CHOROBY ODZWIERZ
CE WETERYNARIA W PRAKTYCE
dr n. wet. A
ukasz Adaszek, lek. wet. Jerzy Ziętek,
prof. dr hab. Stanisław Winiarczyk, lek. wet. Małgorzata Koszykowska
Katedra Epizootiologii i Klinika Chorób Zakaz
nych Wydziału Medycyny Weterynaryjnej UP w Lublinie
Listerioza
ZAGROŻENIE DLA LUDZI I ZWIERZ
T
Listerioza jest zakaz
ną, bakteryjną cho- chorują, mogą być z
ródłem listeriozy dla
Streszczenie
robą ludzi i zwierząt wywoływaną przez pozostałych osobników w stadzie. Najczę-
Gram-dodatnie pałeczki Listeria mono- ściej zachorowania na listeriozę są zwią-
Listerioza jest ciężką, zakaz
nÄ…, bakte-
cytogenes. Drobnoustroje te namnażają zane ściśle z niewłaściwym żywieniem
ryjnÄ… chorobÄ… ludzi i zwierzÄ…t, przebie-
się na agarze z krwią w warunkach tle- owiec i bydła, a zwłaszcza z podawaniem
gającą z objawami zapalenia mózgu
nowych, jak i mikroaerofilnych, rosnÄ…c z
le przygotowanych kiszonek. Listeria mo-
i opon mózgowych. Można wyróżnić
w postaci błyszczących kolonii (1). nocytogenes ma zdolność namnażania się
także dwie inne jej formy: posocznicową
Zakażenia bakteriami notuje się na ca- w tego rodzaju paszy, kiedy jej pH wzro-
oraz rozrodczą. Grupę podwyższonego
łym świecie zarówno u zwierząt, jak i ludzi. śnie powyżej 5,5. Sytuacja taka najczę-
ryzyka zakażenia chorobą stanowi bydło
Choroba najczęściej spotykana jest u owiec ściej dotyczy brzeżnych warstw kiszonek
skarmiane sfermentowanym sianem lub
i krów, niemniej jednak opisywano także jej mających kontakt z ziemią i powietrzem.
sianokiszonką. Śmiertelność w przebie-
przypadki u koni, świni, psów, zwierząt fu- Dodatkowo mogą być one pokryte ple-
gu listeriozy jest wysoka, o ile nie wpro-
terkowych oraz ptactwa, a czynnik etiolo- śnią. Do zakażenia dochodzi drogą ust-
wadzono szybkiej terapii antybiotykowej
giczny choroby wykazano w organizmach ną, a wszelkie rany, nadżerki jamy ustnej
i wspomagajÄ…cej. Listeria monocytoge-
nes jest chorobotwórcza dla wielu gatun- bezkręgowców, m.in. kleszczy Hyalomma itp. przyspieszają rozwój objawów choro-
ków zwierząt i może stanowić problem anatolicum i Boophilus calcaratus (2). bowych. Z jamy ustnej listerie przedostają
dla zdrowia publicznego. Listerioza jest chorobą stosunkowo mło- się do dalszych odcinków przewodu po-
dą. Po raz pierwszy jej czynnik etiologicz- karmowego  żołądka i jelit, a po przeła-
SÅ‚owa kluczowe
ny został opisany w 1926 r. u królików. maniu bariery jelitowej przenikają do krwi
W związku z tym, że zakażenie drobnoustro- i są roznoszone po całym organizmie
listerioza, zoonoza
jami powodowało wzrost ilości monocytów z wyraz
nÄ… tendencjÄ… do lokalizowania siÄ™
we krwi, początkowo bakterię nazwano Bac- w mózgu, zaś u ciężarnych samic w łoży-
Abstract
terium monocytogenes. W póz
niejszym cza- sku i tkankach płodu (1).
sie drobnoustroje te izolowano od gryzoni Listerioza może przebiegać w posta-
Listeriosis is a severe bacterial infection,
w Afryce, owiec w Europie oraz innych ga- ci posocznicowej, mózgowej i rozrod-
most commonly manifested by encepha-
tunków zwierząt na całym świecie i określo- czej, prowadząc do ronień u ciężarnych
litis or meningoencephalitis in adult ani-
no je mianem Listeria monocytogenes (2). samic (3, 4). Postać mózgowa jest obser-
mals and humans. In the course of the
Listerie występują ubikwitarnie w śro- wowana zarówno u zwierząt młodych,
disease, two other forms: septicaemia
dowisku zwierząt. Można je izolować jak i dorosłych. Objawy tej postaci mogą
and the reproductive form, can be distin-
z odchodów zwierzęcych i ludzkich, gle- przypominać wściekliznę. W początko-
guished. The high risk group includes
by, ścieków, wody, roślin, jak i ze ścian wym stadium dochodzi do wzrostu tem-
cattle fed poorly fermented hay or corn
silage. Mortality is high without early an- budynków gospodarskich. Zarazek jest peratury wewnętrznej ciała, a następnie
tibiotic and supportive therapy. Listeria oporny na warunki środowiska zewnętrz- jej powrotu do wartości prawidłowych.
monocytogenes can affect many species nego. W wysuszonym kale może przeby- Stopniowo pojawiają się objawy nerwo-
and is a public health concern.
wać kilka lat. Długo utrzymuje się również we manifestujące się trudnościami w po-
w wierzchnich warstwach gleby, a nawet bieraniu wody i paszy, zaburzonym poły-
Key words
może namnożyć się przy obecności sub- kaniem, wypływem śliny z jamy ustnej,
stancji organicznych w przedziale tempe- opadnięciem jedno- lub obustronnym
listerosis, zoonosis
ratur od -0,4°C do 45°C i zakresie pH po- uszu, wypÅ‚ywem z nosa oraz zgrzytaniem
między 4,5-9,6. Zjadliwe szczepy bakterii zębami. Z czasem dochodzi do skręcenia
uwalniają toksyny: hemolizynę i liesterio- głowy na bok i ku tyłowi (opistotonus), krę-
lizynę, będące przyczyną zachorowań. cenia się w kółko, braku koordynacji ru-
y
ródłami choroby dla zwierząt są zanie- chowej, a także zmniejszenia wrażliwości
czyszczony listeriami pokarm lub woda. na ból i porażeń jednostronnych (opadnię-
W związku z tym, że bakterie te utrzymu- cie wargi, ucha, powieki). Postać nerwowa
ją się długo w środowisku zewnętrznym, ewoluuje w kierunku zalegania i ataksji,
najczęściej do zanieczyszczenia paszy do- pojawiają się ruchy wiosłowe, a następnie
chodzi wskutek jej złego przechowywania zejścia śmiertelne. Charakterystycznymi
lub składowania w nieodpowiednich wa- symptomami listeriozy są zaczerwienie-
runkach. Należy jednak zwrócić uwagę, nie i obrzęk spojówek, a także nastrzy-
iż drobnoustroje te izolowano z kału i wy- kanie rogówki nadające oku wygląd oka
dzieliny nosowej zdrowych zwierząt  no- króliczego. Listerioza u owiec przebiega
sicieli i siewców, które chociaż same nie ostro, zaś u bydła podostro. Choroba trwa
LISTOPAD-GRUDZIEC
" 6/2008
52
www.weterynaria.elamed.pl
WETERYNARIA W PRAKTYCE CHOROBY ODZWIERZ
CE
około 7-14 dni i na ogół kończy się śmier- wej oraz zatrucia ciążowe. Należy mieć
cią w wyniku niewydolności oddechowej. na uwadze fakt, że listerioza jest chorobą
Powrót do zdrowia notowany jest spora- zwalczaną z urzędu, a każdy jej przypadek
dycznie. Jednakże w takich przypadkach podlega obowiązkowi zgłaszania służbom
uszkodzenia w centralnym układzie ner- weterynaryjnym (5, 6).
wowym są na ogół na tyle duże, że wyklu- W leczeniu listeriozy zastosowanie znaj-
czają ozdrowieńca z dalszej hodowli. Ba- duje głównie penicylina. Zaznaczyć jednak
daniem histopatologicznym mózgowia trzeba fakt, że w zaawansowanym stadium
i rdzenia przedłużonego u padłych osobni- choroby nawet wysokie dawki chemio-
ków można wykazać obecność mikrorop- terapeutyku nie chronią przed zejściami
ni, płyn mózgowo-rdzeniowy jest mętny, śmiertelnymi osobników w stadzie. Dla-
a opony mózgowe przekrwione (5). tego duży nacisk kładzie się na profilak-
W przebiegu postaci rozrodczej docho- tykę choroby polegającą na wyłączaniu
dzi do ronień, przedwczesnych porodów kiszonek i roślin okopowych z żywienia
lub też porodów terminowych, w wyniku owiec i krów lub przynajmniej usuwaniu
których na świat przychodzą słabe cielę- z pryzm zepsutych części tej paszy. W ży-
ta i jagnięta. U ciężarnych owiec ronienia wieniu zwierząt należy stosować dobrej ja-
występują już od drugiego miesiąca cią- kości siano i pasze treściwe z dużą zawar-
ży, z kolei u krów między 4.-9. miesiącem tością beta-karotenów (1).
ciąży. Krótko przed ronieniami u chorych
zwierząt można zaobserwować wystąpie- LISTERIOZA U CZA
OWIEKA
nie objawów ogólnych  gorączki i po- Bakterie Listeria monocytogenes należą
smutnienia. Po poronieniu dość często do grupy drobnoustrojów oportunistycz-
dochodzi do zatrzymania łożyska, zapa- nych. Okres wylęgania listeriozy u ludzi
lenia macicy i kilkudniowego krwistego wynosi od kilku dni do 3 miesięcy (7, 8).
wypływu z pochwy. Zatrzymanie płodu y
ródłem infekcji mogą być osoby będące
może prowadzić do posocznicy i śmier- bezobjawowymi nosicielami, a także ssa-
ci samicy. U poronionych płodów można ki domowe, dzikie, ptaki oraz gady (8, 9).
stwierdzić ogniska martwicy w wątrobie, Do zakażenia dochodzi najczęściej w wy-
a niekiedy nadżerki w trawieńcu (1). niku spożycia zanieczyszczonych liste-
Postać posocznicowa najczęściej noto- riami produktów spożywczych: niepa-
wana jest u zwierzÄ…t nowo narodzonych steryzowanego mleka, surowych jarzyn,
lub kilkudniowych. Przebieg kliniczny a także serów, lodów, surowych kiełbas
tej postaci jest niespecyficzny, brak jest (salami), surowego lub niedogotowane-
objawów nerwowych. U cieląt i jagniąt go mięsa (wszystkich gatunków) oraz
obserwuje się wysoką gorączkę i bie- surowych i wędzonych ryb (7-10). y
ró-
gunkę, a niekiedy zapalenia spojówek. dłem infekcji mogą być również skażo-
Zejścia śmiertelne występują w przecią- na gleba, woda lub naturalne nawozy.
gu 12 godzin. Formę posocznicową liste- Możliwe jest również zakażenie poprzez
riozy można niekiedy obserwować także kontakt z osobami chorymi, w tym tak-
u dorosłych owiec. Jej przebieg jest ostry, że drogą płciową (7-10). Na zachorowa-
a zejścia śmiertelne dochodzą do 30%. nie najbardziej podatne są osoby z obni-
Choroba w tej grupie wiekowej trwa oko- żoną odpornością oraz starsze, podczas
ło 2-4 dni. U osobników padłych w na- gdy u zdrowych osób, posiadających fi-
stępstwie posocznicy stwierdza się ne- zjologiczną florę jelitową, do zakażenie
krotyczne ogniska w wątrobie, śledzionie na ogół nie dochodzi.
i mięśniu sercowym (2). W medycynie człowieka wyróżnia się
W rozpoznawaniu listeriozy dużą rolę listeriozę okresu okołoporodowego oraz
odgrywają informacje uzyskane przez le- wieku dorosłego, a największe zagrożenie
karzy weterynarii od właściciela, a mia- choroba stanowi dla kobiet ciężarnych
nowicie rodzaj paszy (czy zwierzÄ™ jest oraz ich potomstwa (7, 9, 11).
skarmiane kiszonkami), sposób jej prze- Listerioza okołoporodowa występuje
chowywania, warunki zoohigieniczne w dwóch formach klinicznych. Wyróż-
w oborach i na pastwiskach, objawy cho- nia się postać wczesną, która jest wy-
robowe obserwowane przez właściciela nikiem wewnątrzmacicznego zakażenia
u zwierząt w stadzie itp. Potwierdzenie za- płodu. Dochodzi wówczas najczęściej
każenia stawiane jest na podstawie badania do przedwczesnego porodu dziecka z ob-
klinicznego chorych zwierząt oraz testów jawami posocznicy, zapalenia płuc z nie-
laboratoryjnych, a mianowicie badania wydolnością oddechową, mikroropniami
bakteriologicznego i histopatologicznego. oraz widocznymi uszkodzeniami ośrod-
Materiałem do badań bakteriologicznych kowego układu nerwowego. Obserwu-
są poronione płody, mózgi padłych zwie- je się również charakterystyczne zmiany
rząt, kał, mocz i mleko. W rozpoznawaniu skórne w postaci pęcherzyków, rumieni,
różnicowym listeriozy należy uwzględnić a także wybroczyn. Do zakażenia płodu
wściekliznę, BSE, martwicę kory mózgo- dochodzi z reguły poprzez zainfekowane
LISTOPAD-GRUDZIEC
" 6/2008
53
www.weterynaria.elamed.pl
CHOROBY ODZWIERZ
CE WETERYNARIA W PRAKTYCE
Ryc. 1. y
ródłem zakażenia L. monocytogenes mogą być niewiadomego pocho- Ryc. 2. Zły stan higieny podczas produkcji wyrobów mleczarskich i zła opieka
dzenia produkty mleczarskie
weterynaryjna mogą przyczyniać się do szerzenia listeriozy
wody płodowe, natomiast rzadziej przez lenie cewki moczowej, ucha, woreczka żół- 2. Blobel H., Schliesser T.: Handbuch der bak-
krew. Objawy listeriozy okołoporodowej ciowego, stawów i płuc (8-10, 12). teriellen Infektionen bei Tieren. Band II. VEB
Gustav Fischer Verlag, Jena 1980.
u noworodka rozwijajÄ… siÄ™ w ciÄ…gu 2 dni W rozpoznaniu choroby decydujÄ…ce
3. Schweizer G., Ehrensperger F., Torger-
od porodu. U kobiet w ciąży choroba znaczenie ma wynik badania bakterio-
son P.R., Braun U.: Clinical findings and treat-
przebiega zwykle bezobjawowo lub ob- logicznego, a materiałem do badań mogą
ment of 94 cattle presumptively diagnosed with
serwuje się niespecyficzne, rzekomo gry- być: krew, płyn mózgowo-rdzeniowy,
listeriosis.  Vet. Rec. , 2006, 158, 588-592.
powe symptomy. treść pęcherzyków, ropa, wymazy z po-
4. Wagner M., Melzner D., Bagò Z., Win-
Póz
na postać listeriozy okołoporodo- chwy, wody płodowe, a także mocz (7-10).
ter P., Egerbacher M., Schilcher F., Zan-
wej występuje u dzieci po 5 i więcej dniach Obecnie coraz częściej w diagnostyce li-
gana A., Schoder D.: Outbreak of clinical
od porodu. Noworodek może zostać za- steriozy wykorzystywana jest reakcja
listeriosis in sheep: evaluation from possible
każony podczas akcji porodowej na sku- PCR (7, 10).
contamination routes from feed to raw produce
tek bezpośredniego kontaktu z pałeczka- W leczeniu listeriozy u ludzi zastoso-
and humans.  J. Vet. Med. B Infect. Dis. Vet.
mi Listeria monocytogenes znajdującymi wanie znalazły takie antybiotyki, jak am-
Public Health. , 2005, 52, 278-283.
siÄ™ w pochwie lub w wyniku kontaktu picylina w skojarzeniu z gentamycynÄ… lub
5. Cooper J., Walker R.D.: Listeriosis.  Vet.
bezpośredniego z matką, która może być kanamycyną. W przypadkach zapalenia
Clin. North. Am. Food Anim. Pract. ,
bezobjawowym nosicielem bakterii. Po- opon mózgowo-rdzeniowych podawa-
1998, 14, 113-125.
stać ta najczęściej przebiega z zapaleniem ny jest chloramfenikol, który ze względu
6. Saegerman C., Speybroeck N., Roels S.,
opon mózgowo-rdzeniowych z ewentu- na dobrą penetrację do układu nerwowe-
Vanopdenbosch E., Thiry E., Berkvens D.:
alnym wytworzeniem wodogłowia. War- go jest antybiotykiem z wyboru (7-10).
Decision support tools for clinical diagno-
to pamiętać, że zakażenie Listeria monocy-
sis of disease in cows with suspected bovine
togenes może być (często bezzasadnie nie PODSUMOWANIE
spongiform encephalopathy.  J. Clin. Micro-
brane pod uwagę) bezpośrednią przyczy- Listerioza jest niebezpieczną chorobą
biol. , 2004, 42, 172-178.
ną poronień u kobiet. W następstwie in- ludzi i zwierząt, będącą przyczyną ro- 7. Bannister B.A., Gegg N.T., Gillespie S.H.:
fekcji może dochodzić do niepłodności lub nień, uszkodzeń płodów czy śmierci nie- Choroby zakaz
ne. Wydawnictwo Medycz-
ne Urban & Partner, Wrocław 1998.
powstawania u noworodków wad rozwo- mowląt. W związku z faktem, że choroba
jowych (7-10). rozwija się głównie u osób z immuno- 8. Dziubek Z.: Choroby zakaz
ne. Wydawnic-
two Lekarskie PZWL, Warszawa 1996.
Listerioza u dorosłych dotyczy zazwy- supresją listerioza jest szczególnie niebez-
9. Januszkiewicz J.: Zarys kliniki chorób za-
czaj osób powyżej 60. roku życia lub z im- pieczna m.in. dla osób starszych, podle-
kaz
nych. Wydawnictwo Lekarskie PZWL,
munosupresjÄ…. Przebiega jako zapalenie gajÄ…cych leczeniu cytostatykami, chorych
Warszawa 1994.
opon mózgowo-rdzeniowych z objawa- na HIV lub będących po przeszczepach
10. Magdzik W., Naruszewicz-Lesiuk D., Zie-
mi ataksji, drżenia, nagłych drgawek, narządów. W związku w faktem, iż głów-
liński A.: Choroby zakaz
ne i pasożytnicze
brakiem koordynacji ruchów oraz zabu- nym z
ródłem zakażenia ludzi są produkty
 epidemiologia i profilaktyka. Alfa Medica
rzeń świadomości. W jej przebiegu mogą pochodzenia zwierzęcego, duże znaczenie
Press, Bielsko-Biała 2004.
także pojawiać się objawy posocznicowe: w walce z opisywaną chorobą ma kon-
11. Sedlak K., Tomsickova M.: Niebezpieczne in-
gorączka, nudności, wymioty oraz ostra trola sanitarno-weterynaryjna samych
fekcje odzwierzęce. Bellona, Warszawa 2007.
niewydolność oddechowo-krążeniowa. zwierząt, jak i produktów pochodzenia
12. Regan E.J., Harrison G.A., Butler S.,
Często obserwuje się zapalenie żołądka zwierzęcego. Warto pamiętać, że jedy-
McLauchlin J., Thomas M., Mitchell S.:
i jelit z towarzyszącymi objawami w po- nie obróbka cieplna (m.in. pasteryzacja)
Primary cutaneous listeriosis in a veterinar-
staci luz
nych stolców, wymiotów i nud- zabija bakterie Listeria monocytogenes po-
ian.  Vet. Rec. , 2005, 157, 207.
ności (7-10). trafiące mnożyć się także w warunkach
Wyjątkowo listerioza może być powo- chłodniczych. dr n. wet. A
ukasz Adaszek
dem umiejscowionego zapalenia węzłów Katedra Epizootiologii
chłonnych szyjnych, zmian skórnych oraz i Klinika Chorób Zakaz
nych
Piśmiennictwo
zapalenia spojówek, które to objawy obser- Wydział Medycyny Weterynaryjnej
1. Winiarczyk S., Grądzki Z., Wołoszyn S.,
wuje się stosunkowo często u lekarzy wete- Pejsak Z., Żmudziński J.F., Gundłach J.,
Akademia Rolnicza w Lublinie
rynarii, którzy ulegli zakażeniu bakteriami. Radzikowski A., Osek J.: Choroby zakaz
ne 20-612 Lublin, ul. Głęboka 30
Listeria spp. mogą także powodować zapa- zwierząt z elementami zoonoz. Lublin 2000. e-mail: [e-mail]
LISTOPAD-GRUDZIEC
" 6/2008
54
www.weterynaria.elamed.pl