Nowiny Lekarskie 2010, 79, 6, 483 486
EWA MOJS
CHOROBY SKÓRY W UJ
CIU PSYCHOSOMATYCZNYM
PSYCHOSOMATIC APPROACH TOWARD DERMATOSES
Zakład Psychologii Klinicznej
Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu
p.o. kierownik Zakładu Psychologii Klinicznej: dr n. biol. Ewa Mojs
Streszczenie
Holistyczne ujęcie powstawania objawów chorobowych zakłada udział czynników pozabiologicznych w ich kształtowaniu się. Cho-
roby skóry zalicza się zwykle do psychosomatycznych, ponieważ w ich genezie i przebiegu istotną rolę odgrywają czynniki psy-
chiczne. Szacuje się, że od 9% do 46% chorych leczonych dermatologicznie wykazuje zróżnicowane zaburzenia psychiczne. Celem
pracy jest przybliżenie klasyfikacji psychodermatoz oraz przedstawienie modeli kształtowania się objawów w ujęciu psychosoma-
tycznym, ze szczególnym uwzględnieniem roli stresu psychologicznego. Interdyscyplinarne podejście do chorego ze zmianami skór-
nymi może ułatwić i przyspieszyć proces terapeutyczny, nastawiony na wzmacnianie kompetencji życiowych oraz mechanizmów
radzenia sobie ze stresem.
SA
OWA KLUCZOWE: stres, choroby skóry, medycyna psychosomatyczna.
Summary
Holistic approach towards illness symptoms assumes that non-biological factors play a role in developing diseases. As psychological
factors affect the development and course of skin disorders, they are assumed to be psychosomatic conditions. Additionally, an esti-
mated 9-46 % of dermatologic patients show some psychological disturbances. The aim of the study was to show the classification
of psychodermatoses and psychosomatic models of symptom development with particular emphasis on the role of psychological
stress. Interdisciplinary approach to the patient with skin condition may ease and speed up treatment, which should be focused
on strengthening competences for life and mechanism of coping.
KEY WORDS: stress, dermatologic symptoms, psychosomatic medicine.
że znaczenie ochronne, przeciwdziałające chorobie, uła-
Choroby skóry w ujęciu psychosomatycznym
twiajÄ…ce proces radzenia sobie z niÄ… oraz przyspieszajÄ…ce
Medycyna praktyczna miała od swych początków
proces zdrowienia [2]. Omawiane zależności można przed-
charakter psychosomatyczny, gdyż zajmujący się nią
stawić na schemacie:
uwzględniali wpływ czynników psychologicznych ( du-
szy , emocji, konfliktów wewnętrznych, problemów
(1) choroba, uszkodzenie somatycznego
psychicznych) na stan zdrowia człowieka, na wystąpie- funkcjonowania organizmu
Ó!
nie objawów choroby oraz na przebieg jej leczenia. Już
w Księdze Hioba znajduje się pogląd, iż niemożliwe jest
(2) rejestracja psychiczna istniejÄ…cego uszkodzenia
oddzielenie zdrowia ciała od zdrowia umysłu. W IV w.
Ó!
p. Chr. Platon [1] napisał: jak się nie trzeba brać do
(3) reakcja psychiczna na uszkodzenie somatyczne,
leczenia głowy bez względu na całe ciało, tak i ciała nie
powodujÄ…ca zmiany funkcji psychicznych
ma co próbować leczyć, zapominając o duszy. Właśnie
Ó!
dlatego lekarzom (& ) wymyka się tak wiele chorób, że
nie znają tej całości, o którą troskliwie dbać trzeba (4) ewentualne dalsze,
wtórne zaburzenia psychosomatyczne
i która jeśli nie jest w porządku, to i część nie może się
mieć dobrze.
Paradygmat medycyny tradycyjnej, skoncentrowany na
Schemat 1. Mechanizm powstawania zaburzeń psychosomatycz-
patologii, został ostatnio zastąpiony przez podejście saluto-
nych według Kowalika (z
ródło: Kowalik, [3])
genetyczne, akcentujÄ…ce raczej czynniki prowadzÄ…ce do
Scheme 1. Mechanism in which psychosomatic disturbances
zdrowia, niż skupiające się na z
ródłach zaburzeń. Tym develop (source: Kowalik [3])
samym w naukach medycznych odchodzi siÄ™ od modelu
biomedycznego, w którym zdrowie oznacza brak soma- Powyższy schemat pokazuje związek przyczynowo-
tycznych objawów choroby, w kierunku pojmowania czło- skutkowy między wystąpieniem pierwotnej choroby
wieka w sensie całości biopsychospołecznej. Coraz bardziej somatycznej (1) a reakcją psychiczną (3), która może
oczywiste jest to, iż rozwój określonej choroby zależy od pociągnąć za sobą zmiany w postaci kolejnej choroby,
konstelacji różnorodnych czynników, które mogą mieć tak- tym razem psychosomatycznej (4) [3].
484 Ewa Mojs
Choroby skóry zalicza się zwykle do psychosoma- stres, lecz pojawiają się one bądz
ulegajÄ… zaostrzeniu
tycznych, ponieważ w ich genezie i przebiegu istotną pod wpływem czynników emocjonalnych. Zaburzenia
rolę odgrywają czynniki psychiczne. Szacuje się, że od pierwotnie psychiatryczne dotyczą chorób typowych dla
9% do 46% chorych leczonych dermatologicznie wyka- tej dziedziny medycyny, jak np. trichotillomania, uroje-
zuje różne zaburzenia psychiczne [4], a pewne nieprawi- nia pasożytnicze, dysmorfofobia. Natomiast do wtórnych
dłowości natury psychicznej wykrywa się u 90% tego zaburzeń psychicznych zalicza się fobię społeczną, zabu-
typu pacjentów [5]. Dowodem na udział czynników rzenia lękowe i depresję. Przy tym np. kiła ośrodkowego
psychologicznych w leczeniu chorób skóry jest to, że układu nerwowego może objawiać się różnymi zespoła-
placebo pomaga w przypadku 30% chorych. Korelacja mi psychopatologicznymi, jak: zespół otępienny, depre-
między chorobami skóry i psychicznymi opiera się na sja czy inne psychozy.
ścisłej zależności układu nerwowego i skóry, które mają Bodemar zaproponował inny podział psychoderma-
to samo  ektodermalne  pochodzenie. Zaburzenia toz [7]:
depresyjne, adaptacyjne i obsesyjno-kompulsywne, fobia 1. choroby psychiczne z manifestacją skórną
społeczna, zespół stresu pourazowego, dysmorfofobia  2. dermatozy z manifestacją psychiatryczną
to najczęściej spotykane zaburzenia u chorych na derma- 3. choroby dermatologiczne, na które wpływa stres
tozy. Mimo że niektóre objawy dotyczą skóry, to w psychologiczny
istocie są zaburzeniami psychicznymi, jak np. obłędy, 4. objawy skórne uboczne u osób leczonych psychia-
omamy i urojenia dotyczące skóry, trichotillomiania, trycznie
dermatozy artyficjalne. Inne natomiast są dermatozami, 5. uboczne objawy psychiatryczne u osób poddanych
chociaż decydującą rolę w ich powstaniu odgrywają terapii lekami stosowanymi w chorobach skóry.
czynniki psychiczne. Wymienić należy tu świąd idiopa- Jak widać, dermatolog często spotyka się z pacjentami,
tyczny, nadmierne pocenie się, czy przewlekłą pokrzyw- u których zmiany skórne mają charakter wtórny i są wywo-
kę. Jeszcze inną grupę stanowią schorzenia dermatolo- łane w celu zwrócenia na siebie uwagi bądz
wynikajÄ…
giczne o przebiegu modyfikowanym przez czynniki z zaburzeń psychicznych. Wiadomo, że chorzy z objawami
psychiczne, np. atopowe zapalenia skóry, łysienie plac- psychoz często zgłaszają się do różnych specjalistów, uni-
kowate i łuszczyca [6]. kając kontaktu z psychiatrą nawet wówczas, gdy są prze-
Cotteril i Cunliffe [6] dokonali analizy przypadków świadczeni o jego niezbędności. Zadaniem lekarza, który
chorób skóry i wyodrębnili cztery główne grupy pacjen- styka się z takim pacjentem, jest przekonanie go o koniecz-
tów, u których ryzyko samobójcze było najwyższe. nej konsultacji psychiatrycznej, co wymaga wyczucia i de-
Pierwszą grupę stanowią pacjenci z dysmorfofobią, likatności. Skomplikowane zależności psychosomatyczne
drugą  młodzi ludzie z ciężkim przebiegiem trądziku, i wymóg całościowego podejścia do procesu leczenia spra-
po którym zostają szpecące blizny. Do trzeciej grupy wiają, że postępowanie w przypadku psychodermatoz wy-
należą osoby z przewlekłymi schorzeniami skóry, utrud- maga ścisłej współpracy psychiatrów, dermatologów i psy-
niającymi normalne funkcjonowanie (łuszczyca, AZS); chologów.
zaś do czwartej  osoby, które w wywiadzie ujawniły
zaburzenia psychopatologiczne (afektywne). Chorobowe
zmiany skórne pojawiają się także w wyniku ubocznego
Stres a skóra
działania leków. Stosowanie kortykosteroidów u pacjen-
tów z zaburzeniem afektywnym dwubiegunowym może
Stresorami określa się czynniki fizyczne i psycholo-
wywołać ostrą depresję i tendencje samobójcze, jak
giczne, stanowiące obciążenie dla organizmu oraz wywołu-
również  hipomanię, manię, psychozy schizofrenopo- jące reakcje obronne i mobilizacyjne. Do stresorów fizycz-
dobne. Te zaburzenia mogą się również pojawić u prze- nych, szczególnie niekorzystnie wpływających na skórę,
wlekle chorych, leczonych steroidami z powodu chorób
zalicza się promieniowanie UV, wilgoć, temperaturę, draż-
skóry, np. tocznia rumieniowatego, guzkowego zapale- nienie mechaniczne i chemiczne. Do negatywnie działają-
nia tętnic, zapalenia skórno-mięśniowego [7]. Znane są
cych stresorów psychologicznych należą głównie: kryzys
także doniesienia o występowaniu podwyższonego ryzy- psychologiczny, czynniki związane z przeciążeniem i niż-
ka popełnienia samobójstwa u osób cierpiących na obłęd
szymi (niż oczekiwane) możliwościami radzenia sobie z za-
pasożytniczy [6]. W literaturze można spotkać wiele po-
daniami życiowymi.
działów psychodermatoz. Na przykład Koo i Lebwohl [8]
Obecnie uznaje się powszechnie, że stres oddziałuje
podzielili je na następujące grupy:
na większość funkcji skóry. Skutkiem stresu jest m.in.
1. zaburzenia psychofizjologiczne (psychosomatic; psy- zmniejszenie proliferacji keratynocytów. Hosoi [9] poda-
chophysiologic disorder)
je, iż stres psychologiczny osłabia różnicowanie naskór-
2. zaburzenia pierwotne psychiatryczne (primary psy- ka i zmniejsza gęstość oraz rozmiar desmosomów kor-
chiatric disorder)
neocytów. Altemus i współpracownicy [9] zauważyli, że
3. wtórne zaburzenia psychiczne (secondary psychiatric
stres wywołany pozbawieniem snu lub udziałem w wy-
disorder).
wiadzie spowodował opóz
nienie odnowy funkcji bariery
Zaburzenia psychofizjologiczne odnoszą się do cho- skórnej. Od dawna wskazuje się także na to, iż stres
rób, których bezpośrednią przyczyną powstania nie jest
może powodować utratę włosów. Na przykład Arck
Choroby skóry w ujęciu psychosomatycznym 485
i współpracownicy [9] zademonstrowali jak po stresie glikokortykosteroidów przez korę nadnerczy, włącznie
dz
więkowym wzrasta liczba mieszków włosowych za- z hydrokortyzonem. Glikokortykostreroidy hamują wy-
wierających komórki apoptyczne. Griesemer postawił dzielanie CRH (ujemne sprzężenie zwrotne) [9].
sobie za cel zbadanie, jak czynniki psychologiczne Innym szlakiem, który mógłby wyjaśnić mechanizm
wpływają na powstawanie objawów dermatologicznych. wpływu centralnego układu nerwowego na zaburzenia
Posłużył się metodą wywiadu, zbierając od chorych skórne jest wyzwalanie neuropeptydów z końcówek ner-
bardzo dokładne informacje na temat przebiegu dnia wowych tkwiących w skórze. Zauważono bowiem, że pod
poprzedzającego pojawienie się objawów chorobowych. wpływem stresu zwiększa się wydzielanie substancji neu-
Na tej podstawie stworzył matrycę obrazującą wpływ ropeptydowej P, co powoduje nasilanie się świądu oraz
stresu na występowanie niektórych chorób, czyli tzw. reakcje zapalne. Jest to szczególnie wyraz
ne w przypadku
Indeks Griesemera [10]. atopowego zapalenia skóry i w łuszczycy [10].
Najlepiej poznanym szlakiem reakcji stresowej jest W wielu badaniach dowiedziono, że pacjenci dermato-
oś podwzgórze  przysadka mózgowa  nadnercza logiczni raportują o stresujących wydarzeniach życiowych,
(HPA). Gdy bodziec indukujący stres zostaje rozpozna- występujących w okresie poprzedzającym chorobę. Należy
ny, informacja o nim jest przekazywana do mózgu i prze- jednak zaznaczyć, że dotąd nie udało się wykryć bezpo-
syłana do podwzgórza. Wydzielany przez podwzgórze średniej zależności między oddziaływaniem stresu a wystą-
hormon uwalniający kortykotropinę (CRH), pobudza pieniem choroby. Można raczej stwierdzić, że stres jest
wydzielanie hormonu adrenokortykotropowego (ACTH) dodatkowym mechanizmem, wyzwalającym chorobę u osób
przez przysadkę mózgową. ACTH pobudza wydzielanie na nią podatnych, np. z przyczyn genetycznych [10]. Po-
Tabela 1. Indeks Griesemera. Częstość problemów skórnych wywoływanych przez emocje
Table 1. The Griesmer Index. The frequency of dermatoses as an effect of emotions and psychological stress
Procentowy udział Inkubacja biologiczna.
DIAGNOZA przypadków Okres między stresem
będących następstwem emocji i wystąpieniem objawu
Obfite pocenie siÄ™ 100 sekundy
Nasilone drapanie siÄ™ 98 sekundy
Miejscowe swędzenie 98 kilka dni do 2 tygodni
Miejscowe wypadanie włosów 96 2 tygodnie
Brodawki 95 kilka dni
Trądzik różowaty 94 2 dni
ÅšwiÄ…d 86 sekundy
Liszaj płaski 82 kilka dni do 2 tygodni
Egzema rąk (dyshydroza) 76 2 dni do wystąpienia pęcherzyków
Wyprysk atopowy 70 sekundy do wystąpienia swędzenia
Samouszkodzenia 69 sekundy
Pokrzywka 68 minuty
A
uszczyca 62 kilka dni do 2 tygodni
Wyprysk urazowy 56 sekundy
Wszystkie wypryski
56 kilka dni
(z wyjÄ…tkiem kontaktowego)
TrÄ…dzik 55 2 dni do wystÄ…pienia czerwonych grudek
Wypadanie włosów 55 2 3 tygodnie
Wyprysk pieniążkowaty 52 kilka dni
A
ojotokowe zapalenie skóry 41 kilka dni do 2 tygodni
Opryszczka ust, narządów płciowych,
36 kilka dni
półpasiec
Bielactwo nabyte 33 2 3 tygodnie
Dystrofia paznokci 29 2 3 tygodnie
Ropne zapalenie skóry 29 kilka dni
Zakażenia bakteryjne 29 kilka dni
Cysty 27 2 3 dni
Wyprysk kontaktowy 15 2 dni
Grzybica 9 kilka dni do 2 tygodni
Rogowacenie 0 
Rak komórek warstwy podstawnej 0 
Znamiona 0 
y
ródło: Tuszyńska-Bogucka [10]
486 Ewa Mojs
nadto w przypadku przewlekłych schorzeń dermatologicz- (NSDaP) oraz Association of Psychocutaneous Medicine
nych, objawy chorobowe i kuracja zmian mogą wtórnie of North America (APMNA) jest namacalnym świadec-
powodować nasilenie stresu. Na przykład świąd może twem rozwoju psychodermatologii.
wzmagać napięcie, zaburzać koncentrację, powodować bez-
senność i podwyższać poziom irytacji, a widoczne zmiany
Piśmiennictwo
skórne mogą prowadzić do negatywnych następstw psy-
1. Platon: Charmides. Lyzis. Wydawnictwo Recto, Warsza-
chologicznych, jak (m.in.) bunt przeciwko długotrwałości
wa 1991, 19.
i czasochłonności leczenia, lęk z powodu uporczywości
2. Jakubowska-Winecka A.: Grzechy zaniechania. Zabu-
objawów, spadek poczucia własnej wartości czy skłonność
rzenia psychosomatyczne u ofiar przemocy domowej.
do ograniczania kontaktów społecznych pod wpływem
 Niebieska Linia , 2000, 3 http://pismo.niebieskalinia.pl/
przeświadczenia o braku atrakcyjności fizycznej. Inne z ba- index.php?id=274, data 12.08.2011.
3. Kowalik S.: Wybrane psychospołeczne problemy nie-
dań wykazały wyższy poziom zachowań negatywnych
pełnosprawności i rehabilitacji. W: Społeczna psycho-
u pacjentów z AZS i szybszy postęp procesu utraty kontroli
logia kliniczna. Sęk H. (red.), Wydawnictwo Naukowe
nad swoim zachowaniem. Podobne zjawisko ujawnia siÄ™
PWN, Warszawa 1998, 449.
u osób cierpiących na trądzik pospolity [10].
4. Jakuszkowiak K., Cubała W. J.: Psychodermatologia w co-
Śpila, Jazienicka i Pucuła [11] przeprowadziły badania
dziennej praktyce lekarskiej. Psychiatria w Praktyce Ogólno-
w grupie 30 chorych cierpiÄ…cych na Å‚uszczycÄ™, atopowe
lekarskiej, 2004, 4(3), 107-111.
zapalenie skóry, wyprysk przewlekły i łysienie plackowate.
5. Janowski K.: Czynniki psychologiczne w Å‚uszczycy, prze-
Celem badania była analiza wybranych czynników psycho-
gląd piśmiennictwa. Prz. Dermatol., 2006, 1(93), 65-71.
gennych w okresie pogorszenia stanu pacjentów do stopnia 6. www.psychologia.net.pl; Lipczyński A. Psychodermato-
logia  Stan psychiczny a schorzenia dermatologiczne.
wymagającego leczenia szpitalnego. Wyniki badań pokaza-
12.03.2007.
ły, że chorzy charakteryzowali się istotnie wyższym nasile-
7. Koblezer C.S.: Psychodermatology of women. Clin. Derma-
niem lęku i objawów depresji, w porównaniu z osobami
tol., 1997, 15, 127-141.
zdrowymi. Poza tym, poczucie koherencji jako miary zdol-
8. Koo Lebwohl: Psychodermatology: The Mind and Skin
ności radzenia sobie w sytuacji choroby było niższe u pa-
Connection. American Family Physician 2001, 64 (11).
cjentów (niż w grupie kontrolnej), podobnie jak poczucie
9. Hosoi J.: Stres a skóra. Dermatol. Kosmet. Prakt., 2006,
sensowności doświadczanej sytuacji życiowej. Ustalono
4(4), 74-76.
również, że chore kobiety przejawiały tendencję do więk- 10. Tuszyńska-Bogucka W.: Funkcjonowanie systemu rodziny
szego nasilenia objawów lękowych i depresyjnych w po- z dzieckiem przewlekle chorym dermatologicznie. Wy-
dawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin
równaniu z chorymi mężczyznami. Miary poczucia kohe-
2007.
rencji w zakresie zrozumienia sytuacji życiowej i umie-
11. Śpila B., Jazienicka I., Pucuła J.: Analiza czynników
jętności zaradzenia jej okazały się znacznie niższe u cho-
psychogennych u chorych na schorzenia skóry. Dermatol.
rych kobiet, aniżeli mężczyzn. Okazało się także, iż przeży-
Klin., 2004, 6(3), 137-141.
cie utraty rodzica w okresie wczesnodziecięcym  przy
12. Luban-Plozza B., Pöldinger W., Kröger F., Wasilewski
podatności genetycznej na choroby skórne  doprowadziło
B.: Zaburzenia psychosomatyczne w praktyce lekarskiej.
u części chorych do ujawnienia się bądz
pogłębienia derma-
Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa, 1995.
tozy.
13. Barańska-Rybak W., Nowicki R., Jakuszkowiak K., Cubała
W.J.: Psychodermatologia  nowa dziedzina me-dycyny.
Przew. Lek., 2005, 1, 50-55.
14. Szewczyk L.: Psychofizjologiczne mechanizmy i symp-
Podsumowanie
tomatologia zaburzeń psychosomatycznych u dzieci i mło-
dzieży. W: Zaburzenia psychosomatyczne u dzieci i mło-
We współczesnej medycynie dostrzega się wpływ
dzieży. Szewczyk L., Skowrońska M. (red.), Wydaw-
czynników somatycznych i psychologicznych na kondycję
nictwo EMU, Warszawa, 2003.
człowieka, na powstawanie chorób, ich przezwyciężanie
i powrót do zdrowia [12, 13]. Analiza czynników związa-
nych ze stresem wskazuje na ich rolę w powstawaniu róż-
Adres do korespondencji:
dr Ewa Mojs
nych schorzeń, w tym  psychodermatoz, stąd też diagnoza
Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu
chorób skórnych wymaga udziału specjalistów i stosowania
Zakład Psychologii Klinicznej
odpowiednich metod diagnostycznych. Interdyscyplinarne
ul. Bukowska 70
podejście do chorego ze zmianami skórnymi może ułatwić
60-812 Poznań
Tel.: [phone]
i przyspieszyć proces terapeutyczny, nastawiony na wzmac-
Fax [phone]
nianie kompetencji życiowych oraz mechanizmów radzenia
e-mail: [e-mail]
sobie ze stresem [14]. Na koniec warto zaznaczyć, że po-
wołanie European Society for Dermatology and Psychiatry