ROZBÓJNIK

Starożytny Rzym zna różne rodzaje rozbójników czy bandytów.

Jednym z nich jest zakorzeniona w rzymskim społeczeństwie odmiana rozbójnika

„samodzielnego”. Cechuje go dziedziczna tradycja przestępcza, pewność siebie, a także

podkreślenie osobistej niezależności. Przykładem takiego rozbójnika jest Emus z Tracji, o

którym możemy poczytać u Apulejusza. Jest to rozbójnik- indywidualista, coś w stylu Robin

Hooda.

Oprócz samodzielnych rozbójników, w Rzymie działały także fale bandytyzmu np. piraci (u

Plutarcha „Żywot Pompejusza”), czy bandyci dokonujący masowych rozbojów w górskich

regionach Izauri i Cylicji w południowo- wschodniej Anataoli (Ammian Marcel in). Były to

obszary, gdzie przemoc miała charakter endemiczny i stanowiła plagę trapiącą Cesarstwo

Rzymskie, a potem bizantyjskie.

Bandytyzm jest formą osobistej władzy. Jest to rodzaj indywidualnego protestu. Bandytyzm,

by być uznany za „nie do przyjęcia”, musiał zostać zepchnięty przez zinstytucjonalizowane

formy władzy, takie jak państwo, które mu się przeciwstawiały, chciały go sobie

podporządkować, oswoić i w końcu wyeliminować. W nowej sytuacji, jaka powstała wraz z

pojawieniem się państwa, formy osobistej władzy zostały delegitymizowane, a niektóre z nich

zakwalifikowano jako stwarzające zagrożenie powrotu do przedpaństwowej anarchi . Z Tego

punktu widzenia bandytyzm sytuował się na samym dole skali typów władzy,

uszeregowanych wg ich wagi i stopnia etyczności. W terminologi łacińskiej bandytów,

rozbójników określano na ogół słowem latrones (l.poj. latro),a rozboje, bandytyzm jako

latrocinium. W tej połowie świata rzymskiego, w której elity społeczne i polityczny używały

greckiej KOINE (od epoki hel enistycznej), odpowiednimi terminami były lestati oraz lesteia.

Anarchia, poprzedzająca rozwój państwa znajduje symboliczny wyraz w mitycznych relacjach

na temat założenia rzymskiej i ateńskiej wspólnoty politycznej. W pierwszym przypadku,

legendarny założyciel Attyki, Tezeusz, zwyciężył lestai, zanim wprowadził mityczną unifikację

Attyki. W przypadku Rzymu to Romulus i Remus porzucają swoją rolę pasterzy- zbójników w

procesie zakładania nowego miasta.

Wg brutalnej i sztywnej (w naszych oczach) wizji, jaką mieli Rzymianie, albo było się

prawomocnym i uznawanym państwem, zdolnym do prowadzenia regularnej wojny (bel lum)

z państwem rzymskim, albo się było bandytą.

Platon i Arystoteles widzieli w rozboju jedną z pospolitych form działania ekonomicznego,

szczególny sposób nabywania dóbr, stojący wraz z rolnictwem, rybactwem , pasterstwem i

łowiectwem w tym samym szeregu podstawowych ekonomicznych „sposobów życia”

(Arystoteles „Polityka”). Platon przyjmował bardziej moralistyczną postawę- sklasyfikował

rozbój jako podtyp sposobu życia opartego na łowiectwie, moralnie i godnym potępienia i

całkiem różnym od myśliwskich rozrywek, jakich konno używali arystokraci (Platon Prawa). W

przeciwieństwie do „umiarkowanych” poglądów właściwych greckiej polis główne nurty

ideologi Cesarstwa Rzymskiego w szczytowej fazie jego rozkwitu nie dopuszczały możliwości

współistnienia władzy rozbójników i państwa. Cyceron nigdy nie zaakceptowałby możliwości

współistnienia „rozbójniczej sprawiedliwości” i prawa państwowego.

Właściwa dla Rzymu definicja bandyty była tak silnie zabarwiona potępieniem, że sam termin

latro był hojnie stosowany do określenia politycznej opozycji, zwłaszcza zagorzałych wrogów.

Tak np. u Cycerona zostali określeni Werres, Katylina, Klodiusz czy Antoniusz.

Niebezpieczeństwo, jakie niosło ze sobą przemieszczanie się poza miastami, dało początek

praktyce podróżowania w karawanach.

Mury miejskie wyznaczały nie tylko granicę sakralną i instytucjonalną między miastem a wsią,

ale stanowiły też obronę przed stałymi (choć niewielkimi) najazdami rozbójników. Bramy

miast zamykane były co wieczór. Dobrowolne wyjście za miasto nocą uważano za szaleństwo.

Niebezpieczeństwa związane z podróżą były prawdopodobnie powszechne, dotyczyły także (a

może przede wszystkim) możnych, których stać było na uzbrojoną eskortę. Znane są wypadki

„zniknięcia” wysoko postawionych ludzi podczas podróży między dwoma wielkimi miastami.

Wg tekstów źródłowych rozbójnicy byli uznawani jako naturalna klęska żywiołowa, obok

nagłego trzęsienia ziemi czy ataku sztormu.

Fakt, iż zmarły został zabity przez rozbójników był bardzo często przywoływany w postaci

epitafium. Tego typu inskrypcje odnajdujemy w większości regionów imperium. O

powszechnym zagrożeniu świadczy obecność licznych posterunków wojskowych i punktów

granicznych obsadzonych przez jednostki wojska rzymskiego. Na odległe, nie zurbaniowazne

regiony patrzono często jak na ziemie rozbójników. Niedostępne partie gór lub bagna były

także terenami, gdzie skłonność do rozbojów była szczególnie rozwinięta. Sądzono, że

rozległe bagna w delcie Nilu i okolicach dawały schronienie rozbójnikom znanym pod nazwą

boukoloi (pasterzy wołów). Znacznie bardziej groźniejsze od obszarów bagiennych były długie

łańcuchy górskie :Atlas, Pireneje, Alpy, Apeniny, Taurus, Antytaurus.

ŻOŁNIERZE

Zawodowy żołnierz zawsze był potencjalnym bandytą. Różnicę czyniła sankcja państwowa.

Osiągając wiek „emerytalny” albo opuszczając służbę przedwcześnie z powodu choroby

żołnierze nie potrafili (lub nie chcieli) zajmować się rolnictwem, nie mieli często także

wystarczającej liczby pieniędzy, by zainwestować w owe uczciwe interesy. Czynniki te dodane

do trudów wojskowej dyscypliny pchnęły niemało żołnierzy na drogę rozboju. Koljenym

problemem, była masowa „przymusowa dezercja” z obszaru legalności, spowodowana

zmiana granic władzy państwowej, zwykle podczas wojen domowych. Wraz z

zainstalowaniem się w Rzymie nowej ekipy rządzącej oddziały były zazwyczaj odcięte od

zaopatrzenia i wynagrodzenia- musiały więc zająć się rozbojem, by przeżyć. Przykład żołnierzy

i wojen domowych ukazuje przypadek ludzi, którzy przekraczają pewną granicę i stają się

bandytami z powodu zmiennego zasięgu władzy państwowej.

PASTERZE

Często byli to niewolnicy. Żyli w grupach, z dala od wielkich i małych miast będących

ośrodkami kontroli władzy. Przez większość część roku przemieszczali się wraz ze stadem.

Pasterze musieli być silni i dobrze uzbrojeni- konieczna była obrona stada. Zdobywszy

niezależność pasterz mógł użyć siły i umiejętności do jej obrony albo do prowadzenia życia na

koszt innych. Niewolnicy- pasterze często stanowili siłę napędową największych powstań

niewolniczych w starożytności- Italia, Sycylia (II w. p.n.e.). Granicę tę przekraczano na tyle

często, że w literaturze rzymskiej bardzo powszechnie utożsamiano pasterz= latro.

W obrębie Cesarstwa istniało silne zróżnicowanie pomiędzy prowincjami licznie obsadzonymi

przez odziały wojskowe i tymi gdzie z braku dostatecznego zaplecza wojskowego namiestnik

musiał uciekać się do stosowania innych środków. Namiestnicy mieli zakaz przesuwania

podległych im sił zbrojnych poza granicę ich prowincji: jego złamanie podpadało pod

zbrodnię zdrady. Grupy uzbrojonych ludzi mogły więc liczyć na przeżycie w dobrych

warunkach na ziemi niczyjej, jaką stanowiły rejony przygraniczne, gdzie jurysdykcja

namiestnika była wątpliwa. By pokonać tę strukturalną przeszkodzę, państwo rzymskie

powołało specjalne funkcję, nadawane przez centrum w celu zwalczania bandytyzmu.

Wysoka liczba oficerów znanych jako prafecti adversus latrones lub arcendibus latronibus

(prefekci do walki z rozbójnikami) jest jedną z najlepszych wskazówek wszechobecności

rozbojów w Cesarstwie.

Namiestnicy silnie zmilitaryzowanych prowincji (Syria, Oanonia, prowincje germańskie) mieli

pod swoją komendą znaczne siły wojskowe, tymczasem namiestnicy Pamfili , Kapadocji,

Cylicji, sprawujący nadzór nad rozległymi obszarami górskimi, mogli liczyć tylko na niewielkie

siły. W słabo zmilitaryzowanych prowincjach wewnętrznych zdolność namiestnika i lokalnych

społeczności do stawienia czoła najazdom rozbójników zależała od intensywności działań

akcji policyjnych na szczeblu lokalnym. Lokalną policję w miastach Azji Mniejszej tworzyli

PHYLAKES i PARAPHYLAKES (straże miejskie) oraz irenarchowie („urzędnicy pokoju”). Każde

miasto miało lokalną organizację i przepisy. Miasta zachodniej części Cesarstwa były

wyposażone w patrole drogowe (viatores), posterunki (stationes), mające za zadanie kontrolę

przemocy w miastach. Byli także nocni stróże, którzy z niewolnikami, parowali

najniebezpieczniejsze dzielnice. Pomimo wielkości państwa, Cesarstwo Rzymskie nie miało

żadnej formy policji zorganizowanej na szczeblu centralnym. By powstrzymać rozbójników

państwo musiało liczyć na lokalną inicjatywę lub na wojsko. Zarówno ogólne kodeksy praw,

jak i szczegółowe statuty miast rzymskich ( w koloniach i municypiach) zawierały normy

stanowiące, że to na mieście spoczywa odpowiedzialność za pojmowanie bandytów a jego

terytorium i dostarczanie ich namiestnikom prowincji. Zdarzało się, iż Cesarstwo delegowało

uprawnienia do stosowania przemocy wobec rozbójników pojedynczym ludziom.

Pospolici przestępcy w Cesarstwie uznawani byli za ludzi wolnych i obywateli, którzy

popełniwszy przestępstwo podlegali karze wymierzonej im przez państwo zgodnie z prawem.

Rozbójników widziano w całkiem innym świetle. Byli czymś pośrednim, między podmiotem

prawa cywilnego a nieprzyjaciółmi państwa. Widać to w przepisach określających status

prawny jeńców wojennych- obywateli rzymskich. Jeśli utracili oni obywatelstwo, stając się

jeńcami któregoś z nieprzyjaciół państwa rzymskiego ,musieli, by je odzyskać, poddać się

procedurze powrotu- POSTLIMINIUM. Prawo stanowiło jednak, że pojmanie przez

rozbójników nie wymagało postliminium, i byli oni nieprzyjaciółmi państwa. Z drugiej zaś

strony- nie byli też pospolitymi przestępcami- można to wydedukować z przepisów o

właściwym ich traktowaniu i karaniu. Do rozbójników nie stosowało się żadnych norm

ochronnych i procedur przysługujących normalnym oskarżonym. Oficerom, którzy ich

aresztowali wolno było stosować wobec nich tortury i gwałtowne formy śledztwa, nawet

zanim stanęli przed namiestnikiem, by ich osądził. Z uwagi o rodzaje przestępstw, o które ich

podejrzewano (porwanie, kradzież bydła, rozbój z bronią w ręku), w powszechnej opini mogli

być straceni w najgorszy sposób, jak państwo rzymskie przewidywało: rzucenie dzikiem

zwierzętom, ukrzyżowanie, spalenie na stosie. Bandyci mogli być straceni, a ich ciała wbite

na pal w miejscu, gdzie popełnili najwięcej przestępstw, tak aby widok ich rozkładających się

ciał mógł odstraszyć potencjalnych naśladowców. Ludzie tacy jak „syn Etny”, sycylijski

rozbójnik Seleur, byli publicznie tracenie na arenie, by dostarczyć rozrywki w czasie walk

gladiatorów. Znamy przypadek rozbójnika, który musiał odegrać rolę bandyty w dramacie

„Ukrzyżowany bandyta” i którego zabito na scenie w swoistej wersji „publicznej rozrywki jako

lekcji moralnej”. Bandyci, wraz z innymi odszczepieńcami odrzucającymi normy rzymskiego

społeczeństwa, ludźmi stawiającymi się przez to całkowicie poza prawem (np. chrześcijanami)

rzucali byli również dzikim zwierzętom na pożarcie. Taka forma publicznego zadawania

śmierci piętnowała ich jako inny gatunek ludzi.

Rozbójnicy rzymscy nie byli w stanie działać bez rozległej siatki pomocników; namiestnik nie

mógł liczyć na sukces, zanim nie uderzył we wspólników. Lokalna sieć wsparcia, pozwalająca

przeżyć bandycie, składała się, jak sądzono, z dwu podstawowych części: krewnych oraz

szerszej wspólnoty, w której żył. Wg niektórych przepisów wobec więźniów krwi należało być

łagodniejszym, gdyż krewni byli niejako z natury zobowiązani do pomagania bandycie.

Bandyta, by przeżyć, musiał utrzymywać pewien typ kontaktów z normalnym

społeczeństwem. Kluczowe znaczenie miała styczność z paserem (receptator), pozwalająca

pozbyć się ukradzionych rzeczy, zdobyć pieniądze i informacje. Bandyci utrzymywali też

prawdopodobnie kontakty z potężnymi osobistościami, wielkimi właścicielami ziemskimi i

ludźmi bogatymi. Prawa wielokrotnie wspominają rozbójników cieszących się cichym ( a

nieraz jawnym) poparciem latyfundystów i miejskich bogaczy; wyrażają, także zmartwienie,

że państwo może liczyć tylko na swoje siły. Cały szereg downów zaświadcza istnienie więzi

między rozbójnikami a rzymskimi domini. Domini dawali bandytom „opiekę”, a w zamian ci

byli ich strażą i osobistą ochroną.

Społeczności rozbójnicze, zarówno te kilkuosobowe, jak i liczne bandy oraz całe ludy,

cechował brak „wyższych” rodzajów komunikacji, opartych na piśmie i symbolach graficznych.

O ile autorowi wiadomo, nie dotarło do nas ani jedno słowo napisane przez rozbójnika.

Jedyne co posiadamy to idee, jakie inni mieli na temat bandytów: od jałowych dygresji

filozoficznych (Seneka, Cyceron), przez suche definicje prawników, aż po metaforyczne użycie

słów związanych z bandytyzmem przez poetów, polityków i moralistów. Najbardziej

kompletny zewnętrzny opis bandytów wyładnia się zfabularyzowaych relacji historyków lub

jeszcze głuszyć i skomplikowanych opowiadań grecko- rzymskich powieściopisarzy. Trudno

jest jednak ustalić wiarygodności tych opowiadań.

W gestach bandytów, ich sposobie ubierania się, mowie ruchach tkwiły oznaki

przynależności do innej rasy. Dla zewnętrznego obserwatora było to zarazem pociągające i

groźne, co widać w relacjach powieściopisarzy. Uważano także, że styl życia przestępcy był

naznaczony butą np. dla Plutarcha najgorsze było właśnie butne zachowanie piratów, nie zaś

ich zbrojne napaści. Bardziej denerwujący, nawet od bury, było noszenie przez piratów

jaskrawych ubrań i bogato zdobionej zbroi.

Społeczność bandytów wydawała się egalitarna właśnie z powodu braku ustalonych norm,

sformalizowanego prawa i narzędzi rządzenia. Opierała się na równoprawnej zgodzie

wszystkich, na równowadze między siłą kolektywnej woli a energią fizyczną i autorytetem

każdego członka bandy. Bandyci byli zwykle bardzo lojalni wobec ludzi z własnej bandy. Nigdy

nie porzucali rannych towarzyszy: albo ich ratowali, albo zabijali; wpadłszy w zasadzkę, nigdy

się nie poddawali. Bandytów jednoczyły także ścisłe zrytualizowane więzi przyjaźni- rytualne

pocałunki, przysięgi, uściski dłoni. Łączył ich także szczególny rodzaj kultu Marsa, nazywanego

często „bogiem bandytów i gladiatorów”. W systemie opartym jedynie na władzy osobistej

nad tym wszystkim stale wisiała groźba zdrady. W prawodawstwie pojawiło się stwierdzenie,

że zdrada była normalnym sposobem ujęcia bandyty.

W późnej starożytności doszło do tego, że wskutek procesów o manichejskim charakterze

bandytów zaczęto utożsamiać z demonami działającymi przez straszne przemiany, na tyle że

konieczne były nadprzyrodzone moce świętego takiego jak Konon z Izauri lub siła duchowa

emanowana przez sanktuarium świętej Tekli (też w Izauri ), by ich egzorcyzmować.