywiste obciążenie pracą. Powyższe kwestie dotyczą także osób niepełnosprawnych, których liczba skorelowana jest z wiekiem populacji. Dlatego też, należy podjąć działania zmierzające do zapewnienia możliwości pracy w bezpiecznych warunkach coraz większej liczbie pracowników w starszym wieku i niepełnosprawnych, poprzez tworzenie systemowych rozwiązań sprzyjających wzrostowi aktywności zawodowej ludzi starszych. Polityka w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy powinna okazać się pomocna, głównie poprzez skuteczniejsze dostosowanie miejsca pracy do indywidualnych potrzeb pracowników starszych i niepełnosprawnych oraz stosowanie sprawdzonych zasad ergonomicznych przy tworzeniu miejsc pracy i organizacji pracy. Działania dla realizacji zadania Powinny być systematycznie prowadzone badania przez Centralny Instytut Ochrony Pracy Państwowy Instytut Badawczy nad dostosowaniem stanowisk pracy do indywidualnych potrzeb pracowników zarówno tych rozpoczynających pracę zawodową, jak i starzejących się. Powinny być również organizowane szkolenia dla podwyższenia (lub uzyskania nowych) kwalifikacji zawodowych przez niepełnosprawnych i starzejących się pracowników, przystosowane do ich możliwości. 23 W Polsce trzeba zaspokoić potrzeby starzejącej się ludności aktywnej zawodowo, ale nie można zaniedbywać sytuacji nowo zatrudnionych pracowników, zwłaszcza młodych ludzi, którzy są szczególnie narażeni na różne rodzaje ryzyka w miejscu pracy. Pominięcie tego aspektu mogłoby prowadzić do przesunięcia ryzyka na niższe grupy wiekowe, a tym samym spowodować wiele problemów w przyszłości. Z kolei skuteczność działań zmierzających do ochrony i propagowania bezpieczeństwa i higieny pracy kobiet w Polsce wymaga efektywnej koordynacji polityki z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy na poziomie krajowym z innymi politykami, które mogą wpływać na tę dziedzinę. 8. Włączanie problematyki bezpieczeństwa i higieny pracy do programów edukacji i szkoleń. Diagnoza obecnego stanu Konieczność zapobiegania zagrożeniom zawodowym nie zawsze znajduje odzwierciedlenie w programach szkoleń na wszystkich poziomach edukacji i we wszystkich dziedzinach, włącznie ze szkoleniami zawodowymi i kształceniem w szkołach wyższych. Edukacja podstawowa odgrywa ważną rolę, ponieważ zasadnicze nawyki zapobiegawcze kształtuje się w okresie dzieciństwa i młodości. Należy zwrócić szczególną uwagę na szkolenie młodych przedsiębiorców w dziedzinie zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy oraz szkolenie pracowników, aby uświadomić im, na co są narażeni w danym przedsiębiorstwie i jak takim zagrożeniom zapobiegać i je zwalczać. Jest to szczególnie ważne w kontekście małych i średnich przedsiębiorstw (MŚP) oraz pracowników migrujących. Celem Krajowego programu jest również propagowanie kultury bezpieczeństwa i higieny pracy wykraczającej poza miejsce pracy, dla której jednymi z głównych wartości są ochrona zdrowia i zapobieganie zagrożeniom. Co istotne, przedsiębiorstwa inwestujące w aktywną politykę w zakresie profilaktyki, mającą na celu ochronę zdrowia swoich pracowników, uzyskują odczuwalne wyniki: obniżenie kosztów wynikających z nieobecności w pracy, redukcję przepływu pracowników, większe zadowolenie klienta, zwiększoną motywację, lepszą jakość i lepszy wizerunek przedsiębiorstwa. Te pozytywne efekty 24 można wzmocnić, zachęcając pracowników zatrudnionych w zdrowym środowisku do prowadzenia stylu życia wpływającego na poprawę ich ogólnego stanu zdrowia. Zmiana ludzkiego nastawienia do kwestii bezpieczeństwa i higieny pracy pociąga za sobą między innymi zapewnienie pełnego i skutecznego stosowania zasad odnoszących się do informowania, szkolenia i udziału pracowników, co umożliwi im nabywanie odpowiedniej wiedzy zawodowej, wyrabianie odruchów zapobiegawczych i wykonywanie powierzonych im zadań w sposób bezpieczny. Podnoszenie stanu wiedzy można również wzmocnić, szczególnie w MŚP, przyznając za wprowadzanie środków zapobiegawczych bezpośrednie lub pośrednie bodzce ekonomiczne. Tego rodzaju bodzce mogą obejmować np.: - pomoc finansową na realizację programów dotyczących zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy, - wprowadzenie wymagań bezpieczeństwa i higieny pracy do procedur przyznawania kontraktów w przetargach publicznych. Działania dla realizacji zadania Dla realizacji tego zadania Ministerstwo Edukacji Narodowej powinno spowodować pełne wdrożenie obowiązków wynikających z art. 2372 Kodeksu pracy, a dotyczących uwzględniania problematyki bezpieczeństwa i higieny pracy oraz ergonomii w szkolnych programach nauczania na wszystkich poziomach. Także Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego powinno sfinalizować prace nad stworzeniem podstaw prawnych do kształcenia na nowym kierunku studiów Bezpieczeństwo i higiena pracy w celu umożliwienia uzyskania przez służbę bhp odpowiednio wysokich kwalifikacji, określonych prawem. Urząd Zamówień Publicznych powinien podjąć prace legislacyjne zmierzające do uwzględnienia wymagań bezpieczeństwa i higieny pracy w procedurach przyznawania kontraktów w przetargach publicznych. 9. Określenie nowych rodzajów zagrożeń. Diagnoza obecnego stanu Badania naukowe są niezbędne do poprawy stanu wiedzy w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy, określenia sytuacji, w której pracownicy są narażeni 25 na wypadki, ustalenia ich przyczyn i skutków oraz tworzenia rozwiązań w zakresie profilaktyki i innowacyjnych technologii. Badania naukowe dostarczają argumentów i dowodów, na podstawie których należy opierać decyzje podejmowane w ramach prowadzonej polityki. Priorytety w dziedzinie badań powinny obejmować kwestie psychospołeczne, zaburzenia układu mięśniowo-szkieletowego, wiedzę w zakresie zagrożeń dla rozrodczości, zarządzanie bezpieczeństwem i higieną pracy, ryzyko związane z różnymi, wzajemnie powiązanymi, czynnikami (np. organizacja pracy i kwestie związane z rozplanowaniem miejsca pracy, ergonomia, narażenie na połączone czynniki fizyczne i chemiczne) oraz wiedzę w zakresie potencjalnych zagrożeń związanych z nowymi technologiami, w tym nanotechnologiami. Istotne jest także prowadzenie badań nad nowymi rozwiązaniami technicznymi eliminującymi lub ograniczającymi zagrożenia na stanowiskach pracy ze szczególnym zwróceniem uwagi na innowacyjne systemy aktywne i inteligentne, w tym umożliwiające monitorowanie stanu zdrowia i zagrożenia pracowników zatrudnionych w warunkach niebezpiecznych i uciążliwych. Badania naukowe wskazują na niekorzystne, zarówno jednostkowe, jak i organizacyjne oraz ekonomiczne skutki stresu w pracy. U osób narażonych na długotrwały stres w pracy może pojawić się np. depresja, lęk, wypalenie zawodowe oraz wiele dolegliwości i chorób, takich jak np. choroby układu krążenia, układu trawiennego czy mięśniowo-szkieletowego. Koszty stresu nie dotyczą tylko pracowników. Ponoszą je także pracodawcy w postaci zwiększonej absencji chorobowej, rotacji pracowników, niskiej wydajności pracy, zwiększonej skłonności do wypadków itp. W chwili obecnej problemy związane ze słabym zdrowiem psychicznym stanowią czwarty pod względem wagi powód niezdolności do pracy. WHO ocenia, że głównym powodem niezdolności do pracy do 2020 r. będzie depresja. Przede wszystkim w miejscu pracy należy zapobiegać problemom psychologicznym i propagować działania na rzecz poprawy zdrowia psychicznego. Działania dla realizacji zadania Badania naukowe, których wyniki dadzą podstawy do określenia i likwidacji zagrożeń zawodowych (dotychczas występujących i nowoujawnionych) wpływających 26 na spadek liczby wypadków przy pracy i chorób zawodowych, zostaną zrealizowane w ramach programu wieloletniego Poprawa bezpieczeństwa i warunków pracy I etap, przyjętego na lata 2008-2010. Głównym wykonawcą i koordynatorem tego programu jest Centralny Instytut Ochrony Pracy Państwowy Instytut Badawczy. W ramach tego programu zostaną opracowane i upowszechnione narzędzia ułatwiające dokonywanie oceny ryzyka w zakładach pracy. W prowadzenie badań naukowych dotyczących nowych rodzajów ryzyka oraz projektowania działań profilaktycznych w tym zakresie powinny się włączyć również inne instytuty naukowo-badawcze. 10. Transfer wiedzy z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy do przedsiębiorstw ze szczególnym uwzględnieniem przedsiębiorstw małych, średnich oraz mikroprzedsiębiorstw. Diagnoza obecnego stanu Biorąc pod uwagę fakt, że istotnym czynnikiem wpływającym na niezadowalający stan bezpieczeństwa i higieny pracy w Polsce jest brak wiedzy w tym zakresie u pracodawców nieprzygotowanych w systemie edukacji. Dotychczas nie opracowano i nie stworzono narzędzi umożliwiających szeroki dostęp do wiedzy w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy w zakresie dostosowanym do potrzeb pracodawców. Powinno to dotyczyć zarówno informacji związanych z nowymi jak i nowelizowanymi aktami prawnymi, jak również wiedzy dotyczącej bezpiecznych technologii, ergonomii, metod zapobiegania wypadkom i chorobom zawodowym. Ważne znaczenie ma także upowszechnianie wyników prac naukowo- badawczych z dziedziny bezpieczeństwa i higieny pracy oraz ich wdrażanie do praktyki. Działania dla realizacji zadania Szczególnie skutecznym narzędziem w zakresie pozyskiwania informacji dotyczących przepisów prawa oraz syntetycznych wyników prac naukowo- badawczych z dziedziny bezpieczeństwa i higieny pracy jest Internet, jednak konieczne są również inne formy i narzędzia dostarczania pracodawcom informacji. Państwowa Inspekcja Pracy, zgodnie z swoim zakresem działania, powinna kontynuować i, w miarę możliwości kadrowych, rozwijać poradnictwo techniczne 27 i prawne służące eliminowaniu zagrożeń dla życia i zdrowia pracowników zwłaszcza w odniesieniu do małych przedsiębiorstw, mikroprzedsiębiorstw oraz rolników indywidualnych (działania te powinna kontynuować także Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego wobec rolników). Polskie rolnictwo oraz wszystkie służby rolne aktualnie przygotowują się do wdrożenia zasady wzajemnej zgodności (ang. cross-compliance) czyli wymogów, które będą zobowiązane spełniać gospodarstwa rolne w zakresie ochrony środowiska przed zanieczyszczeniami wynikającymi z prowadzonej działalności, wytwarzania produktów rolniczych, zapewnienia dobrostanu zwierząt i użytkowania gruntów w sposób nie pogarszający ich jakości. Wśród tych wymogów są również do spełnienia warunki bezpieczeństwa i higieny pracy w gospodarstwie rolnym. Projektuje się wdrożenie tej zasady jako obowiązkowej od roku 2013, natomiast od roku 2009 mogłoby nastąpić stopniowe wdrażanie niektórych pakietów cross- compliance. Zadania w zakresie kontroli realizowała będzie agencja płatnicza wypłacająca rolnikom płatności bezpośrednie, natomiast sankcje będą polegały na obniżeniu kwoty tych płatności. Aktualnie trwają szkolenia służb doradczych, które są zobowiązane do przygotowania ok. 1,5 mln producentów rolnych do wdrożenia powyższej zasady. Szkolenia dla rolników będą finansowane ze środków unijnych i zostały tak zaprojektowane, że będą realizowane wyłącznie w pakiecie z zagadnieniami dotyczącymi bezpieczeństwa i higieny pracy, a Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi przygotowuje w tym celu stosowne materiały dydaktyczne. VI. FINANSOWANIE Realizacja Krajowej strategii na rzecz bezpieczeństwa i higieny pracy na lata 2008 2012 finansowana będzie ze środków krajowych pochodzących ze zródeł publicznych. Spośród publicznych środków krajowych najistotniejszym zródłem finansowania realizacji tej strategii będzie budżet państwa. Ze środków budżetu państwa będą finansowane zadania realizowane w ramach programu wieloletniego Poprawa bezpieczeństwa i warunków pracy I etap, przyjętego na lata 2008-2010 uchwałą Nr 117/2007 Rady Ministrów z dnia 3 lipca 2007 r. Na realizację zadań w zakresie służb państwowych w ramach tego programu przewidziano łącznie kwotę 70,7 mln zł (w 2008 r.- 23,4 mln zł, w 2009 r. 28 23,5 mln zł i w 2010 r. 23,8 mln zł). Natomiast na realizację badań naukowych i prac rozwojowych z części 28 - Nauka przewidziano łącznie 30,9 mln zł (w 2008 r. 10,5 mln zł, w 2009 r. 10,1 mln zł i 2010 r. 10,3 mln zł). Poza ww. programem wieloletnim większość zadań będzie realizowana w ramach posiadanych środków i nie przewiduje się obciążania budżetu państwa dodatkowymi wydatkami. VII. KOORDYNACJA I MONITOROWANIE REALIZACJI ZADAC Dla zapewnienia sprawnej i efektywnej realizacji Krajowej strategii niezbędne jest zapewnienie właściwej koordynacji i monitorowania podejmowanych działań. Zadania te powinien wykonywać minister właściwy do spraw pracy. Departament Prawa Pracy Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej raz w roku będzie zbierał informacje pozwalające ocenić postęp w realizacji zadań zawartych w strategii. Na podstawie przekazanych informacji minister właściwy do spraw pracy będzie sporządzał sprawozdania z realizacji Krajowej strtegii w celu przedstawienia ich Radzie Ministrów.