Politechnika A
ódzka
Wydział Mechaniczny
Instytut Inżynierii Materiałowej
LABORATORIUM
NAUKI O MATERIAA
ACH
Ćwiczenie nr 8
Temat: Metale nieżelazne i ich stopy.
A
ódz
2010
LABORATORIUM MATERIAA
OZNAWSTWA I OBRÓBKI CIEPLNEJ
Ćwiczenie nr 8: Stopy metali nieżelaznych. Stopy Cu, Al i stopy łożyskowe.
Wprowadzenie
Aluminium i jego stopy
Własności wytrzymałościowe czystego aluminium są stosunkowo niskie, z tego powodu
stosuje się stopy aluminium, które w wyniku odpowiedniej obróbki cieplnej osiągają kilkukrotnie
lepsze własności mechaniczne. Na rysunku 1 przedstawiono wpływ niektórych pierwiastków na
wytrzymałość stopów aluminium.
Rys. 1. Wpływ niektórych pierwiastków na wytrzymałość stopów aluminium (wg K. Wesołowkiego).
Przykładowe oznaczenie: EN-AW-Al99,99 (aluminium o czystości 99,99% czystego Al)
wg PN-EN 573-3:2005. Przykłady zastosowań : transport, budowa maszyn, elektrotechnika,
budownictwo, opakowania, AGD, elementy pracujÄ…ce w niskich temperaturach itp. .
Stopy aluminium cechują się wysokim stosunkiem wytrzymałości do ciężaru właściwego,
większym niż dla stali, a ich udarność nie maleje w miarę obniżania się temperatury, dzięki czemu w
niskich temperaturach mają większą udarność niż stal. Stopy aluminium cechują się jednak niską
wytrzymałością zmęczeniową.
Stopy te dzieli się na stopy odlewnicze oraz na stopy do obróbki plastycznej. Niektóre
natomiast nadają się zarówno do odlewania jak i obróbki plastycznej.
Odlewnicze stopy aluminium
Aluminium tworzy z krzemem układ fazowy z rozpuszczalnością w stanie stałym i eutektyką
podwójną o zawartości 11,6% Si, krzepnącą w temperaturze 577 oC. Eutektyka ta złożona ona jest z
kryształów roztworu stałego granicznego krzemu w aluminium a oraz z kryształów wolnego krzemu.
Rozpuszczalność krzemu w aluminium w temperaturze eutektycznej 577 C wynosi 1,65% i zmniejsza
siÄ™ do 0,05% w temperaturze 200 C. Stopy odlewnicze Al z Si zwane sÄ… siluminami.
2
LABORATORIUM MATERIAA
OZNAWSTWA I OBRÓBKI CIEPLNEJ
Ćwiczenie nr 8: Stopy metali nieżelaznych. Stopy Cu, Al i stopy łożyskowe.
Rys. 2. Układ Al  Si (A. L. Willey).
Według zawartości krzemu siluminy dzieli się na:
podeutektyczne o zawartoÅ›ci 4 ÷ 10 % Si,
eutektyczne o zawartoÅ›ci 10 ÷ 13 % Si,
nadeutektyczne o zawartoÅ›ci 17 ÷ 30 % Si.
Siluminy o składzie zbliżonym do eutektycznego mają bardzo dobre własności odlewnicze,
cechuje się dobrą lejnością, małym skrczem i nie wykazuje skłonności do pękania na gorąco. Jego
wadą jest powstawanie, zwłaszcza po niezbyt szybkim chłodzeniu, gruboziarnistej struktury z
pierwotnymi kryształami krzemu (rys. 15.3), co prowadzi do znacznego obniżenia własności
mechanicznych stopu. Można temu zapobiec przez modyfikację, która polega na wprowadzeniu do
ciekłego stopu dodatków zwanych modyfikatorami, lub przez przyspieszone chłodzenie.
Siluminy podeutektyczne i eutektyczne modyfikuje się sodem, najczęściej w postaci NaF
zmieszanego z NaCl i KCl, rzadziej sodem metalicznym, który silnie odtlenia stop. Ogólna ilość
modyfikatora nie przekracza 0,1%. Dodatek sodu powoduje obniżenie temperatury przemiany
eutektycznej oraz przesunięcie punktu eutektycznego w prawo ku wyższej zawartości krzemu (ok.
13%). Dzięki temu stopy, które normalnie są nadeutektyczne, krzepną jako podeutektyczne z
dendrytycznymi wydzieleniami roztworu Ä… (ubogiego w Si) na tle drobnoziarnistej eutektyki. W
wyniku modyfikacji rośnie wytrzymałość na rozciąganie siluminu z ok. 110 do 250 MPa, a wydłużenie
A5 rośnie z ok. 1 do ok. 8%.
Siluminy nadeutektyczne modyfikuje się za pomocą fosforu. Tworzy on związek AlP, który
stanowi zarodki krystalizacji dla krzemu, w wyniku czego następuje rozdrobnienie wydzieleń.
Siluminy mogą zawierać dodatki pierwiastków stopowych, jak miedz
, magnez oraz mangan, które
zwiększają ich wytrzymałość. Dodatek magnezu do 1,5% umożliwia stosowanie utwardzania
wydzieleniowego drogą przesycania i starzenia. Również miedz
stwarza taką możliwość, z tym że
3
LABORATORIUM MATERIAA
OZNAWSTWA I OBRÓBKI CIEPLNEJ
Ćwiczenie nr 8: Stopy metali nieżelaznych. Stopy Cu, Al i stopy łożyskowe.
pogarsza ona odporność na korozję. Z kolei dodatek ok. 1% Ni poprawia odporność korozyjną stopu.
Ujemny wpływ na właściwości stopów aluminium mają domieszki żelaza. Niweluje się go poprzez
dodatek ok. 0,5% Mn.
Stopy odlewnicze z miedzią i magnezem. Poza siluminem jako stopy odlewnicze mogą być
stosowane podeutektyczne stopy Al-Cu. Ich struktura skÅ‚ada siÄ™ z eutektyki É-Al2Cu rozÅ‚ożonej na
granicach dendrytów roztworu stałego omega. Stopy te mają dobrą lejność, ale stosunkowo niską
wytrzymałość. Można ją podwyższyć przez odlewanie do kokili lub przez obróbkę cieplną, jednak
pociąga to za sobą zmniejszenie własności plastycznych.
Stopy Al-Mg cechują się dobrymi własnościami wytrzymałościowymi i plastycznymi
(Rm = 280 MPa, A5 = 8%), mają jednak gorszą lejność. Można z nich wykonywać odlewy ciśnieniowe.
Nadają się do obróbki cieplnej. Są bardzo odporne na działanie wody morskiej. Stopy Al-Si-Mg mają
bardzo dobrą lejność, a poza tym cechują się dobrą spawalnością i odpornością chemiczną; nadają się
do obróbki cieplnej.
Stopy aluminium do obróbki plastycznej
Są to przeważnie stopy wieloskładnikowe, zawierające najczęściej magnez i mangan lub
miedz
, magnez i mangan. Niektóre zawierają dodatki Si, Ni, Fe, Zn, Cr, Ti.
Stopy aluminium z miedziÄ… sÄ… typowymi stopami aluminium (do ok. 5% Cu) nadajÄ…cymi siÄ™ do
obróbki plastycznej oraz obróbki cieplnej, zwanej utwardzaniem wydzieleniowym. Cechą
charakterystycznÄ… struktury tych stopów jest eutektyka podwójna (É + Al2Cu), rozmieszczona w
przestrzeniach miÄ™dzy-dendrytycznych roztworu staÅ‚ego É. W ukÅ‚adzie tym wystÄ™puje znaczna ilość
perytektyk oraz roztwór staÅ‚y graniczny miedzi w aluminium É. Rozpuszczalność Cu w Al w stanie
stałym w temperaturze eutektycznej 548 oC wynosi ok. 5,7% Cu i maleje do 0,1% Cu w temperaturze
otoczenia.) Faza Al2Cu krystalizuje z cieczy i jest to faza o zmiennej, zależnej od temperatury
zawartości miedzi.
Oprócz stopów Al-Cudo obróbki plastycznej i utwardzania wydzieleniowego nadają się stopy
Al-Mg, Al-Mn oraz stopy wieloskładnikowe, w których oprócz Mg i Mn znajduje się dodatek Si, Zn, Cr.
Przykłady oznaczeń stopów Al:
EN-AC-AlSi11  stop odlewniczy aluminium z krzemem wg PN-EN 1706:2001
EN-AW-AlSi2Mn  stop aluminium z krzemem do obróbki plastycznej wg PN-EN 573-3:2005
EN-AC-AlMg5  odlewniczy stop aluminium z magnezem wg PN-EN 1706:2001
EN-AW-AlMg2,5  stop aluminium z magnezem do obróbki plastycznej wg PN-EN 573-3:2005
EN-AC-AlCu4Ti  odlewniczy stop aluminium z miedziÄ… wg PN-EN1706:2001
Przykłady zastosowań stopów Al: lotnictwo, samochody, zbiorniki, elementy dekoracyjne,
przemysł spożywczy, części pracujące do 350oC itp. .
4
LABORATORIUM MATERIAA
OZNAWSTWA I OBRÓBKI CIEPLNEJ
Ćwiczenie nr 8: Stopy metali nieżelaznych. Stopy Cu, Al i stopy łożyskowe.
Miedz
i jej stopy
Miedz
jest metalem krystalizujÄ…cym w sieci Al (RSC) o parametrze sieci a = 0,362 nm. Nie ma
odmian alotropowych. Temperatura topnienia wynosi 1083 °C, gÄ™stość 8933 kg/m3. Czysta miedz
ma
bardzo dobrÄ… przewodność elektrycznÄ…, dochodzÄ…cÄ… do 60,9 × 106 S/m. StÄ…d wynika jej główne
zastosowanie w elektrotechnice i elektronice. Ze względu na bardzo dobrą przewodność cieplną
wyrabia się z niej różnego rodzaju wymienniki ciepła. Jest bardzo plastyczna i można ją przerabiać na
zimno. Czysta miedz
znalazła zastosowanie głównie w elektrotechnice, a jako tworzywo
konstrukcyjne stosuje się przede wszystkim stopy miedzi, ze względu na ich wyższe własności
wytrzymałościowe. Stosowane pierwiastki stopowe to głównie: cynk, cyna, aluminium, beryl, krzem,
nikiel, mangan, ołów (Pb nie jest szkodliwy przy zawartości Zn > 32%). Stopy miedzi z cynkiem
nazywamy mosiÄ…dzami, natomiast z cynÄ… lub innymi metalami  brÄ…zami. Stopy miedzi z niklem
nazywa siÄ™ miedzioniklami.
MosiÄ…dze
BiorÄ…c pod uwagÄ™ strukturÄ™ mosiÄ…dze dzieli siÄ™ na jednofazowe Ä…, dwufazowe (Ä… + ²) i
rzadziej stosowane mosiÄ…dze jednofazowe ². SkÅ‚ad strukturalny mosiÄ…dzu ma bardzo duży wpÅ‚yw na
jego wÅ‚asnoÅ›ci ze wzglÄ™du na znaczne różnice wÅ‚asnoÅ›ci faz Ä… i ².
Roztwór ą cechuje się dobrą plastycznością w temperaturze pokojowej, a gorszą w zakresie
300 ÷ 700 °C i dlatego mosiÄ…dze o takiej strukturze sÄ… obrabiane plastycznie na zimno. Twardość i
wytrzymałość mosiądzu ą wzrasta ze zwiększeniem zawartości cynku (rys. 3.).
Faza ² ma dużą wytrzymaÅ‚ość (Rm = 420 MPa), ale jest mniej plastyczna (A = 7%) niż roztwór staÅ‚y Ä… i
jest trudno obrabialna plastycznie na zimno. Dlatego też mosiÄ…dze dwufazowe Ä… + ² obrabia siÄ™
zwykle na gorÄ…co.
Rys. 3. Wpływ cynku na własności wytrzymałościowe i plastyczne mosiądzów (K. Wesołowski).
Przykłady zastosowania mosiądzów: metaloplastyka, rury dla wymienników ciepła, do głębokiego
tłoczenia, do obróbki na automatach, rury dla przemysłu okrętowego, elementy odporne na
ścieranie i korozję, koszyczki łożysk tocznych, armatura gazowa, hydrauliczna i budowlana,
przemysł okrętowy itp..
5
LABORATORIUM MATERIAA
OZNAWSTWA I OBRÓBKI CIEPLNEJ
Ćwiczenie nr 8: Stopy metali nieżelaznych. Stopy Cu, Al i stopy łożyskowe.
Własności antykorozyjne mosiądzów
Mosiądze należą do stopów o dobrej odporności na korozję atmosferyczną. Lepszą odporność mają
mosiÄ…dze jednofazowe Ä…, gdyż w mosiÄ…dzach dwu fazowych faza ² ulega Å‚atwiej korozji jako bardziej
elektroujemna. W elektrolitach w obecności jonów Cl- następuje charakterystyczna korozja
mosiądzów, polegająca na przechodzeniu atomów cynku do roztworu i zmianie miedzi w gąbczastą
masÄ™. Ten rodzaj korozji, zwany odcynkowaniem, zachodzi Å‚atwiej w mosiÄ…dzach dwufazowych
(powstajÄ… charakterystyczne czerwone plamy).
Mosiądze łatwo ulegają korozji naprężeniowej, objawiającej się tzw. sezonowym pękaniem. Elementy
mosiężne, pozostające pod wpływem naprężeń (własnych lub wywołanych przez siły zewnętrzne), w
obecności nawet małych ilości par amoniaku są skłonne do pękania międzykrystalicznego podczas
magazynowania lub w czasie pracy. Wyżarzanie odprężajÄ…ce przez 4 h w temp. 250°C usuwa
naprężenia i uodparnia mosiądz na pękanie sezonowe.
BrÄ…zy
Brązy były najstarszym tworzywem metalicznym stosowanym przez człowieka. Ze względu na
doskonałe własności odlewnicze używano ich do odlewania wielu wyrobów (rzez
b, armat, dzwonów
itp.).
Wyróżniamy brązy: cynowe, aluminiowe, ołowiowe, krzemowe berylowe oraz manganowe.
Najszerzej stosowane są brązy cynowe. Cyna w zasadniczy sposób wpływa na własności brązu, jej
zawartość w brązach nie przekracza na ogół 20%. Dodatek do ok. 8% Sn powoduje wzrost
wytrzymałości i plastyczności; przy wyższych zawartościach wydłużenie gwałtownie maleje. Spadek
wytrzymaÅ‚oÅ›ci nastÄ™puje dopiero przy zawartoÅ›ci powyżej 25% Sn, gdy przeważa eutektoid (Ä… + ´).
Brązy cynowe dzielimy w zależności od ich przeznaczenia na odlewnicze i do obróbki plastycznej.
Stopy odlewnicze są stosowane częściej i mają większe zastosowanie. Cechują się wyjątkowo małym
skurczem (< 1%), nie występuje w nich jama usadowa, co powoduje, że odlewy z brązu są mało
zwarte (zawierają rzadzizny i pory). Zawartość cyny w brązach odlewniczych wynosi zwykle ok. 10%,
przy czym mogą również zawierać dodatek fosforu (do 1,2%) oraz cynku i ołowiu. Fosfor odtlenia
stop, powoduje jego utwardzenie, ale obniża plastyczność, co sprawia że brązy cyno-wo-fosforowe są
stosowane na odlewy, od których wymaga się odporności na ścieranie (np. panewki, koła ślimakowe,
sprężyny, sita).
Przykłady zastosowań brązów: sprężyny, aparatura pomiarowa, narzędzia nie iskrzące,
oporniki itp..
Przykładowe oznaczenia stopów miedzi:
Cu-OF  miedz
beztlenowa wg PN-EN 1976:2001
CuZn40  stop miedzi z cynkiem do obróbki plastycznej wg PN-EN 1652:1999
CuZN35Pb1  stop miedzi z cynkiem i ołowiem do obróbki plastycznej wg PN-EN 1652:1999
CuNi12Zn29  stop miedzi z niklem i cynkiem do obróbki plastycznej wg PN-EN 1654:2001
CuNi10Fe1Mn1-C  odlewniczy stop miedzi z niklem wg PN-EN 1982:2002
6
LABORATORIUM MATERIAA
OZNAWSTWA I OBRÓBKI CIEPLNEJ
Ćwiczenie nr 8: Stopy metali nieżelaznych. Stopy Cu, Al i stopy łożyskowe.
Stopy łożyskowe
Dużą rolę w technice odgrywają stopy używane do wylewania panewek łożysk ślizgowych w
parowozach, samochodach, wagonach i innych maszynach. Muszą one spełniać wiele wymagań, z
których najważniejszym jest wielofazowa struktura złożona albo z miękkiej i plastycznej osnowy, w
której są zawarte twarde kryształy dające odporność na ścieranie i spełniające rolę cząstek nośnych,
albo odwrotnie  z miękkiego składnika w twardej osnowie. Faza miękka łatwiej się wyciera i dzięki
temu między twardymi cząstkami gromadzi się smar zmniejszający współczynnik tarcia. Poza tym
stopy łożyskowe powinny mieć dobre własności odlewnicze i niezbyt wysoką temperaturę topnienia.
Najlepsze własności mają stopy na osnowie cyny z dodatkiem miedzi i antymonu, które
zaczęto stosować jeszcze w XIX w., zwane babbitami (np. SnSb8Cu4 wg PN-ISO 4381:1997). Mogą
one przenosić wysokie naciski powierzchniowe (powyżej 10 MPa) przy prędkości obwodowej ponad 5
m/s. Póz
niej opracowano tańsze stopy, w których część cyny zastąpiono ołowiem lub w ogóle
wyeliminowano cynę. Są jednak stosowane przy niższych naciskach powierzchniowych (< 10 MPa)
oraz prędkościach obwodowych nie przekraczających 1,5 m/s.
Składnikami strukturalnymi w tych stopach są następujące fazy:
faza ą  roztwór potrójny Cu i Sb w Sn;
faza ²  zwiÄ…zek SnSb;
faza Å‚  zwiÄ…zek CuSn lub Cu6Sn5.
Przykłady zastosowań: panewki łożysk ślizgowych pracujących przy dużych prędkościach
obwodowych np. pomp, turbin i sprężarek.
Tytan i jego stopy
Tytan ma dwie odmiany alotropowe: Ä… i ². W postaci metalicznej otrzymuje siÄ™ go z rudy
różnymi metodami: jodkową (metal o wyższej czystości: 99,9%) lub redukcji czterochlorku tytanu za
pomocą magnezu (niski koszt, przez co stosowana jest na skalę przemysłową).
Stopy tytanu dwufazowe (Ä… + ²  np. TiAl6V4), otrzymuje siÄ™ przy okreÅ›lonej zawartoÅ›ci pierwiastków
stabilizujÄ…cych fazÄ™ Ä… i pierwiastków stabilizujÄ…cych fazÄ™ ². Pierwiastki stabilizujÄ…ce fazÄ™ ² przy
temperaturze 25 oC rozszerzajÄ… zakres temperatury przemiany fazowej (Ä… + ² ²).
Roztwór staÅ‚y a w stopach (Ä… + ²) umacnia siÄ™ przez wprowadzenie np. Al, które dobrze rozpuszcza
siÄ™ w tym stopie i powoduje wzrost wytrzymaÅ‚oÅ›ci. Poza tym Al zwiÄ™ksza stabilność cieplnÄ… fazy ² i
powoduje zmniejszenie gęstości stopu.
Faza ² różni siÄ™ od fazy Ä… wiÄ™kszÄ… wytrzymaÅ‚oÅ›ciÄ… przy granicznej rozpuszczalnoÅ›ci pierwiastków.
Dlatego w obszarze dwufazowym (Ä… + ²) wytrzymaÅ‚ość stopów powinna wzrastać addytywnie
(zgodnie z regułą mieszania według linii prostej) przy przejściu od stopów o strukturze ą, do
stopów ².
Trawienie tytanu i jego stopów odbywa się w 10% kwasie fluorowodorowym (skład: 10 ml HNO3 +
20 ml HF + 20 ml gliceryny); czas trawienia dobiera siÄ™ w na podstawie obserwacji w trakcie
trawienia.
7
LABORATORIUM MATERIAA
OZNAWSTWA I OBRÓBKI CIEPLNEJ
Ćwiczenie nr 8: Stopy metali nieżelaznych. Stopy Cu, Al i stopy łożyskowe.
Zalety stopów Ti decydują o stosowaniu tych stopów w budowie samolotów oraz silników
odrzutowych i rakiet, w budowie kadłubów okrętów, wytwarzaniu części armatury należącej do
wyposażenia statków, w przemyśle chemicznym na aparaturę i zbiorniki kwasu azotowego oraz przy
wytwarzaniu narzędzi chirurgicznych .
Nikiel i jego stopy
Nikiel jest metalem cięższym od żelaza (Á = 8900 kg/m3), ale jego temperatura topnienia jest
nieco niższa niż żelaza i wynosi 1452°C. Krystalizuje w sieci A1 o parametrze a = 0,35238 nm. Nikiel
cechuje duża odporność na korozję (stąd jego zastosowanie do galwanicznego pokrywania żelaza).
Własności wytrzymałościowe niklu w stanie wyżarzonym są następujące: Rm = 440 MPa, R0,2 = 150
MPa, A10 = 45%, 90 HB. Może być znacznie umocniony przez zgniot. Nikiel stosuje się głównie jako
pierwiastek stopowy do stali i innych stopów metali. Wytwarza się również stopy na osnowie niklu,
np. z miedzią lub chromem, a także stopy wieloskładnikowe. Nikiel otrzymuje się metodą
elektrolitycznÄ…, karbonylkowÄ… lub ogniowÄ… jako hutniczy.
Stopy niklu
Stopy z miedzią (tzw. monele) są głównie stosowane jako stopy odporne na korozję. Można je
poddawać obróbce plastycznej na zimno i gorÄ…co, a także spawać. Monele zawierajÄ… 20 ÷ 40% Cu i
niewielkie dodatki żelaza i manganu. Mają wysokie własności wytrzymałościowe (Rm do 700 MPa) i
antykorozyjne, które zachowujÄ… aż do temp. 500°C. SÄ… stosowane na Å‚opatki turbin parowych oraz
elementy aparatury chemicznej, a także jako druty oporowe i do wytwarzania wyrobów
galanteryjnych. Do moneli odlewniczych wprowadza się niewielki dodatek krzemu, który poprawia
ich lejność.
Stopy z miedziÄ… i cynkiem majÄ… barwÄ™ podobnÄ… do srebra i dlatego nazywa siÄ™ je nowymi srebrami
(argentan, alpaka). ZawierajÄ… 20 ÷ 30% Ni, 45 ÷ 60% Cu i 20 ÷ 35% Zn. ZnalazÅ‚y zastosowanie do
wyrobu galanterii, przedmiotów ozdobnych i sztućców.
Stopy z chromem, zwane nichromami, sÄ… żarowytrzymaÅ‚e. Oprócz niklu zawierajÄ… 10 ÷ 20% Cr,
0 ÷ 10 % Fe i 2 ÷ 4% Mn. SÄ… stosowane głównie na elementy grzewcze pieców. Podobnie
wieloskładnikowymi stopami niklu są nimoniki, stosowane także jako stopy żarowytrzymałe m.in. do
wyrobu Å‚opatek turbin gazowych.
Cel ćwiczenia
Celem ćwiczenia jest zapoznanie się z najpopularniejszymi stopami metali nieżelaznych, z ich
właściwościami, zastosowaniem, sposobem identyfikacji oraz ich metalografią.
Przebieg ćwiczenia
1. Omówienie właściwości i możliwości zastosowania stopów metali nieżelaznych.
2. Dokonanie obserwacji mikrostruktury poszczególnych stopów.
3. Wykonanie rysunków/zdjęć mikrostruktur wskazanych próbek wraz z opisem.
8
LABORATORIUM MATERIAA
OZNAWSTWA I OBRÓBKI CIEPLNEJ
Ćwiczenie nr 8: Stopy metali nieżelaznych. Stopy Cu, Al i stopy łożyskowe.
Opracowanie sprawozdania z laboratorium
1. Cel ćwiczenia
2. Wstęp teoretyczny
3. Rysunki struktur wraz z opisem wg schematu:
a. Materiał
b. Stan materiału
c. Struktura
d. Powiększenie
e. Trawienie
4. Wnioski i uwagi
Literatura
1. Wykłady;  Nauka o materiałach I i II ;
2. Perliński J., Kubiak M.;  Tablice metali nieżelaznych";
3. Wesołowski K.;  Metaloznawstwo - tom 3";
4. Przybyłowicz K.;  Metaloznawstwo";
5. Sztaub F.;  Metaloznawstwo";
6. Wendorff Z.;  Laboratorium materiałoznawstwa - tom 3";
7. Tokarski M.  Metaloznawstwo metali i stopów nieżelaznych w zarysie";
8. Bylica, Sieniawski  Tytan i jego stopy";
9.  Poradnik mechanika - część 1".
UWAGA:
Przed przystąpieniem do wykonania ćwiczenia student zobowiązany jest
zapoznać się z przepisami BHP
9