Kompendium wiedzy: teoretyczne podstawy wychowania
Studia niestacjonarne,
Rok I, WSPiA
Wychowanie w szerokim sensie- to wszelkie oddziaływania na człowieka współtworzące
jego osobową indywidualność. Mogą to być oddziaływania rodzinne, szkolne, zawodowe,
sąsiedzkie, mediów masowych, grupy rówieśniczej, które wpływają na człowieka (na
postępowanie, poglądy, decyzje, na tworzenie się osobowego JA).1
Wychowanie- świadome, celowe, planowe i specyficzne pedagogiczne działanie osób
reguły występujących w ich różnych zbiorach (rodzinnych, szkolnych, innych), dokonywane
głównie przez słowo (i inne postacie interakcji, zwłaszcza poprzez przykład osobisty),
zmierzające do osiągnięcia względnie trwałych skutków (zmian) w rozwoju fizycznym,
umysłowym, społecznym, kulturowym i duchowym jednostki ludzkiej.2
Rozumienie definicji:
1. Świadome, celowe, planowe działanie- w procesie wychowania wychowawca
podejmuje świadome działania na rzecz poszerzenia repertuaru zachowań oraz postaw
wychowanka. Wprowadza w sposób świadomy pewne treści do opanowania (przez
uczenie), wspiera i oddziałuje na różne sfery osobowości wychowanka z myślą
o osiągnięciu pewnego celu.3
2. Względnie trwałe skutki- uznaje się za wychowawcze tylko te działania, które mają
choćby minimalne szanse względnie trwałego uzyskania zmian w osobowości tej
jednostki, na którą skierowane jest dane oddziaływanie.
3. Jednostka ludzka- (celowo nie uczeń lub wychowanek), definicja odnosi
wychowanie do całego życia człowieka, od jego urodzenia- do póz
nej starości (na
podstawie kryterium wiekowego zostały wyróżnione działy pedagogiki: od pedagogiki
prenatalnej, pedagogiki niemowlęcej, pedagogiki wieku przedszkolnego i szkolnego,
przez pedagogikę młodzieży (hebagogikę), pedagogikę dorosłych (andragogikę)
i pedagogikę ludzi starych (geragogikę, gerontagogikę). Podkreśla się, że przez cały
czas pedagog ma do czynienia z jednostkÄ… ludzkÄ….
1
M. Nowak, Teorie i koncepcje wychowania, Warszawa 2008, s. 189.
2
W. Pomykało (red.), Encyklopedia pedagogiczna, Warszawa 1997, s. 917.
3
M. Nowak, op.cit., s. 196.
Cechy wychowania:4
1. Złożoność wychowania:
üð wychowanie podlega uwarunkowaniom zewnÄ™trznym jak i wewnÄ™trznym
(osobiste przeżycia, doświadczenia, potrzeby, aspiracje, dążenia,
funkcjonowanie organizmu ),
üð zÅ‚ożoność wychowania to także uÅ›wiadomienie sobie, ze w wychowaniu
chodzi nie tylko o zapamiętanie i rozumienie pożądanych wychowawczo norm
postępowania, lecz także o pełną ich akceptację i uwewnętrznienie, a więc
uczynienie z nich idei przewodniej w codziennym postępowaniu jednostki
(asymilacja i akomodacja).
2. Intencjonalność wychowania:
üð Wychowawca jest Å›wiadomy celów, jakie pragnie realizować w wyniki
planowo organizowanej działalności wychowawczej. Odwołuję się tu również
do wyższego akapitu: świadome, planowe, celowe działanie...
3. Interakcyjność wychowania:
üð Proces wychowawczy odbywa siÄ™ w sytuacji interakcji (diada wychowawcza),
czyli współdziałania ze sobą wychowawcy i wychowanka, które to
współdziałanie odbywa się na zasadzie wzajemności i polega na sprzężeniu
zwrotnym. Zarówno wychowawca, jak i wychowanek wpływają na siebie, co
w literaturze przedmiotu zwykło się określać mianem interakcji społecznej.
üð Interakcja wychowawcza jest dwupodmiotowa, tzn. zarówno wychowawcÄ™,
jak i wychowanka traktuje się jako równoprawnego partnera w procesie
wychowawczym.
W-ca W-ek
4
M. A
obocki, Teoria wychowania w zarysie, Kraków 2007, s. 52- 58.
4. Relatywność wychowania:
üð Wychowanie wiąże siÄ™ z wprowadzaniem wychowanka w życie spoÅ‚eczne
( socjalizacja) oraz życie kulturalne (enkulturacja), nie sposób zrozumieć
wychowania bez tych procesów, należy wskazywać zatem na silną ich
komplementarność.
5. Długotrwałość wychowania:
üð O wychowaniu mówimy nie tylko w odniesieniu do dzieci i mÅ‚odzieży, lecz
także wobec osób dorosłych i starszych, akapit: jednostka ludzka...
Związek wychowania z innymi pojęciami/ zjawiskami/ procesami:
1. Kategorie związane z rozwojem umysłowym i osobowościowym:
üð nauczanie,
üð uczenie siÄ™,
üð ksztaÅ‚cenie,
üð samoksztaÅ‚cenie.
2. Kategorie związane z życiem społecznym:
üð edukacja,
üð socjalizacja,
üð inkulturacja.
3. Kategorie związane z oddziaływaniami zabezpieczającymi:
üð opieka,
üð profilaktyka,
üð prewencja.
Ad. 1.
Nauczanie-  planowa i systematyczna praca nauczyciela z uczniami, polegajÄ…ca na
wywołaniu i utrwaleniu zmian w ich wiedzy, dyspozycjach, postępowaniu i całej osobowości-
pod wpływem uczenia się i opanowywania wiedzy, przeżywania wartości i własnej
działalności praktycznej .5
5
W. Okoń, Wprowadzenie do dydaktyki ogólnej, Warszawa 1998, s. 55.
Proces nauczania:
üð ten, kto uczy- nauczyciel, który organizuje proces nauczania,
üð ten, kto siÄ™ uczy, lub kogo uczymy- uczeÅ„,
üð elementy wiedzy, których uczymy- treÅ›ci.(M. Nowak, za: S. Kunowski, 1946).
Pedagogika ( a w zwiÄ…zku z tym teoria wychowania) interesuje siÄ™ wychowaniem ale
także nauczaniem w sensie ogólnym, jako jednym z czynników wychowania. Zauważa się
potrzebę traktowania tych pojęć (nauczania i wychowania) jako komplementarnych w
procesie nauczania szkolnego.
Nauczanie Wychowanie
üð dotyczy sfery umysÅ‚owej üð opiera siÄ™ na sferze emocjonalnej,
czÅ‚owieka, a zatem jego intelektu, üð skutki wychowania: dojrzaÅ‚a
üð skutki nauczania: wiedza, osobowość, indywidualność,
umiejętności, sprawność umysłu, charakter, człowiek dojrzały,
Uczenie się-  jest procesem , w toku którego na podstawie doświadczenia, poznania i
ćwiczenia powstają nowe formy zachowania się i działania lub ulegają zmianom formy
wcześniej nabyte .6
Uczenie się wpływa na całego człowieka, na jego sferę psychiczną, duchową, a zatem
łączy się pod tym względem z wychowaniem.
Kształcenie- powszechnie rozumiane jako nauczanie i uczenie się łącznie, odnosząc się tym
samym do intelektualnej sfery osobowości człowieka.
Współczesna dydaktyka stoi jednak na stanowisku, że  kształcenie to nauczanie i
uczenie się wespół z wychowaniem towarzyszącym tym procesom .7
Samokształcenie-  proces samodzielnie prowadzonego uczenia się, którego cele, treść,
formy, z
ródła i metody dobiera i ustala osoba ucząca się .8
6
Tamże, s. 56.
7
M. Nowak, za: J. Półturzycki, Dydaktyka dla nauczycieli, Toruń 1997, s. 26.
8
J. Półturzycki, Wdrażanie do samokształcenia, Warszawa 1983, s. 14.
Ad. 2.
Edukacja- (zawiera m. in. socjalizację i wychowanie) jest to  ogół wpływów na jednostki i
grupy ludzkie, sprzyjajÄ…cych takiemu ich rozwojowi i wykorzystaniu posiadanych
możliwości, aby w maksymalnym stopniu stały się świadomymi i twórczymi członkami
wspólnoty społecznej, narodowej, kulturowej i globalnej oraz by stały się zdolne do aktywnej
samorealizacji, niepowtarzalnej i trwałej tożsamości i odrębności. Edukacja to ogół czynności
prowadzenie drugiego człowieka i jego własnej aktywności w osiąganiu pełnych i swoistych
dlań możliwości, jak też ogół wpływów i funkcji ustanawiających i regulujących osobowość
człowieka i jego zachowanie, w relacji do innych ludzi i wobec świata 9
Socjalizacja- jest to proces uspołecznienia, który polega na przekształcaniu przez instytucje
społeczne, rodzinę indywiduum ludzkiego w jednostkę obdarzoną osobowością społeczną,
uwewnętrznieniu i uczeniu jej uznawanych przez daną zbiorowość norm, wartości, wzorów i
umiejętności, jednoznacznie formuje się jej tożsamość, co umożliwia czynne uczestnictwo w
codziennym życiu społecznym.10. Ów proces rozpoczyna się od momentu przyjścia dziecka
na świat.
Wyróżnia się:
üð socjalizacjÄ™ pierwotnÄ…- jest to w życiu mÅ‚odej jednostki pierwszy, zasadniczy
i najważniejszy etap jej uspołeczniania obejmujący dzieciństwo i wczesną
młodość. Jest to okres, w którym jednostka przyswaja główne i podstawowe
informacje i umiejętności potrzebne do sprawnego funkcjonowania jej jako części
społeczeństwa,
üð socjalizacjÄ™ wtórnÄ…- która zasadniczo trwa przez caÅ‚e życie. Wiąże siÄ™ Å›ciÅ›le ona
z poznawaniem złożoności świata społecznego oraz różnorodnych modeli
i wariantów życia. Jej skuteczność uwarunkowana jest możliwością odwoływania
się do pewnych schematów zinternalizowanych w okresie socjalizacji pierwotnej.
Rodzaj tej socjalizacji jest niezbędny w procesie zmieniania ról społecznych przez
człowieka, które są wyznaczane przez społeczeństwo, czyli role ujmowane tu są
jako, system wymogów (norm, oczekiwań) związanych z określoną pozycją
społeczną.
9
M. Nowak, za: Z. Kwieciński, Socjopatologia edukacji, s.13.
10
K. Olechnicki, P. Załęcki, Słownik socjologiczny, Toruń 1997
Podstawowe środowiska socjalizacyjne:11
1. Rodzina:
üð stanowi to Å›rodowisko spoÅ‚eczne, w którym przebiega poczÄ…tkowa faza
rozwoju osobowości dziecka,
üð rodzina wpÅ‚ywa ksztaÅ‚tujÄ…co na osobowość dzieci poprzez caÅ‚Ä… organizacjÄ™
życia wewnątrzrodzinnego, oraz stosunki społeczne, jakie w niej panują,
üð życie rodzinne dostarcza dziecku wzorów postÄ™powania,
üð w rodzinie ksztaÅ‚tujÄ… siÄ™ pierwsze spoÅ‚eczne wiÄ™zi dziecka z innymi osobami.
2. Grupa rówieśnicza:
üð dziecko uczestniczÄ…c w życiu grupy rówieÅ›niczej, uczy siÄ™ poszanowania reguÅ‚
zbiorowego współżycia i działania,
üð w grupie rówieÅ›niczej dziecko uczy siÄ™ szanować i rozumieć interes innych, a
także umieszczać cele własne w ramach celów zbiorowych,
üð dziecko otrzymuje pierwszy trening w zakresie peÅ‚nienia różnorodnych ról.
3. Szkoła:
üð w szkole nastÄ™puje znaczne rozszerzenie i wzbogacenie spoÅ‚ecznych
doświadczeń dziecka,
üð szkoÅ‚a dostarcza dziecku tych doÅ›wiadczeÅ„, które sÄ… niezbÄ™dne aby zrozumieć
strukturę oraz organizację życia społecznego, jak również aby w ich obrębie
znalez
ć i zrozumieć własne miejsce,
üð dziecko w szkole wykonuje różne powierzone mu zadania oraz realizuje rolÄ™
społeczną, jaką jest rola ucznia.
4. Związki dziecięce i młodzieżowe:
üð zaspokajajÄ… potrzebÄ™ zrzeszania siÄ™ i spoÅ‚ecznego dziaÅ‚ania,
üð wÅ‚Ä…czajÄ… mÅ‚odych pokoleÅ„ do uczestnictwa w życiu spoÅ‚ecznym,
üð ksztaÅ‚tujÄ… osobowość dzieci i mÅ‚odzieży w sposób zgodny z przyjÄ™tym ideaÅ‚em
wartościowego członka społeczeństwa,
11
H. Muszyński, Zarys teorii wychowania, Warszawa 1976.
5. Zakład pracy:
üð Aspekt formalny:
·ð podziaÅ‚ i przydziaÅ‚ zadaÅ„ realizacyjnych,
·ð stymulowanie pracowników do jak najlepszego wypeÅ‚niania obowiÄ…zków
üð Aspekt nieformalny:
·ð uznawany w danym Å›rodowisku system norm i wartoÅ›ci.
6. Instytucje masowego oddziaływania.
Wychowanie i socjalizacja (części wspólne):
üð sÄ… uczeniem siÄ™ wartoÅ›ci i norm spoÅ‚ecznych,
üð przygotowujÄ… do podjÄ™cia i wypeÅ‚niania ról spoÅ‚ecznych.
Najbardziej istotne różnice pomiędzy socjalizacją a wychowaniem:
üð w wychowaniu zawsze mamy do czynienia z celem wychowawczym, czego brak
jest w socjalizacji,
üð w wychowaniu pojawia siÄ™ myÅ›lenie o przyszÅ‚oÅ›ci wychowanka, socjalizacji liczy
siÄ™ tylko teraz
niejszość,
üð w socjalizacji pojawia siÄ™ oddziaÅ‚ywanie wielu podmiotów, otoczenia,
społeczeństwa, w wychowaniu wyodrębnione są role wychowawcy i wychowanka,
üð socjalizacja jest unifikujÄ…ca a w wychowaniu pojawia siÄ™ podejÅ›cie indywidualne.
Inkulturacja- jest procesem uczenia siÄ™ kultury (F. W. Kron, 2001) , lub wrastania w niÄ…,
albo też procesem kulturowego przystosowania (A. S. Reber, 2000). Wskazuje na
dostosowanie się ludzi do kultury, czyli całokształtu materialnego i duchowego dorobku
ludzkości, przekazywanego z pokolenia na pokolenie.
 Wprowadzenie w kulturę nie może być pojmowane tylko jako przyjmowanie. Musi
w nim wystąpić również nabywanie zdolności produktywnego, aktywnego tworzenia
kultury 12.
ZwiÄ…zek wychowania z inkulturacjÄ…:
wychowanie powinno być zamierzoną, świadomą i celową pomocą w uczeniu się kultury.
W tym sensie  wychowanie powinno zmierzać do kształtowania świadomości bycia
12
M. Nowak, za: E. Weber.
podmiotem kultury i zdolności twórczego przemieniania struktur do poprawy aktualnego
stanu kultury 13
Ad. 3. Kategoria związana z oddziaływaniami zabezpieczającymi:
Pojęcia, jakie w literaturze przedmiotu zalicza się do kategorii o charakterze oddziaływań
zabezpieczajÄ…cych i chroniÄ…cych jednostkÄ™ ludzkÄ… (opieka, profilaktyka, prewencja), a w
zasadzie ich zakresy zachodzą za siebie, gdyż jak zauważa W. Okoń  w pewnym znaczeniu
każde pożądane oddziaływanie pedagogiczne jest jednocześnie działaniem profilaktycznym,
wytwarzając, bowiem jakieś wartościowe cechy, jednocześnie zapobiega powstawaniu cech
niepożądanych lub ich utrwaleniu 14.
Opieka- (ujęcie tradycyjne) wiąże się z organizowaniem, tworzeniem warunków,
zapewnieniem środków i psychicznej pomocy. Opiekę podejmuje się ze względu na potrzeby
życiowe jednostki lub grupy.
Opieka (ujęcie współczesne)- to:
üð tworzenie warunków, które majÄ… wspomagać zdrowie i rozwój jednostek ludzkich,
üð wspomaganie jednostek wyzwalajÄ…ce ich siÅ‚y i możliwoÅ›ci,
üð pomoc jednostkom w zdobywaniu coraz wiÄ™kszej samodzielnoÅ›ci w zaspakajaniu
potrzeb oraz kreowaniu własnych dążeń i działań (A. Maciarz).
Związek między wychowaniem i opieką:
 we wszystkich czynnościach opiekuńczych odbywa się akt wychowawczy - H. Radlińska
(1961), powyższe stwierdzenie wskazuje jasno na fakt, iż wychowaniu trudno byłoby
funkcjonować bez opieki, która staje się zapewnieniem niezbędnych warunków dla
prawidłowego przebiegu procesu wychowawczego. Z kolei opieka bez wychowania mogłaby
przekształcić się w  dawanie ponad miarę, a tym, samym sprzyjać postawom biernego
wyczekiwania oraz sankcjonować brak aktywności i samodzielności (M. A
obocki, 2007).
13
D. Jankowski, Aktywność kulturalna- aspekty socjalizacyjne i edukacyjne, w: J. Gajda (red.), Pedagogika
kultury, a edukacja kulturalna. Rozwój historyczny, aktualność, perspektywy, Lublin- Dęblin 1996, s. 138- 151.
14
W. Okoń, Nowy słownik pedagogiczny, Warszawa 2004, s. 330.
Wychowanie a rozwój:
 Skuteczne wychowanie jest procesem wspomagania jednostki ludzkiej w jej naturalnym
i spontanicznym rozwoju - H. Radlińska.
Rozwój- ciąg zmian zachodzących w człowieku, z których każda następna jest postępem
w stosunku do poprzedniej, każda poprzednia jest warunkiem wystąpienia następnej. Polega
na budowaniu coraz wyższych struktur psychicznych, które regulują naszym życiem.
Ponadto rozwój:
üð przypada na caÅ‚e życie czÅ‚owieka i jest zależny od jego wÅ‚asnej aktywnoÅ›ci,
üð może siÄ™ dokonywać w każdej dziedzinie życia jednostki ludzkiej,
üð możliwe jest jego zatrzymanie siÄ™, a nawet regres,
Motorem rozwoju są zadania rozwojowe. Zadanie rozwojowe, to takie, które pojawia się na
danym etapie życia jednostki,  a jego osiągnięcie daje poczucie sukcesu i zadowolenia, zaś
niespełnienie prowadzi do odczuwania osobistej, indywidualnej przegranej oraz dezaprobaty
ze strony społeczeństwa jak i trudności w realizacji następnych zadań. 15
Fazy rozwoju w ciągu życia (od- do):
1. Heteronomia- jednostka spotyka się z wymaganiami zewnętrznymi, jest zatem
sterowana przez otoczenie,
2. Socjonomia- w wyniku funkcjonowania w społeczeństwie, jednostka uzyskuje jego
aprobatÄ™,
3. Autonomia- jednostka sama sobie stawia wymagania, zwiÄ…zana jest z budowaniem
własnego obrazu Ja.
15
K. Waldowski, Zadania rozwojowe młodzieży wg koncepcji R. J. Havighursta,  Remedium , 2005, nr 7- 8, s.
20.